ΟΑκενατών (Μέση αιγυπτιακή: ꜣḫ-n-jtn [ˈʔuːχəʔ nə ˈjaːtəj] = τελεσφόρος του Ατώνος, περίπου 1353–1336 π.Χ. [1] ή 1351–1334 π.Χ.), εξελληνισμένα Αχενατών,[2] ήταν Φαραώ της Αιγύπτου και δεύτερος γιος τουΑμενόφεως Γ΄. Πρό του πέμπτου έτους της βασιλείας του ήταν γνωστός ως Αμένοφις Δ΄ (Μέση αιγυπτιακή: jmn-ḥtp(.w) [ʔaˈmaːnəʔ ˈħutpu] = ο Άμμων είναι ευχαριστημένος). Βάσει προσφάτων ερευνών μετη βοήθεια της χρήσης DNA από μούμιες του τάφου τουΤουταγχαμώνος, θεωρείται πως ο Ακενατών ήταν κατά πάσα πιθανότητα[3]ο πατέρας του Τουταγχαμώνος, γεγονός πουγια πολλά χρόνια τελούσε υπό αμφισβήτηση.
Κατά την περίοδο της βασιλείας του πατέρα τουδεν αναπαριστάται μαζί μετα υπόλοιπα μέλη της βασιλικής οικογένειας. Το ασυνήθιστο αυτό γεγονός μπορεί να οφείλεται στην ασθενική φύση καιτο παράξενο παρουσιαστικό τουκαι οδήγησε ορισμένους ιστορικούς στο συμπέρασμα ότι ήταν παραγκωνισμένος από τη φαραωνική οικογένεια. Η ανατροφή του ανατέθηκε στο ιερατείο τουΡαστηνΗλιούποληκαι όχι στο ιερατείο τουΆμμωνος, παραδοσιακού προστάτη του βασιλικού οίκου. Μετον πρόωρο θάνατο του μεγαλύτερου αδερφού τουκαι χάρη στην εύνοια της μητέρας του βασίλισσας Τίγε, ο Αμένοφις ορίστηκε διάδοχος.
Αμέσως μόλις ο νεαρός Φαραώ ανέβηκε στον θρόνο, έβαλε μπροστά ένα μεγαλόπνοο και προσεκτικά οργανωμένο, όπως αποκαλύπτεται, μεταρρυθμιστικό σχέδιο. Αρχικά η επανάστασή του ήταν ειρηνική. Εισηγήθηκε τη λατρεία τουΑτόν ως ύψιστου θεού-δημιουργού δίχως να απορρίπτει την ύπαρξη των άλλων θεών, οι οποίοι όμως αυτόματα υποβιβάστηκαν έτσι σε κατώτεροί του. Ο αρχαϊκός Ατόν εξυψώθηκε σε θεό του φωτός, στοργικό πατέρα του δημιουργημένου κόσμου και ταυτίστηκε μετον γερακοκέφαλο Ρα-Αράκχτυ.
Φαίνεται όμως πως η μετριοπαθής αυτή ενοθεϊστική/μονοθεϊστική[4] στάση δεν απέδωσε τα αναμενόμενα. Αγανακτισμένος από τις αντιδράσεις που ξεσήκωνε στις Θήβες το παλιό ιερατείο του Άμμωνος, ο Φαραώ αποφάσισε να ακολουθήσει ριζοσπαστικότερες λύσεις. Ο νεαρός φαραώ μετέφερε τηνπρωτεύουσα από τις Θήβες στην καινούργια πόλη που έχτισε στην περιοχή της σημερινής ελ-Αμάρνα, στα μισά της απόστασης ανάμεσα στηΜέμφιδακαι τις Θήβες. Η πόλη ονομάστηκε Ακχετατών («Ορίζοντας του Ατών») και ήταν αποκλειστικά αφιερωμένη στον Ατέν. Το λαμπρότερο στολίδι της ήταν, φυσικά, ο ναός του θεού καιτο σχέδιό του ήταν εντυπωσιακά πρωτοποριακό. Στο πέμπτο έτος της βασιλείας του, ο Ακενατών εγκαταστάθηκε στην πόλη που έμελλε να γίνει η πρωτεύουσά του[5].
Ο θεός δεν λατρευόταν, όπως κατά την παράδοση, στα μισοσκόταδα του αδύτου, όπου είχαν πρόσβαση μόνο οι ιερείς, αλλά κάτω από το φως του ήλιου, σε τεράστιους υπαίθριους χώρους, ανοιχτούς σε όλους τους πιστούς. Η φρεσκάδα της τέχνης που αναπτύχθηκε στην καινούργια πόλη, όπως αποτυπώνεται μέσα από τη φυσιολατρική έκφραση καιτην ελεύθερη επιλογή των θεμάτων, φανερώνει το ανανεωτικό αίσθημα ελευθερίας που ενέπνευσε η καινούργια λατρεία, σπάζοντας τους ασφυκτικούς περιορισμούς του παρελθόντος. Η αγάπη της ομορφιάς, η αγάπη της φύσης καιορεαλισμός αντικατέστησαν την αυστηρότητα της φόρμας που επέβαλλε η παράδοση. Ο Ακχενατών καιη οικογένειά του είναι ο πρώτος –καιγια πολλούς αιώνες ο μόνος– βασιλικός οίκος στην ιστορία της αρχαίας Αιγύπτουπου απεικονίζονται όπως πραγματικά είναι και όχι εξιδανικευμένοι όπως επέβαλλαν τα παραδοσιακά πρότυπα[6].
Περίπου την εποχή πουο Φαραώ μετέφερε την πρωτεύουσά του, έκανε ένα ακόμη βήμα που σηματοδοτούσε την αποφασιστικότητά τουνα αντιταχθεί στην παράδοση. Άλλαξε το όνομά του από Αμένοφις (αιγυπτιακά Αμενχοτέπ, «Ο Άμμων είναι ικανοποιημένος») σε Ακενατόν, δηλαδή, «Εκείνος που προσφέρει υπηρεσία στον Ατόν» ή, σύμφωνα μεμια εναλλακτική ανάγνωση, «Φωτισμένη εκδήλωση του Ατόν». Το ίδιο έκανε κιη βασίλισσά του, ηΝεφερτίτη.
Η γερακοκέφαλη μορφή τουΡα-Αράκχτυ αντικαταστάθηκε τώρα από το σύμβολο ενός ηλιακού δίσκου («Ατών» σημαίνει στην κυριολεξία «φωτεινός δίσκος»). Ο ηλιακός δίσκος αναφέρεται για πρώτη φορά ως θεός στηνΙστορία του Σινουχέ από τη 12η δυναστεία[7]. Οι καθοδικές ακτίνες του κατέληγαν σε ανθρώπινα χέρια, ορισμένα από τα οποία κρατούσαν το ιερό ανκχ, σύμβολο της ζωής. Στην ουσία ο Ατών δεν αντιπροσώπευε τον ήλιο ως υλικό ουράνιο σώμα, αλλά τη Μονάδα, τη μία ζωοδόχο πηγή που συντηρεί τη δημιουργία μετο φως της. Η μορφή της λατρείας του Ατών, όπως αποκαλύφτηκε στο λαμπρό ναό της νέας πρωτεύουσας, δεν απαιτούσε πλέον τη μεσολάβηση των ιερέων όπως η λατρεία των άλλων μεγάλων θεών και αυτή ήταν η πιθανώς η επαναστατικότερη από όλες τις μεταρρυθμίσεις. Ο λαός λάτρευε ουσιαστικά τον φαραώ καιτη σύζυγό του, ενώ οι ίδιοι λάτρευαν τον Ατών[8].
Έως αυτό το χρονικό σημείο ο Ακενατών δεν είχε καταπιέσει τη λατρεία του Άμμωνα καιστο 4ο έτος της βασιλείας τουο αρχιερέας του Άμωνα Ρα ήταν ακόμη ενεργός[5]Η αντικατάσταση ωστόσο του Άμωνα Ρα από τονΡα-Αράκτυ φαίνεται πως ξεσήκωσε τις μεγαλύτερες αντιδράσεις και όχι αποκλειστικά από το ιερατείο του Άμωνα αυτή τη φορά. Το κύμα των αντιδράσεων κορυφώθηκε σε σημείο πουο Ακχενατόν έχασε την ψυχραιμία του. Λίγο μετά τον ένατο χρόνο της βασιλείας του έκλεισε τους ναούς των άλλων θεών, εξαπέλυσε σκληρές διώξεις κατά των ιερέων του Άμωνα και διέταξε τη διαγραφή του ονόματός του, καθώς και της λέξης «θεοί» από όλα τα μνημεία της χώρας.
Όμως ο Ακχενατών δεν έζησε αρκετά, ώστε η θρησκευτική επανάσταση να προλάβει να ριζώσει. Πέθανε τον δέκατο έβδομο χρόνο της βασιλείας του, αποκαρδιωμένος από τον θάνατο της μητέρας του, της γυναίκας και πολύτιμης συμμάχου του Νεφερτίτης και μιας από τις έξι κόρες του. Η τελευταία απεικόνιση της οικογένειας της Αμάρνα και τού Ακενατών βρίσκεται στον τάφο τού Μέρυρα Β' και χρονολογείται από τον 12ο χρόνο της βασιλείας του[9]Γιατα επόμενα πέντε χρόνια έως τη διαδοχή του Τουταγχαμώνος, οπότε και ξεκαθαρίζονται σχετικά οι γνώσεις μας γιατον χρόνο βασιλείας του Ακενατών, το ιστορικό αρχείο είναι ασαφές.
Οι νεαροί διάδοχοί τουΣμενκαρέκαι Τουταγχατών –που σύντομα άλλαξε το όνομά τουσεΤουταγχαμών– δεν είχαν το σθένος να αντισταθούν στις πιέσεις του αποδυναμωμένου, αλλά ισχυρού ακόμη ιερατείου του Άμμωνος. Λίγο μετά τον θάνατό του, ο Ακχενατόν χαρακτηρίστηκε «καταραμένος», η πρωτεύουσά του εγκαταλείφθηκε, τα κτίσματά του καταστράφηκαν καιτο όνομά του διαγράφτηκε από τα επίσημα αρχεία του κράτους. Η λατρεία του Ατών συνεχίστηκε μερικά χρόνια ακόμη. Όμως χωρίς την υποστήριξη ενός ισχυρού ιερατείου, σύντομα ξεχάστηκε. Ωστόσο, τούτη η πρώιμη ρίζα του ενοθεϊσμού πολύ αργότερα θαβρειτο δρόμο της ως ιδεολογία της ανθρώπινης φυλής στην ιστορία της εξέλιξης των θρησκειών.
↑Ο πατέρας του Τουταγχαμών είναι αυτός του οποίου η μούμια φέρει τον κωδικό KV55, και είναι βιολογικός γιος του Αμενώφεως Γ' και της Τίγιε. Ο λόγος πουδεν μπορεί κάποιος να είναι απόλυτα βέβαιος για αυτό, έχει να κάνει με τις ελάχιστες πληροφορίες που είναι γνωστές γιατον Φαραώ Σμενκαρέ, που φέρεται να κυβέρνησε λίγο μετά τον Ακενατόν, καιθα μπορούσε να είναι αδελφός του.
Σχετικά πολυμέσα