Meurzh (planedenn)

Meurzh
Skeudenn : sontenn Viking 1 Orbiter
Doareennoù orbitel
skin krenn	227 936 637 km 1,523 662 31 ua
Trohed orbitel	1,429 Tm 9,553 ua
Ezkreizegezh an orbitenn	0,093 412 33
Periodenn revolusion siderel	686,9601 d 1 a 321 d 17,04 h
Periodenn sinodek	779,9643 d
Tizh orbitel krenn	24,077 km/s
Anklinadur	1,850 61°
Loarioù naturel	2, Phobos Deimos
Doareennoù fizikel
Diametr kehederel	6 804,9 km
Diametr polel	6 754,8 km
Platadur	0,007 36
Gorread	1,448 x 108 km²
Volum	1,638 x 1011 km³
Mas	6,4185 x 1023 kg
Mas volumek krenn	3,934 x 103 kg/m³
Gravitadur war-c’horre	3,69 m/s²
Tizh achap	5,027 km/s
Periodenn droiel	1,025 957 d 24,622 962 h
Tizh troiel (war ar c’heheder)	868,22 km/h
Anklinadur an ahel	25,19°
Albedo	0,15
Temperadur war-c’horre	izelañ krenn uhelañ 133 K 210 K 293 K
Doareennoù an atmosferenn
Gwask atmosferek	0,7-0,9 kPa
Dioksidenn garbon	95,32 %
nitrogen	2,7 %
Argon	1,6 %
oksigen	0,13 %
Monoksidenn garbon	0,07 %
Aezhenn dour	0,03 %
Neon Kripton Ksenon Ozon Metan	eskennoù

Meurzh (Mars e latin) eo pevare planedenn sistem an Heol hag an eil vihanañ goude Merc'her. Meurzh zo dezhi div loarenn : Deimos ha Phobos.

Abalamour d’he liv ruz e oa bet roet dezhi, da vare an Henamzer, anv doue gresian ar brezel Ares, ha goude hini e bar roman Mars. Hirie an deiz e vez graet "ar blanedenn ruz" anezhi ivez.

Simbol astronomek Meurzh zo ur c’helc’h gant ur saezh troet etrezek ar biz (♂), skeudenn skoed ha speg an doue.
Ar rakger areo- a ra dave da Vars da skouer : areokroazier, areologiezh...

Doareennoù fizikel

Dont a ra he liv damruz eus an oksidenn houarn a zo e mineralioù he douar. Talvezout a ra he gorread kement hag ur c’hard eus hini an Douar hag he mas kement hag un dekvedenn eus hini an Douar. N’eus mor ebet warni, ar pezh a laka anezhi da gaout kazimant ar memes gorread a zouaroù sec’h ha gorread douaroù divor an Douar.
Mars zo dezhi div loarenn, Phobos ha Deimos : bihan int o-div gant furmoù direoliek ; moarvat ec’h int asteroidoù bet trapet gant ar blanedenn.
Div dogenn bolel he deus, graet gant dour skorn ha dioksidenn garbon.
Bez’ he deus ivez menezioù-tan evel Olympus Mons, Arsia Mons, Ascraeus Mons, Pavonis Mons, Elysium Mons, Albor Tholus, Hecates Tholus hag all. Ar menez Olympus (Olympus Mons), 27 km uhelder a-us da live etre ar blanedenn, eo an uhelañ menez anavezet e sistem an Heol.

An atmosferenn

Tanav-tre eo atmosferenn Meurzh : n’eus ken nemet 7,5 millibar a wask aer war gorre ar blanedenn, da geñveriañ gant 1 013 millibar war an Douar. En hec'h atmosferenn ez eus 95% a zioksidenn garbon, 2,7% a nitrogen, 1,6% a argon hag eskennoù aezhenn dour (0,3%) hag oksigen (0,13%). Nevez ’zo he deus detektet ar sontenn european Mars Express metan en atmosferenn ar blanedenn. Ar gaz-mañ en em gav e zonennoù el lec’h ma kaver ivez muioc’h a aezhenn dour : gallout a rafe bezañ sin un doare buhez dindan gorre Meurzh.

An torosennadur

A-drugarez d’ar misionoù difurchal ec’h anavezer mat a-walc’h kartografiezh Mars. Doareet eo gant pezhioù torosennadurioù : diskouez a reont ez eus un aktivelezh volkanek hag e oa dour gwechall war ar blanedenn.

Kalz a gemm zo etre an div hemisferenn : an hini norzh zo an darn vrasañ diouti dindan live etre ar gorre, nemet ur bladenn uhel-tre anvet Tharsis ; a-gontrelfed, an hini su zo he douaroù uheloc’h eget al live etre. Neuze, ma vije terraformet Meurzh dre adkrouiñ morioù, e vefe ur pezh mell mor en hemisferenn norzh, gant ar bladenn Tharsis evel douar diveuz ; an hemisferenn su a vefe-hi ur c’hevandir bras.

Evezhiet 'z eus bet ivez kaniennoù ledan ha don (ispisialamant Valles Marineris), ganet diwar aktivelezh tektonikel Meuzh. E 2005 ez eus bet evezhiet gant ar sontenn Mars Global Surveyor kemmoù war ar gorre ha na oa ket dioute en 2002, evel rigolennoù ha roudoù reier diruilhet a-hed ur run. Gallout a rafe ar cheñchamantoù-se dont diwar grenamantoù Meurzh. Sinoù zo, evel gouelezennoù hag aspadennoù aodoù ha stêrioù dour disec’het, hag a ziskouez ez eus bet kalz dour hag un aktivelezh hidrologel a-bouez war Veurzh. N’ouvezer ket petra eo deuet an dour-se da vezañ : gallout a rafe bezañ trapet en togennoù polel, e-barzh an douar ; moarvat ivez ez eo diaazehennet er spas rak tanav eo an atmosferenn ha kalz disteroc’h eo ar gravitadur eget hini an Douar.

Difurch

XX^vet kantved

Meurzh, 2001, gwel eus an togennoù skorn polel.

• D’an 28 a viz Du 1964 e nijas ar sontenn Mariner 4 a-us da Veurzh hag e kasas 21 foto.
• D’an 20 a viz Gouere 1976 e voe ar sontenn amerikan Viking 1 ar c’hentañ spaslestr o leuriañ war Veurzh. Da c’houde e leurias Viking 2 d’an 3 a viz Gwengolo 1976. Gant an div sontenn-mañ oa bet tapet santilhonoù en douar, graet analizoù ha kemeret ouzhpenn 50 000 foto. Lakaet e oa bet modulioù gante war orbitenn en-dro da Veurzh evit treuzkas an titouroù etrezek an Douar.
• D’ar 4 a viz Gouere 1997 e leurias ar sontenn Pathfinder war Veurzh, ganti er bourzh ar robot Sojourner. Mont-dont a reas ar robot-se en-dro d’ar sontenn evit analizañ ar vein.

XXI^vet kantved

• D’ar 25 a viz Kerzu 2003 en em laka war orbitenn en-dro d’ar blanedenn ar sontenn Mars Express eus Ajañs spas Europa, tra ma tiskenn ar modul Beagle 2 war ar gorre. Met chomet eo mut ar modul goude bezañ leuriet. D’an 19 a viz Genver e kas Mars Express e glichedoù rezolvidigezh uhel kentañ eus gorre ar blanedenn.
• D’an 3 a viz Genver 2004 e kas ar robot amerikan Spirit eus Mars Exploration Rover dimp e gentañ skeudennoù eus gorre ar c’hrater Gusev. Analizañ ra kompozision mein ha douar Meurzh. Leuriet en deus e foñs ur c’hrater bihan, 10 metr diametr dezhañ, bet graet gant ur meteorit kouezhet. Evel-se en deus gallet ar robot analizañ war-eeun ar roc'h-vamm diskuliet gant ar stok : prouet eo bet gant mikroskop Opportunity ec’h eo bet furmet ar roc’h-se e foñs dourioù sall ha trenk, yen-kenañ moarvat. Met dibosupl eo, hirie an deiz, lavaret hag-eñ e oa ur mor pe ul lenn.
• D’ar 24 a viz Genver 2004 e kas ar robot amerikan Opportunity eus Mars Exploration Rover e gentañ skeudennoù eus gorre Meridiani Planum.

Gweledva Cahokia.

• E miz Here 2004 e oa bet treuzkaset ouzhpenn 50 000 skeudenn etrezek an Douar gant an daou lab fiñvus Spirit hag Opportunity, e-kerzh o mision.
• D’an 3 a viz Genver 2005 ec’h eo bet lidet deiz-ha-bloaz kentañ buhez labour ar robot difurcher Spirit war Veurzh gant ar skipailh e karg dioutañ. Ar memes tra a oa bet graet gant skipailh Opportunity d’ar 24 a viz Genver 2005.

Aveldro war Veurzh, tapet gant Spirit

• Ar sontenn amerikan Mars Reconnaissance Orbiter a gelc'htro en-dro d'ar blanedenn abaoe an 23 a viz Meurzh 2006.
• D'an 28 a viz Gwengolo 2015 e ro an NASA da c'houzout ez eus dour sall o redek war ar blanedenn. Betek neuze ne oa bet kavet nemet dour skornet.

Levrlennadur

• Koskoriad an Heol, Bruno Mauguin ha Bénédicte Saulier-Le Dréan (Egorenn ar skiantoù), treiñ gant an Ofis ar Brezhoneg, 2006, Éditions Apogée, ISBN 2-84398-249-9, pp. 26-31.
• Ar Mareoù, Odile Guérin (Egorenn ar skiantoù), treiñ gant an Ofis ar Brezhoneg, 2006, Éditions Apogée, ISBN 2-84398-250-2, pp. 51-52.