(Translated by https://www.hiragana.jp/)
Diferencia entre revisiones de «Rueca» - Biquipedia, a enciclopedia libre Ir al contenido

Diferencia entre revisiones de «Rueca»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
mSin resumen de edición
m cambio grafía
(No se muestran 14 ediciones intermedias de 6 usuarios)
Linia 1: Linia 1:
[[Imachen:Reine Berthe et les fileueses, 1888.jpg|thumb|250px|''A reina Berta y as [[filadera]]s'' (Albert Anker, olio sobre lienzo de 1888). As mesachas aguantan as ruecas debaixo d'o brazo izquierdo entre que con a man dreita tuercen o [[fuso]].]]
[[Imachen:Elderlyspinnera.jpg|thumb|300px|Una muller viella con una rueca.]]
A '''rueca'''<ref name="VIOLANTPirineo">[[Ramon Violant i Simorra|VIOLANT SIMORRA, Ramon]]. ''El Pirineo Español. Vida, usos, costumbres, creencias y tradiciones de una cultura milenaria que desaparece'' (2º Ed.). Barcelona. Editorial Alta Fulla, 1989. ISBN 84-86556-87-2</ref><ref>[[Brian Mott|MOTT, Brian]]. ''El habla de Gistaín'', [[Instituto de Estudios Altoaragoneses]], [[1989]], ISBN 84-86856-15-9, p.124</ref><ref name="Satué">[[Chusé María Satué|SATUÉ SANROMÁN, José María]]. ''La vida tradicional en el Pirineo''. Editorial Pirineo. Uesca, 2020. ISBN 978-84-17817-20-6. P. 177.</ref> (u '''filosa''' en [[aragonés ribagorzano]]<ref>{{es}} [[Fernando Romanos Hernando]]: ''Aragonés ribagorzano d’Estadilla dende a obra de Cleto Torrodellas y Pablo Recio'', p.24</ref><ref name="BALLARIN">[[Ángel Ballarín Cornel|BALLARÍN CORNEL, Ángel]], ''Vocabulario de Benasque''; Institución «Fernando el Católico», 1971.</ref>) ye un traste pa [[filada|filar]] manualment fibras textils. A rueca formaba parella con o [[fuso]], destinau a ateserar o filo que resultaba de a [[filada]] en a cantidat d'una «fusada».
Una '''rueca''' (u '''filosa'''<ref> {{es}} [[Fernando Romanos Hernando]]: ''Aragonés ribagorzano d’Estadilla dende a obra de Cleto Torrodellas y Pablo Recio'', p.24 </ref> en [[aragonés ribagorzán]]) ye un traste pa filar manualment fibras textils.


Ista [[ferramienta]] consiste en un [[tocho]], cheneralment de canya, rematau por una cabeza an s'enrolla os brins de fibra que se quiere filar, cutio-cutio en baixando por l'[[asta]]. A l'acción d'enrollar os brins arredol d'a rueca en a [[Val de Chistau]] se le diz «rocar» u «arrocar»<ref name=MonesmaLana>[[Eugenio Monesma|MONESMA, Eugenio]] (director). ''[https://www.youtube.com/watch?v=NnMBazN72zY La lana en el Pirineo. Proceso textil tradicional de la lana.]'' (documental).</ref> os brins, y una vez que i son, en [[Agüero]] se diz que as fibras son «enrocadas»<ref name=MonesmaLino>[[Eugenio Monesma|MONESMA, Eugenio]] (director). [https://www.youtube.com/watch?v=tE461o1Ct5M ''El lino. Cultivo, recolección y elaboración tradicional de prendas.''] (documental).</ref> y en [[Sobrepuerto]] que forman a «enrocada».<ref name=Satué/>
Ista ferramienta consiste en una gayata, cheneralment de canya, rematau por una cabeza an s'enrolla a rama de fibra que se quiere filar, que incorpora una rueda, un pedal u manillera y una [[dovanadera]] chicota u suporte chiratorio fixo en o qual s'enrolla una manguera pa facilitar a suya extensión y a utilización.

As formas mas primitivas de ruecas no yeran si que un [[palo]] rematau en [[forca|forqueta]], lo que permitiba punchar l'estrimo y luego d'ir [[Trena (peinau)|fendo trena]] (anque no guaire preta) con os brins de o [[floco]] que se quiere rocar, baixín-baixiando por arredol de l'asta. Atras veces se ligaba os brins con cordels no guaire pretos, pos en cualsiquier caso lo que se busca ye sacar-ne dimpués a fibra con os [[dido]]s d'una sola mano, de regular a izquierda.

== Emplego ==
[[Imachen:Wirtel01.png|thumb|right|200px|a) Rueca. b) [[Fuso]]. c) Rodeta.]]
En filar, a rueca s'agafaba por debaixo d'o [[brazo]] menos dominant, refirmando-la por o cabo d'abaixo de l'asta en a cintura d'a [[ropa]] u d'o [[mandil]], se decantaba abant, y con o brazo preto contra las costiellas y a mano d'ixe mesmo brazo por debaixo d'an pendeba las fibras, s'iba sacando poquet-a-poquet os brinez con as puntas d'os didos y se principiaba a «torcer», fendo que pillasen l'apariencia d'un filo por primer vez. Pa aduyar-se a que os brins se pegasen y estasen de millor agafar se podeban ensalivar, lo que dió lugar a la chanza siguient:
{{Cita|Por a pierna p'arriba subo como loco,<br /> y llegando t'arriba mojo o guisopo.<ref name=Dieste>DIESTE, José Damián. ''Adivinanzas del Alto Aragón''. Xordica, 2009. ISBN 978-84-96457-40-9. P. 14.</ref>|Popular documentau en [[Grasa (Uesca)]].}}

Alavez, con a mano dominant se feba pasar l'estrimo d'o filo por una [[osca|osqueta]] que teneba o [[fuso]] en a rodeta y se tiraba a chirar pendiu d'o propio filo, que se teneba agafau con os didos. Asinas, pendiu y chirando a-escape, ye como o fuso le imprimiba la torcedura a o filo. Ixa acción se deciba «torcer» o filo.<ref name=MonesmaLana/> De a [[traza]] que tenese o [[filador]] u filadera torcendo dependeba la calidat de trama con que remataba o filo.

Sobre o boche d'o fuso por debaixo d'a rueca, que bella vez tocaba o suelo y tringolaba, i hai tamién bella [[devineta]] como a siguient:

{{Cita|Una dama está en paletes.<br />Un galán le está bailando<br />y a'l son de [[castanyuela]]s<br />as tripas le va sacando.<ref name=Dieste>DIESTE, José Damián. ''Adivinanzas del Alto Aragón''. Xordica, 2009. ISBN 978-84-96457-40-9. P. 14.</ref>|[[Zresola|Ceresola]] de [[Sarrablo]]}}

== Contexto cultural ==
[[IMachen:Bartolomé Esteban Murillo (1617-1682) - An Old Woman Holding a Distaff and Spindle - 732120 - National Trust.jpg|thumb|right|''A viella con rueca y fuso'' de [[Bartolomé Esteban Murillo]], olio sobre lienzo de 1650 u 1660. As [[güela]]s y as viudas yeran as que mas filaban, y a menuto lo feban pa otri.]]
A [[filada]], que mas d'antes la feban cuasi nomás que as [[muller]]s, yera la segunda fayena que mas tiempo les costaba dimpués de lo relacionau con a casa.<ref name="VIOLANTPirineo"/>
Filar con rueca y fuso yera una fayena larga y delicada, y pasaba a menuto que as mullers de casas ricas de l'[[Alto Aragón]] no la quereban fer y les n'encomendaban a las pobres, por eixemplo a truca d'atros recursos que aquellas no podesen tener.

Atras veces yeran as mullers pobres que se trobaba minguadas as que s'ofreceban a filar pa otri. Con que as [[viuda]]s u ancianas solas podeban fer de filar una cantidat en tornas por o treballo fisico mas propio d'os hombres, como labrar, que no se podeba fer en casa suya y les resultaba preciso.

Tamién pasaba que a valor que se sacaba d'os [[filo]]s que a trancos y barrancos se filaba yera poco, con que tendeba a considerar-se que valeba millor fer atras cosas si se podeba.

{{Cita|Poco se gana en filar, pero menos en mirar.|Popular aragonés.}}

== Se veiga tamién ==

* [[Fuso]].
* [[Demoret]].
* [[Devanadera]].
* [[Torno de fer trama]].
* [[Cardau d'a lana]].
* [[Filada]].


== Referencias ==
== Referencias ==
{{Listaref}}
{{Listaref}}


[[Categoría:Ferramientas]]
[[Categoría:Ferramientas d'a filada]]
[[Categoría:Treballos d'a lana]]
[[Categoría:Goticismos]]

Versión d'o 19:14 2 mar 2024

A reina Berta y as filaderas (Albert Anker, olio sobre lienzo de 1888). As mesachas aguantan as ruecas debaixo d'o brazo izquierdo entre que con a man dreita tuercen o fuso.

A rueca[1][2][3] (u filosa en aragonés ribagorzano[4][5]) ye un traste pa filar manualment fibras textils. A rueca formaba parella con o fuso, destinau a ateserar o filo que resultaba de a filada en a cantidat d'una «fusada».

Ista ferramienta consiste en un tocho, cheneralment de canya, rematau por una cabeza an s'enrolla os brins de fibra que se quiere filar, cutio-cutio en baixando por l'asta. A l'acción d'enrollar os brins arredol d'a rueca en a Val de Chistau se le diz «rocar» u «arrocar»[6] os brins, y una vez que i son, en Agüero se diz que as fibras son «enrocadas»[7] y en Sobrepuerto que forman a «enrocada».[3]

As formas mas primitivas de ruecas no yeran si que un palo rematau en forqueta, lo que permitiba punchar l'estrimo y luego d'ir fendo trena (anque no guaire preta) con os brins de o floco que se quiere rocar, baixín-baixiando por arredol de l'asta. Atras veces se ligaba os brins con cordels no guaire pretos, pos en cualsiquier caso lo que se busca ye sacar-ne dimpués a fibra con os didos d'una sola mano, de regular a izquierda.

Emplego

a) Rueca. b) Fuso. c) Rodeta.

En filar, a rueca s'agafaba por debaixo d'o brazo menos dominant, refirmando-la por o cabo d'abaixo de l'asta en a cintura d'a ropa u d'o mandil, se decantaba abant, y con o brazo preto contra las costiellas y a mano d'ixe mesmo brazo por debaixo d'an pendeba las fibras, s'iba sacando poquet-a-poquet os brinez con as puntas d'os didos y se principiaba a «torcer», fendo que pillasen l'apariencia d'un filo por primer vez. Pa aduyar-se a que os brins se pegasen y estasen de millor agafar se podeban ensalivar, lo que dió lugar a la chanza siguient:

Por a pierna p'arriba subo como loco,
y llegando t'arriba mojo o guisopo.[8]
Popular documentau en Grasa (Uesca).

Alavez, con a mano dominant se feba pasar l'estrimo d'o filo por una osqueta que teneba o fuso en a rodeta y se tiraba a chirar pendiu d'o propio filo, que se teneba agafau con os didos. Asinas, pendiu y chirando a-escape, ye como o fuso le imprimiba la torcedura a o filo. Ixa acción se deciba «torcer» o filo.[6] De a traza que tenese o filador u filadera torcendo dependeba la calidat de trama con que remataba o filo.

Sobre o boche d'o fuso por debaixo d'a rueca, que bella vez tocaba o suelo y tringolaba, i hai tamién bella devineta como a siguient:

Una dama está en paletes.
Un galán le está bailando
y a'l son de castanyuelas
as tripas le va sacando.[8]

Contexto cultural

A viella con rueca y fuso de Bartolomé Esteban Murillo, olio sobre lienzo de 1650 u 1660. As güelas y as viudas yeran as que mas filaban, y a menuto lo feban pa otri.

A filada, que mas d'antes la feban cuasi nomás que as mullers, yera la segunda fayena que mas tiempo les costaba dimpués de lo relacionau con a casa.[1] Filar con rueca y fuso yera una fayena larga y delicada, y pasaba a menuto que as mullers de casas ricas de l'Alto Aragón no la quereban fer y les n'encomendaban a las pobres, por eixemplo a truca d'atros recursos que aquellas no podesen tener.

Atras veces yeran as mullers pobres que se trobaba minguadas as que s'ofreceban a filar pa otri. Con que as viudas u ancianas solas podeban fer de filar una cantidat en tornas por o treballo fisico mas propio d'os hombres, como labrar, que no se podeba fer en casa suya y les resultaba preciso.

Tamién pasaba que a valor que se sacaba d'os filos que a trancos y barrancos se filaba yera poco, con que tendeba a considerar-se que valeba millor fer atras cosas si se podeba.

Poco se gana en filar, pero menos en mirar.
Popular aragonés.

Se veiga tamién

Referencias

  1. 1,0 1,1 VIOLANT SIMORRA, Ramon. El Pirineo Español. Vida, usos, costumbres, creencias y tradiciones de una cultura milenaria que desaparece (2º Ed.). Barcelona. Editorial Alta Fulla, 1989. ISBN 84-86556-87-2
  2. MOTT, Brian. El habla de Gistaín, Instituto de Estudios Altoaragoneses, 1989, ISBN 84-86856-15-9, p.124
  3. 3,0 3,1 SATUÉ SANROMÁN, José María. La vida tradicional en el Pirineo. Editorial Pirineo. Uesca, 2020. ISBN 978-84-17817-20-6. P. 177.
  4. (es) Fernando Romanos Hernando: Aragonés ribagorzano d’Estadilla dende a obra de Cleto Torrodellas y Pablo Recio, p.24
  5. BALLARÍN CORNEL, Ángel, Vocabulario de Benasque; Institución «Fernando el Católico», 1971.
  6. 6,0 6,1 MONESMA, Eugenio (director). La lana en el Pirineo. Proceso textil tradicional de la lana. (documental).
  7. MONESMA, Eugenio (director). El lino. Cultivo, recolección y elaboración tradicional de prendas. (documental).
  8. 8,0 8,1 DIESTE, José Damián. Adivinanzas del Alto Aragón. Xordica, 2009. ISBN 978-84-96457-40-9. P. 14.