Ένα ζευγάρι βέρες που συμβολίζουν τον γάμο.Αγροτικός γάμος, χαλκογραφία του Pierre Augustin Guys από το βιβλίο «Voyage litteraire de la Grece...", Παρίσι 1783.
Γάμος ονομάζεται μία σύμβαση διαρκούς συμβίωσης ανάμεσα σε δύο ανθρώπους, της οποίας ο σχηματισμός καθώς καιο τερματισμός από διαζύγιο ρυθμίζεται από την πολιτεία μετη συναίνεση των συμβαλλόμενων μερών, και προβλέπει πληθώρα δικαιωμάτων, προνομίων και υποχρεώσεων [Bellinger v Belinger, 2001]. Δεν υπάρχει, όμως, ένας κοινώς αποδεκτός ορισμός του. [1].
Στααρχαία αιγυπτιακά κείμενα σπάνια γίνεται αναφορά σε αυτό που ονομάζουμε γάμο: συνήθως περιγράφεται ως μια μεταφορά της κοπέλας μετην προίκα της από το πατρικό της, στο σπίτι του αρραβωνιαστικού, χωρίς να στερείται γραφικότητας ή ιεροτελεστικότητας. Πιθανώς ο μέλλων γαμπρός να προηγείτο της πομπής της νύφης καινα περίμενε την άφιξή της. Ίσως να κατέγραφε τα στοιχεία τους, τα προσωπικά και περιουσιακά ένας διοικητικός υπάλληλος αν κρίνουμε από την ιδιαίτερη γραφειοκρατική αφοσίωση των Αιγυπτίων. Υποθετικό μπορεί να θεωρηθεί πως οι μελλόνυμφοι μαζί με τους συγγενείς τους, επισκέπτονταν το ναό του θεού της πολιτείας για προσφορά θυσίας και λήψη κάποιας ευλογίας.[2]
Η γυναίκα στους αρχαϊκούς χρόνουςγιανα παντρευτεί έπρεπε να βρίσκεται στηνεφηβική ηλικία. Αφού γνωστοποιείτο δημόσια η βούληση του πατέρα να παντρέψει την κόρη του, έρχονταν οι υποψήφιοι γαμπροί στο σπίτι της νύφης κομίζοντας δώρα στη νύφη καιστον πατέρα της. Φιλοξενούνταν και συμμετείχαν σε γεύμα. Επρόκειτο γιαμια πρώτη φάση γνωριμίας και συναγωνισμού μεταξύ των υποψήφιων γαμπρών. Όταν ο πατέρας επέλεγε τον μελλοντικό γαμπρό του, ο τελευταίος έδιδε δώρα στον πεθερό του. Καιο πεθερός έδινε προίκα, τα ‘’μείλια’’. Πραγματοποιείτο ένα συμπόσιο πριν από τη μεταφορά της νύφης από το πατρικό της στο σπίτι του συζύγου της, συμπόσιο που ονομαζόταν ‘’ειλαπίνη’’. Η μεταφορά της νύφης στη νέα εστία της, γινόταν με άρμα και τιμητική συνοδεία, τουλάχιστον στις πλούσιες οικογένειες. Γιατη μεταφορά της νύφης, επιλέγονταν ιδιαίτερα ευνοϊκές ημέρες του μήνα καιοΗσίοδος συμβουλεύει να γίνονται την τέταρτη αυτού.[3]
Η διατύπωση της γαμήλιας τελετής στηναρχαία Αθήνα ήταν:
-‘’Δίδω αυτή τη γυναίκα γιατην αναπαραγωγή νόμιμων παιδιών’’
-‘’Δέχομαι’’
-Και (π.χ) τρία τάλαντα προίκα
-Είμαι ικανοποιημένος.
Ο γάμος θεωρείτο τελεσμένος μετην καταβολή προίκας.[4] Συνήθως η νύφη ήταν 12-16 ετών καιο γαμπρός 24-30 ετών, δηλαδή η μεταξύ τους διαφορά ήταν 12-14 χρόνια.[5]
Ένας σημαντικός παράγοντας γιατο γάμο σε τόσο νεαρή ηλικία ήταν καιη ανησυχία γιατην εγγύηση της αγνότητας της νύφης.[6]
Το τελετουργικό του γάμου στην αρχαία Αθήνα συνίστατο στη μετάβαση της αρραβωνιασμένης από το σπίτι του πατέρα της στο σπίτι του άντρα της. Οι καθιερωμένοι θρησκευτικοί τύποι δεν αποσκοπούσαν στην αισθητοποίηση της ψυχικής ένωσης των παντρεμένων, αλλά ήταν προσανατολισμένες στην υλική ευημερία της οικογένειας καιτη γονιμότητα της γυναίκας.[7]
Οι Αθηναίοι προτιμούσαν να παντρεύονται στον μήνα Γαμηλιώνα (Ιανουάριο) οπότε εορταζόταν καιο γάμος του Δία και της Ήρας. Οι γαμήλιες τελετές ήταν τρεις: τα προτέλεια ή προαύλεια ο κύριος γάμος καιτα επαύλεια. Στα ’’προτέλεια’’ η κόρη εγκατέλειπε τη ζωή του κοριτσιού, αφιερώνοντας τα παιχνίδια της στην Άρτεμη. Ακολουθούσε θυσία στον Δία τέλειο, στην Ήρα τελεία, στην Αφροδίτη, στην Πειθώ, στην Άρτεμη, στις Νύμφες, και στις Μούσες. Την ίδια ημέρα γινόταν καιτο λουτρό της νύφης καιτου γαμπρού, αφού συνοδεία μετέφερε το νερό από την πηγή ή το ποτάμι της πόλεως (πηγή Καλλιρρόη). Η ευχή για παιδοποιία συνόδευε το λουτρό του γαμπρού την ημέρα του γάμου τα σπίτια της νύφης καιτου γαμπρού ήταν στολισμένα με στεφάνια από φύλλα ελιάς και δάφνης. Γεύμα παρέθετε ο πατέρας της νύφης και παρακάθονταν σε αυτό η νύφη σκεπασμένη με πέπλο μαζί με τις γυναίκες. Ανάμεσα στους καλεσμένους κυκλοφορούσε ένα παιδί με τους δύο γονείς τουστη ζωή και μοίραζε ψωμί στους συνδαιτυμόνες επαναλαμβάνοντας κάθε φορά τη φράση, ‘’ξέφυγα από το κακό και βρήκα το καλύτερο’’-ευχή για μία, προς το καλύτερο, μεταβολή της ζωής. Η νύφη ήταν ντυμένη με φορέματα διάδημα και πέπλο που κάλυπτε το πρόσωπο, καιο γαμπρός ντυμένος με λευκά και στεφανωμένος. Τα εδέσματα που καταναλώνονταν στο γάμο ήταν μεταξύ άλλων κρέας και κρασί, καιγια γλυκό ένα παρασκεύασμα από αλεύρι, μέλι και σουσάμι, σύμβολο αφθονίας και γονιμότητας. Ο γάμος επικυρωνόταν από τη στιγμή πουο γαμπρός έπιανε τη νύφη από το χέρι.[8]
Ο γάμος στην αρχαία Αθήνα αποσκοπούσε να δώσει απογόνους πουθα συνέχιζαν τη λατρεία των θεών.[9]
Οι σχετικοί μετο γάμο νόμοι έγιναν πιο αυστηροί το 451/50 μετο περί πολιτικών δικαιωμάτων διάταγμα του Περικλή. Έτσι τόσο ο πατέρας όσο καιη μητέρα έπρεπε να είναι Αθηναίοι πολίτες. Οι μέχρι τότε νόμιμοι μεικτοί γάμοι έγιναν ελεύθερες παράνομες ενώσεις.[10]
Με τους περί γάμου νόμους αρχικά γιατον καθορισμό ενός μόνου έγκυρου τύπου γάμου, ο νόμος αναγνώριζε δικαίωμα νόμιμου γάμου μόνο στους πολίτες και τις πολίτισσες της Αθήνας, με τελικό σκοπό την προστασία της κοινότητας μέσα από τον περιορισμό της ομάδας που αξίωνε τα πολιτικά δικαιώματα.[11]
Η δικαιική ρύθμιση του γάμου στην Αθήνα ρυθμιζόταν μετην τελετή της εγγύησης (κατά γράμμα, μετην τοποθέτηση στο χέρι μιας απόδειξης) που ήταν κάτι πιο πολύ από αρραβώνα. Ήταν μια συμφωνία, ένα προφορικό συμβόλαιο, αλλά επίσημο μεταξύ δύο προσώπων, του μνηστήρα καιτου ‘’κυρίου της κόρης’’ δηλαδή του πατέρα ή του κηδεμόνα της. Ανταλλάσσουν μια χειραψία και κάποιες τελετουργικές φράσεις. Η μέλλουσα σύζυγος δεν είναι απαραίτητο να παρευρίσκεται σε αυτήν την σύντομη τελετή καιο αρραβωνιασμένος αν είναι ενήλικος να αντιπροσωπεύεται από τον πατέρα τουκαι ενεργεί προσωπικά από τη στιγμή της εγγύησης. [12]
Ο Πλούταρχος στον ‘’Βίο Λυκούργου’’ μας πληροφορεί σχετικά, πως ο γάμος γινόταν μετά από κλοπή της νύφης μετά την ήβη, και παραδινόταν στη ‘’νυμφεύτρια’’ που της έκοβε σύρριζα τα μαλλιά, την τύλιγε με ένα κωμικό φόρεμα, της φορούσε ανδρική υπόδηση καιτην πλάγιαζε σε ένα αχυρένιο στρώμα μονάχη και χωρίς φως. Ο νιόπαντρος αφού γευμάτιζε με τους συντρόφους του, έμπαινε στην καλύβα όπου βρισκόταν η νύφη και έκανε έρωτα μαζί της. Μετά επέστρεφε στο υπνωτήριο των αντρών της ηλικίας του. Τη γυναίκα τουτην έβλεπε στα κρυφά καιμε προφυλάξεις.[13]
Σκηνή γάμου σε θραύσμα από ρωμαϊκή σαρκοφάγο, αρχές 3ουαι. μ.Χ.
Αρχικά υπήρχαν τρεις μορφές γάμου: η confarreatio δηλαδή η προσφορά μιας σιταρόπιττας στον Καπιτώλιο Δία, παρουσία του εφημερεύοντος ιερέα του υπέρτατου Θεού. Η coemptio μια είδους εικονική πώληση όπου πληβείος πατέρας εκχωρούσε την κόρη τουστο σύζυγο. Τέλος η usus που μπορούσε κατόπιν μιας συνεχούς συμβίωσης ενός έτους να δημιουργήσει ανάμεσα σε ένα πληβείο καιμια πατρικία τα ίδια νομικά επακόλουθα.
Πριν από τον γάμο γίνονταν τα αρραβωνιάσματα χωρίς ουσιαστικές υποχρεώσεις.[14]
Μεσαιωνικός γάμος του Βρετανού Τόμας Στόδαρντ, 1755-1834
Ο θεσμός του γάμου έχει απαξιωθεί κάτω από το βάρος της επίδρασης που άσκησαν οι απόψεις αιρετικών κινημάτων των φιλοσόφων καιτων διανοουμένων, αλλά καιοι αντιλήψεις των πατέρων της Δυτικής Εκκλησίας (Αυγουστίνος, Τερτυλλιανός, Αμβρόσιος Μεδιολάνων, Γρηγόριος ο Μεγάλος) που τις ακολούθησαν οι θεολόγοι της εποχής.[15]
Αναγνώριζε πολλά είδη γάμων σε αντίθεση μετον μονοδιάστατο ορισμό του θεσμού στο ρωμαϊκό δίκαιο. Σε ένα από αυτά, προβλεπόταν η μεταβίβαση ακίνητης ιδιοκτησίας καιτο δικαίωμα κληρονομιάς. Η οικογένεια του γαμπρού πλήρωνε ποσό γιατον γάμο στον πατέρα της νύφης, το οποίο ο γαμπρός συμπλήρωνε μετο ‘’πρωινό δώρο’’ την επομένη της ολοκλήρωσης του γάμου. Η νύφη προσέφερε την περιουσία που είχε κληρονομήσει. Αυτή η συναλλαγή εορταζόταν σεμια δημόσια τελετή μετη συμμετοχή φίλων και συγγενών.[16]
ΗΟρθόδοξη Εκκλησίαδεν διαμόρφωσε ίδιο δίκαιο του γάμου, αλλά κατά κανόνα συμμορφώθηκε μετα κωλύματα και τις προϋποθέσεις του πολιτειακού νομοθέτη, τα οποία συνδιαμόρφωσε ή και ενέκρινε καιη ίδια.
Το 893 μ.Χ. οΛέοντας Στ'μετην 89ηΝεαρά θεσπίζει την ιερολόγηση του γάμου ως μόνο τρόπο τέλεσής τουγια όλους τους πολίτες του κράτους. Το 920 μ.Χ. μετον ‘’Τόμο Ενώσεως ‘’επιτρέπεται υπό προϋποθέσεις ο τρίτος γάμος και απαγορεύεται ο τέταρτος. Στα 997 μ.Χ. οπατριάρχης Σισσίνιος Β’ εισάγει τον 6ο βαθμό της εξ αγχιστείας συγγένειας ως κώλυμα σύναψης γάμου.[17]
Μετά τον ορισμό της ημέρας του γάμου στέλνονταν προσκλήσεις σε συγγενείς και φίλους. Την παραμονή κρεμούσαν πολύτιμα παραπετάσματα στους τοίχους του νυφικού κοιτώνα καιταπιο πολύτιμα κοσμήματα-κειμήλια της οικογένειας στον ίδιο κοιτώνα έβαζαν τα σχετικά έπιπλα κι όλο αυτό γινόταν μετη συνοδεία χαρούμενων ασμάτων. Την ημέρα του γάμου οι καλεσμένοι προσέρχονταν ντυμένοι σταάσπρα. Ο γαμπρός πήγαινε συνοδευόμενος από οργανοπαίχτες γιανα παραλάβει τη νύφη. Εκείνη περίμενε ντυμένη με χρυσοΰφαντο φόρεμα και λεπτοκεντημένη μπλούζα. Το πρόσωπό της ήταν σκεπασμένο με πέπλο. Μόνο όταν πλησίαζε ο γαμπρός ξεσκέπαζε το πρόσωπό της από το πέπλο. Μετη συνοδεία γονέων, φίλων, υπηρετών, τραγουδιστών, μουσικών, προσώπων που κρατούσαν λαμπάδες, πήγαιναν στην εκκλησία.[18]
ΗΕκκλησίαδεν διαμόρφωσε ίδιο δίκαιο του γάμου, αλλά κατά κανόνα συμμορφώθηκε μετα κωλύματα και τις προϋποθέσεις του πολιτειακού νομοθέτη, τα οποία συνδιαμόρφωσε ή και ενέκρινε καιη ίδια. Επίσης η τέλεση ορθόδοξου γάμου προϋποθέτει έγγραφη άδεια του Μητροπολίτη του τόπου τέλεσης του γάμου, τυχόν δε ιερολογία του γάμου χωρίς αυτήν συνεπάγεται πειθαρχικές και ποινικές συνέπειες γιατον κληρικό πουθατον ιερολογήσει. Στην πράξη έχει επικρατήσει η πρακτική η Εκκλησία να αρκείται στην άδεια του Μητροπολίτη καιναμην απαιτεί παρά την αντίθετη σαφή διάταξη του νόμου, άδεια του αρμόδιου οργάνου της Πολιτείας, θεωρούσα πως έχει καταργηθεί.[19]
Μετά την ορθόδοξη γαμήλια τελετή, τα στέφανα φυλάσσονται στη στεφανοθήκη
Τόπος τέλεσης του γάμου είναι ο ναός της ενορίας της νύφης ή του γαμπρού όταν η νύφη είναι ετερόδοξη.[20]Το μυστήριο του γάμου τελείται από κληρικό με βαθμό επισκόπου ή πρεσβυτέρου. Γιατην τελετουργική ικανότητα του κληρικού ισχύουν κατ’ αρχήν όσα διδάσκει το δίκαιο αυτό, πρωτίστως δε ότι πρέπει ο λειτουργός εγκύρως να απέκτησε με κανονική χειροτονία καινα διατηρεί (ναμην έχει δηλαδή αποβάλει μετην επιβολή ποινής καθαιρέσεως) την ιδιότητα του κληρικού, καθώς καιτην αναγκαία τελετουργική αρμοδιότητα. Θεωρητικώς, βεβαίως, δεν είναι απαραίτητο να ανήκει ο κληρικός στηνΕκκλησία της Ελλάδος. Είναι επιτρεπτό, τηρουμένων ασφαλώς των κανονικών προϋποθέσεων ως προς τα όρια της δικαιοδοσίας, να ιερολογηθεί ο γάμος από λειτουργό άλλης αυτοκέφαλης ή αυτόνομης Εκκλησίας. Δεν παραβλάπτεται πάντως το κύρος του γάμου – ανεξαρτήτως των πειθαρχικών και, ενδεχομένως, ποινικών συνεπειών – ανο ορθόδοξος κληρικός που ιερολόγησε το μυστήριο ευρίσκετο υπό ποινή αργίας ή αν ενήργησε εκτός των ορίων της τοπικής του αρμοδιότητας.[21]
Απαγορεύεται αυστηρά ο γάμος μεταξύ Χριστιανού και αλλόθρησκου, αλλά επιτρέπεται «κατ' οικονομίαν» ο γάμος μεταξύ Ορθόδοξου και ετερόδοξου, υπό τον όρο όμως ότι ο γάμος θα γίνει σε Ορθόδοξη εκκλησία και από Ορθόδοξο κληρικό και ότι το ετερόδοξο μέλος θα υπογράψει υπεύθυνη δήλωση τουΝ.Δ. 1599/1986 ότι τα παιδιά θα βαπτιστούν καιθα μεγαλώσουν ως Ορθόδοξοι Χριστιανοί (σημειωτέον ότι την ίδια πρακτική ακολουθούν καιοιΡωμαιοκαθολικοί, ενώ αντιθέτως πολλές Προτεσταντικές ομολογίες έχουν πιο ανεκτική στάση στο ζήτημα αυτό).
Η ακολουθία του Γάμου αποτελείται από δύο μέρη, που παλαιότερα τελούνταν χωριστά, αλλά σήμερα τελούνται το ένα μετά το άλλο: το πρώτο είναι η ‘’Ακολουθία του Αρραβώνος’’ και ακολουθεί η ‘’Ακολουθία της Στέψης’’ που αποτελεί το κυρίως μυστήριο. Στην ακολουθία του Αρραβώνος η κύρια τελετή είναι η ευλογία καιη ανταλλαγή των δακτυλίων. Το δεύτερο μέρος της ακολουθίας κορυφώνεται στην τελετή της στέψης: αυτό το εξωτερικό και ορατό σημείο δηλώνει την ειδική χάρη πουτο ζευγάρι λαμβάνει από τοΆγιο Πνεύμα. Τα στέφανα είναι στέφανα χαράς και μαρτυρίου επειδή κάθε αληθινός γάμος προϋποθέτει την αυτοθυσία καιτων δύο. Στο τέλος της ακολουθίας οι νεόνυμφοι πίνουν κρασί από το ίδιο ποτήρι, πράγμα που ανακαλεί στη μνήμη μας το θαύμα στογάμο στην ΚανάστηνΓαλιλαία. Αυτό το κοινό ποτήρι συμβολίζει το γεγονός πως από δωκαιστο εξής θα μοιράζονται μία κοινή ζωή.
Καθοριστική τομή στο δίκαιο του γάμου συνιστά οΝ.1250/1982 μετον οποίο θεσπίστηκε καιο πολιτικός γάμος, ανκαιοι αρχικές προθέσεις της Πολιτείας ήταν να καθιερώσει ως μόνο υποχρεωτικό για όλους γάμο, τον πολιτικό, μετην αυτονόητη δυνατότητα να τελούν οι πιστοί και ιερολόγηση του γάμου τους. Τελικώς, το ενιαίο δίκαιο του γάμου διασπάστηκε και καθιερώθηκε ως ισόκυρο μετον θρησκευτικό ο πολιτικός γάμος. Έτσι ο πολιτειακός νομοθέτης παρέπεμψε γιατον θρησκευτικό γάμο στο εσωτερικό δίκαιο των επιμέρους κατά το Σύνταγμα ‘’γνωστών θρησκειών’’.
Γιανα τελεστεί γάμος είτε με πολιτικό είτε με θρησκευτικό τύπο, απαιτείται να εκδοθεί προηγουμένως άδεια γάμου, η οποία χορηγείται πάντοτε από το αρμόδιο πολιτειακό όργανο και συγκεκριμένα από τον δήμαρχο ή πρόεδρο κοινότητας της τελευταίας κατοικίας καθενός από τους μελλονύμφους. Η διάταξη αυτή δεν προβλέπει κύρωση σε περίπτωση μη τηρήσεώς της και συνεπώς τέλεση γάμου χωρίς άδεια δεν συνεπάγεται ακυρότητα.[22]
Ισλαμικός γάμος στηνΆκκρα της ΓκάναςΟ γαμπρός παίρνει τη νύφη στο σπίτι του μετά από τον γάμο, Πακιστάν
Η αγαμία θεωρείται αμαρτία γιατο Ισλάμ[23] Σύμφωνα μετη νομική σχολή των Χαναφιτών, των Χανμπαλιτών καιτων Μαλικιτών, ο γάμος είναι υποχρεωτικός. Η Σχολή των Μαλικτών θεωρεί υποχρεωτικό τον γάμο ακόμα καιανο σύζυγος δεν διαθέτει τα οικονομικά μέσα διατροφής της οικογένειάς του. Ο Μωάμεθ πιστεύει πως ο πιστός Μουσουλμάνος.[24]
Σύμφωνα μετο Μουσουλμανικό δίκαιο είναι ο γάμος ένα συμβόλαιο πολιτικό ιδιωτικού δικαίου και όχι θρησκευτικό συμβόλαιο όπως στον Ιουδαϊσμό ή μυστήριο όπως στο Χριστιανισμό. Κατατάσσεται στα συμβόλαια ‘’tamlikat’’ δηλαδή σε εκείνα που χαρακτηρίζονται από την ανταλλαγή δικαιωμάτων.[25]
Η νομική διαδικασία της σύναψης του γάμου συνίσταται από την πρόταση γάμου, την αποδοχή της πρότασης αυτής στο όνομα του Αλλάχ, στην ύπαρξη μαρτύρων, καιστον καθορισμό της προίκας. Οι ανήλικοι καιοι ανίκανοι για δικαιοπραξία αντιπροσωπεύονται από τον κηδεμόνα τους. Όλες σχεδόν οι νομικές ισλαμικές σχολές αρνούνται το δικαίωμα στη γυναίκα να εκφράσει τη συγκατάβασή της έστω κιαν είναι ενήλικη ή ικανή για δικαιοπραξίες. Η πρόταση γάμου γίνεται γραπτά όχι όμως καιη αποδοχή της. Την πρόταση γάμου την κάνει ο άνδρας ή καιο κηδεμόνας της γυναίκας: ο πατέρας, ή ο πατέρας του πατέρα, ο αδελφός του πατέρα, καιο αδελφός του παππού κατά σειρά. [26]Ανη μέλλουσα νύφη είναι ορφανή, την κηδεμονία έχει ο καδής. [27]
Η πρόταση γάμου δηλώνεται μετα λόγια ‘’Σ’ έχω νυμφευθεί!’’ καιο κηδεμόνας της γυναίκας απαντά, ‘’Είμαι σύμφωνη!’’ Το γραπτό συμβόλαιο περιέχει το έγγραφο του γάμου μετα στοιχεία των νεονύμφων , την ημερομηνία οπότε έγινε η σύναψη, το συμβόλαιο γιατην προίκα την οποία πρέπει να δώσει ο άντρας στη γυναίκα καθώς και τυχόν άλλες υποχρεώσεις για δικαιώματα των συζύγων. Σε πολύ παραδοσιακές ισλαμικές χώρες συμπεριλαμβάνονται στο συμβόλαιο γάμου και στοιχεία γιατην ηθική ή ψυχική κατάσταση της γυναίκας όπως αν είναι παρθένα ή εάν έχει σεξουαλική ωριμότητα. [28]
Η πράξη του γάμου πρέπει να γίνεται ενώπιον δύο ή τριών μαρτύρων: ενηλίκων, ικανών προς καταλογισμό και οπωσδήποτε μουσουλμάνων. Ο Abu Hanifa δέχεται να υπάρχουν μάρτυρες και από τη θρησκευτική κοινότητα της γυναίκας, η οποία είναι Ιουδαία ή χριστιανή, αρκεί οι μάρτυρες να είναι τζιμίδες.[29]
Τα τελευταία χρόνια γίνεται απόπειρα από μουσουλμάνους θεολόγους να παρουσιαστεί ο μουσουλμανικός γάμος ως μυστήριο προκειμένου να αναβαθμιστεί στο επίπεδο του χριστιανικού γάμου.[30]
Σύμφωνα με τις διατάξεις του Μουσουλμανικού Δικαίου και ένεκα της μειονεκτικής θέσης της γυναίκας απέναντι στον άνδρα στο Ισλάμ, απαγορεύεται στις μουσουλμάνες να παντρεύονται αλλόθρησκους γιαναμην υπάρχει κίνδυνος να εξαναγκαστούν ν’ αλλάξουν την πίστη τους, ευρισκόμενες στην αλλόθρησκη πατριαρχική οικογένεια του συζύγου.[31] Αντίθετα επιτρέπεται σε έναν μουσουλμάνο να παντρεύεται χριστιανή ή εβραία χωρίς αυτή να είναι υποχρεωτικό να εγκαταλείψει τη θρησκεία της.[32]
Ο αρχηγός της οικογένειας κρίνει πότε ο γιος του έχει έλθει σε ηλικία γάμου και ειδοποιεί τη γυναίκα του σχετικά, κι αυτή κάνει την εκλογή της βάσει των γνωριμιών της. Πιο συχνά τους μελλόνυμφους τους διάλεγαν μετη βοήθεια προξενητριών.[33]Η μητέρα μαζί μετη μεσίτρια και κάποιες συγγενείς της ή γνωστές της πηγαίνει στο σπίτι της υποψήφιας νύφης γιανα κάνει τη γνωριμία μαζί της καιμετη σειρά της η μητέρα της νύφης ζητάει πληροφορίες γιατον υποψήφιο γαμπρό την κατάστασή τουκαιτον πατέρα του. Το αναφέρει κι αυτή μετη σειρά της στον σύζυγό της κι αυτός αποφασίζει ανέκκλητα. Ανη υποψήφιες είναι περισσότερες τότε οι επισκέψεις είναι περισσότερες. Τελικά πατέρας και γιος αποφασίζουν. Ο πατέρας του νέου με συγγενείς ή φίλου μεταβαίνει κι αυτός στην κατοικία της μέλλουσας νύφης και συνομιλεί μετον πατέρα της γιατην τελική συμφωνία. Ο γαμπρός στέλνει δώρα στην γυναίκα τουκαιτοαγιρλίκ, τη συνεισφορά τουστα έξοδα του γάμου. Μερικές ημέρες αργότερα υπογράφεται το σύμφωνο του γάμου (νικάχ) μπροστά στονιμάμη. Η τελετή αυτή πραγματοποιείται στην κατοικία της μνηστής. Ο μέλλων πεθερός καταβάλλει το ποσό σαν παρακαταθήκη πουθα παραμείνει στα χέρια της νέας συζύγου σε περίπτωση διαζυγίου. Τότε παρεμβαίνει οΙμάμηςο οποίος συντάσσει το συμφωνητικό του γάμου, καταχωρεί το ποσό της ρητραςκαι δέχεται τη συγκατάθεση, πουτην επαναλαμβάνει τρεις φορές ο νέος. Ο ιμάμης πηγαίνει στο χαρέμι όπου βρίσκεται περιστοιχισμένη από τους γονείς και τις φίλες της της κοινοποιεί το καθοριζόμενο και τελικά αποδεκτό, ποσό της ρήτρας, καιτην ρωτάει τρεις φορές αν δέχεται τον νέο για σύζυγό της. Ο ιμάμης επέστρεφε στο νέο μεταφέροντάς τουτη συγκατάθεση της μνηστής τουκαι ότι το συμφωνητικό είχε υπογραφεί. Από εκείνη τη στιγμή ο γάμος είχε ολοκληρωθεί.[34]
Σε κάποιες περιπτώσεις ο γάμος διαρκούσε μία εβδομάδα δίνοντας την ευκαιρία στις δύο οικογένειες να επιδείξουν τον πλούτο τους. Διάφορες τελετουργίες διεξάγονταν καθημερινά: την Τρίτη η αρραβωνιαστικιά έκανε το λουτρό της, την Τετάρτη το βράδυ η αρραβωνιαστικιά έβαφε με ένα χρυσό νόμισμα κόκκινα τα χέρια της για καλοτυχία συνοδεία χορών, τραγουδιών αντρών και γυναικών. Την Πέμπτη η νύφη παρουσιαζόταν μετα κοσμήματά της στις καλεσμένες που της έφερναν δώρα. Τότε έρχεται καιο αρραβωνιαστικός της γιαμια σύντομη πρώτη γνωριμία. Το ίδιο βράδυ δίνεται ένα πρώτο γεύμα μετη συμμετοχή αντρών καιτου ιμάμη, προσεύχεται από κοινού (νυχτερινή προσευχή) καιο γαμπρός αποχαιρετώντας τον ιμάμη, τον πατέρα καιτον πεθερό του, οδηγείται από τις γυναίκες του σπιτιού στο δωμάτιο της αρραβωνιαστικιάς, όπου οιδυο τους μένουν μόνοι. Τότε η νύφη αφαιρεί τον φερετζέ της. Την Παρασκευή δίνονται χωριστά γαμήλια γεύματα για άνδρες (στοσελαμλίκι) και γυναίκες (στοχαρέμι) χωρίς η σύζυγος να εμφανιστεί σε αυτά. Τη Δευτέρα δίνεται ένα γεύμα από τους γονείς του συζύγου στους συμπεθέρους και τους φίλους της οικογένειας.[35]
Η Παλαιά διαθήκη δεν μας δίνει πληροφορίες γιατη νόμιμη ηλικία γάμου της νέας. Σε νεαρή ηλικία παντρεύονταν συνήθως ο άντρας καιη γυναίκα. Συνήθως προηγείται ο γάμος της μεγαλύτερης αδερφής.
Ο βασιλιάς Ιωακείμ παντρεύεται στα 16 του καιοΙωσίαςστα 14. Αργότερα οιΡαββίνοι ορίζουν το 12ο έτος γιατοκορίτσικαιτο 13ογιατοαγόρι. Γι’ αυτό καιη ανάμειξη των γονιών στο γάμο των παιδιών τους ήταν μεγάλη.
Ούτε η νεαρή κοπέλα ούτε το νεαρό αγόρι θα μπορούσε να γνωρίσει ο ένας τον άλλο.[36] Κατά κανόνα οι γονείς επιλέγουν τον σύζυγο της νέας: γιανα διαλέξει μια γυναίκα γιατονΙσαάκοΑβραάμ στέλνει τον δούλο τουπου κανονίζει την υπόθεση μετονΛάβαν, αδελφό της Ρεβέκκας,[37] αλλά υπάρχουν και εξαιρέσεις (Ισαάκ, Ιησούς του Ναυή) οΙακώβ εκλέγει τη σύζυγό του, ηΔείνα, κόρη του Ιακώβ επιλέγει το σύζυγό της, οΣαμψών επιλέγει τη γυναίκα τουκαι παίρνει τη συγκατάθεση των γονιών του.[38]Ο πατέρας κατευθύνει μερικές φορές την εκλογή τουγιουτου. Έτσι, συνήθως οι γονείς προκρίνουν ως κριτήριο επιλογής συζύγου τις αρχές της νομαδικής κοινωνίας (ενδογαμία): οΤωβίτ προτρέπει τονγιοτουΤωβίανα διαλέξει σύζυγο με βάση αυτό το κριτήριο, αλλά καιο πατέρας του Ιακώβ λέει στογιοτουναμην είναι Χαναναία. Καθώς όμως πολλές νέες κυκλοφορούσαν ελεύθερες ή δούλευαν στα χωράφια, μπορούσαν να είναι καιπιο απροστάτευτες άρα και θύματα πιθανώς βιασμών με συνέπεια τον ‘’αναγκαστικό γάμο’’ και απαγόρευση διάλυσής τουκαιτην καταβολή ενός αρκετά μεγάλου ποσού, (το Δευτερονόμιο μιλάει για 50 αργυρούς σίκλους).[39]Ο γάμος μεταξύ συγγενών (‘’ενδογαμία’’) ήταν συνηθισμένος, για παράδειγμα γάμοι μεταξύ εξαδέλφων-κατάλοιπο του νομαδικού βίου. Ίσχυε όμως καιη εξωγαμία (γάμος έξω από το συγγενικό κύκλο) καιοι ‘’μικτοί γάμοι’’ με αλλοδαπές γυναίκες.[40]
Η ζήτηση σε γάμο γινόταν από τον ενδιαφερόμενο ή συγγενείς του οποίου απευθύνονταν στους γονείς της κοπέλας. Αυτοί συζητούσαν και καθόριζαν και τους όρους της συμφωνίας. Εκεί καθοριζόταν καιτο ύψος των χρημάτων πουθα πληρωνόταν από τον γαμπρό.[41]
Οι αρραβώνες είναι η υπόσχεση γάμου που δίνεται πριν από την τελετή του γάμου: τη Ρεβέκκα την υποσχέθηκαν στον Ισαάκ στη Μεσοποταμία.[42]Τα νομικά κείμενα δείχνουν πως οι αρραβώνες ήταν μια συνήθεια αναγνωρισμένη καιμε νομική βάση. Έτσι ένας νέος που αρραβωνιάστηκε και ακόμα δεν παντρεύτηκε, δεν πηγαίνει στον πόλεμο.[43]
‘’Μωχάρ’’ ήταν το ποσό που έδινε ο μνηστήρας στον πατέρα της νύφης. Δεν ήταν προκαθορισμένο αλλά αντικείμενο διαπραγμάτευσης μετον πατέρα της νύφης. Το συνηθισμένο ποσό του Μωχάρ ήταν μικρότερο και ίσως ίσο μετο ποσό που κατέβαλε ο Φαραώ Αμένοφις Γ’ για τις γυναίκες της Γκέζερ που πήρε στο χαρέμι του. Το ποσό του Μωχάρ δινόταν καισε εργασία ή σε είδος ή ανδραγάθημα: έτσι ο Ιακώβ δούλεψε 14 χρόνια γιανα πάρει συζύγους τις δύο αδελφές, ΛείακαιΡαχήλ, οΔαβίδ έδωσε εκατό ακροβυστίας αλλοφύλων γιανα πάρει την κόρη του Σαούλ Μελχόχ, ενώ ο Οθονιέλ πρέπει γιανα παντρευτεί την Άσχα, κόρη του Χάλεβ πρέπει προηγουμένως να καταλάβει μια πόλη, την Δαβίρ.[44]
Η υποχρέωση καταβολής στην οικογένεια της νύφης ποσού προσδίδει στον γάμο μορφή αγοραστικού συμβολαίου, μετα οποία ο σύζυγος αποκτά δικαιώματα στη σύζυγο. Τα δικαιώματα του συζύγου στη σύζυγό τουδεν ήταν εμπράγματα επειδή αυτή αντίθετα με ό,τι ίσχυε γιατη δούλη, δεν εθεωρείτο πράγμα. Το Μωχάρ δεντο καρπωνόταν ο γονέας. Το Μωχάρ ήταν αμοιβή γιατο άθικτο της κόρης, τρόπος εξασφαλίσεως της κόρης σε περίπτωση χηρείας (κοινωνική ασφάλεια) και ίσως τεκμήριο της αξιότητας του γαμπρού, δηλαδή τεκμήριο αξιότητας του γαμπρού, δηλαδή κοινωνικό αντιστάθμισμα. Είναι το αντίδωρο γιατη συγκατάθεση της οικογένειας της νύφης και της ίδιας της νύφη. Το Μωχάρ δεν ήταν σαντα υπόλοιπα δώρα που κατέβαλε ο γαμπρός κατά το γάμο του.[45]
Τα δώρα είναι συνήθως κοσμήματα, πολυτελή ζώνη, ενδύματα γιατη νύφη, δώρα γιατα άλλα μέλη της οικογένειας, τα οποία σε περίπτωση διαλύσεως του αρραβώνα έπρεπε να επιστραφούν στο διπλάσιο.[46]
Έχοντας γενική ισχύ τα κωλύματα ήταν: α) η στενή συγγένεια β) το αλλόθρησκο γ) η κοινωνική κατάσταση (χήρα, διαζευγμένη, ιερόδουλος). Ο γάμος εντός της οικογένειας απαγορεύεται, επειδή πιστεύεται ότι η αγχιστεία δημιουργεί δεσμούς αίματος. Οι προερχόμενοι από ιερατικό γένος δεν μπορούσαν να παντρευτούν μια ιερόδουλη ή μια διαζευγμένη. Ο Αρχιερέας έπρεπε να παντρευτεί μια Ισραηλίτισσα παρθένα. Ειδικό κώλυμα γάμου ήταν η ύπαρξη προηγούμενου γάμου μετο ίδιο πρόσωπο: δεν μπορούσε Ισραηλίτης να πάρει πάλι ως σύζυγό τουτη γυναίκα, που είχε χωρίσει, αν αυτή είχε μείνει χήρα από επόμενό της γάμο.[47]
Ο γάμος δεν είναι θρησκευτική πράξη ή τελετή αλλά υπόθεση καθαρά πολιτική ή ‘’αστικού δικαίου’’.[48]Η μόνη γραπτή συμφωνία γάμου που έχουμε ήταν στον Τωβία. Ανκαι κάτι δεδομένο στη Μεσοποταμία, τα μόνα συμβόλαια γάμου που μας έχουν σωθεί είναι από την Εβραϊκή αποικία της Ελεφαντίνης τον 5οαι. π.Χ. Η έλλειψη μνείας συμβολαίου στην Παλαιά Διαθήκη είναι μάλλον τυχαία.[49]Ο γάμος συνιστούσε αφορμή εορτασμού με σπουδαιότερο σημείο την είσοδο της νύφης στην οικία του γαμπρού. Ο γαμπρός ντυμένος με λαμπρά ενδύματα περιστοιχισμένος από τους φίλους τουκαι από μουσικούς υποδεχόταν την μελλοντική σύζυγό του, η οποία ήταν ντυμένη πολυτελώς καιμε καλυμμένο το πρόσωπό της και αυτή περιστοιχισμένη από τις φίλες της. Κατά τη διάρκεια της τελετής το ζευγάρι στέκεται κάτω από ένα κεντημένο πέπλο που στηρίζεται σε τέσσερις στύλους και συμβολίζει το μελλοντικό τους σπίτι. Η τελετή ολοκληρώνεται μετο σπάσιμο ενός ποτηριού κάτω από τα πόδια του γαμπρού. Αυτή η πράξη υποδηλώνει πως καιοι στιγμές της μεγάλης ευφορίας πρέπει να εξισορροπούνται από στιγμές σημαντικής περίσκεψης.[50] Γαμήλια τραγούδια αγάπης εξυμνούσαν τα προσόντα των δύο συζύγων. Μετά ακολουθούσε παράθεση γεύματος στους γονείς της κόρης. Η γιορτή διαρκούσε επτά ημέρες και μπορούσε να διαρκέσει καιγιαδυο εβδομάδες.[51]
Ο γάμος γινόταν πραγματικότητα ήδη από την πρώτη νύχτα. Από τη νύχτα αυτή φύλαγαν το σεντόνι το λερωμένο μετο αίμα που αποδείκνυε την παρθενία της νύφης, πράγμα που αναιρούσε κάθε συκοφαντία κατά της συζύγου.[52]
Όλοι οι οπαδοί τουΖωροαστρισμούκαιοι ιερείς της θρησκείας αυτής ενθαρρύνονται να παντρεύονται. Ο γάμος ευλογείται από δύο ιερείς οι οποίοι ζητούν από τον Αχούρα Μάσντα να χαρίσει στο ζευγάρι γιους και εγγονούς και προτρέπουν το ζευγάρι να κρατήσει τις πρακτικές του Ζωροαστρισμού μέσω της ευσέβειας καινα ζητά την αιώνια πνευματική ευτυχία. Στο τέλος ανταλλάσσονται οι βέρες.[53]
ΟΣιχισμός απορρίπτει την αγαμία. Όλοι οιγκουρούτωνΣιχ ήταν παντρεμένοι. Οι γραφές αναφέρουν ότι ο γάμος είναι ένας πνευματικός δεσμός και υποστηρίζουν την ιδέα του ενός πνεύματος σεδυο σώματα. Ο γάμος θεωρείται ως σχέση προκαθορισμένη από τον Θεό και όχι κοινωνικό συμβόλαιο. Δεν μπορεί να λυθεί-γι’ αυτό καιδεν υπάρχει όρος γιατο διαζύγιο στη γλώσσα τωνΣιχ.[54]
Το ζευγάρι μετου συγγενείς έρχονται στο ναό πριν από την ανατολή του ηλίου. Επαγγελματίες ψάλτες ψέλνουν ύμνους ειδικούς γιατην πρωινή προσευχή. Ο υπεύθυνος της λατρευτικής σύναξης μπροστά στο ‘’Adi Granth Shib’’ υπενθυμίζει τα συζυγικά καθήκοντα στους μελλονύμφους και έπειτα ψάλλονται ύμνοι από το ‘’Granth’’-το ιερό βιβλίο του Σιχισμού- ειδικοί γιατην περίσταση. Στο τέλος το ζευγάρι κρατώντας από τις δύο άκρες ένα σάλι μαζί με φίλους και συγγενείς κάνουν τέσσερις κύκλους γύρω από την ιερή γραφή, το ‘’Adi Granth’’ και αυτό τους καθιστά συζύγους. Αυτή η τελετή ομοιάζει μετην ανάλογη γαμήλια τουΙνδουισμού, εκτός από τη χρήση του Adi Granth.[55]
Ο γάμος είναι υπόθεση των οικογενειών κι όχι προσωπική υπόθεση, πιθανώς οι νέοι έκαναν σχετική πρόταση στους γονείς τους. Οι γονείς βασικά ήταν αυτοί οι οποίοι ζητούσαν την άδεια από τους δασκάλους με τους οποίους τα αγόρια τους είχαν περάσει τον περισσότερο χρόνο της ζωής τους. Αφού ολοκληρωνόταν το γεύμα μεμια πομπή έφερναν οι γέροι του πατρικού σογιού ένα τσεκούρι στους δασκάλους ζητώντας να κόψουν-συμβολικά-τους δεσμούς τους μετο παιδί τους. Τότε οι δάσκαλοι έπαιρναν το τσεκούρι κι αποχωρούσαν σε παράταξη από το σπίτι του νέου.[56]
Οι γονείς επέλεγαν τη μέλλουσα σύζυγο, αφού είχαν συμβουλευτεί τους μάντεις τους, οι οποίοι είχαν διαβάσει τα σημάδια της γέννησης των δύο μελλονύμφων. Παίζουν ένα διαμεσολαβητικό ρόλο μεταξύ των δύο οικογενειών και αφού υποβάλλουν σχετική πρόταση στους γονείς της νύφης, εκείνοι συσκέπτονται και αποδέχονται τη σχετική πρόταση. Η ημέρα του γάμου καθοριζόταν μετά από σχετική συμβουλή των μάντεων γιανα θέσουν το γάμο υπό ευοίωνο σημείο, όπως το καλάμι, ο πίθηκος, το θαλάσσιο τέρας, ο αετός, το σπίτι. Ακολουθούσαν οι ετοιμασίες των φαγητών, του κακάο, των λουλουδιών, των πιπών γιατη γιορτή του γάμου.[57]
Σε πολλές ιστορικές περιόδους και πολιτισμούς απαντάται το φαινόμενο ένας νεκρός να συνοδεύεται από έναν νεκρό του άλλου φύλου, κυρίως ανο πρώτος είναι άνδρας ο δεύτερος να είναι γυναίκα: ο ανύπαντρος νεκρός θεωρείται μια ιδιαίτερη ‘’επικίνδυνη’’ γιατον κόσμο των ζωντανών, ομάδα νεκρών. Προκειμένου να εξευμενιστεί καινα γίνει πιο ευτυχής εκεί πουθα είναι, συντροφεύεται στηνταφήτουμε κάτι άψυχο εν είδει νυμφίου ή νύμφης: (μπανανιάγιατου άντρες ή σπαθίγια τις γυναίκες στους Σεγκίτι-κάστας τωνΤελούγκου) ή μεμια ανύπαντρη πεθαμένη (Κίνα) ή σκοτώνανε τη κοπέλα γιανα ακολουθήσει τον νεκρό στοντάφο (μια φυλή τουΤράνσβααλ).[58]Αν πάλι ένας άντρας καιμια γυναίκα συζούν, αλλά πεθάνει ο ένας από τους δυο χωρίς να έχουν προλάβει να παντρευτούν, τότε πραγματοποιείται ένας εικονικός γάμος μεταξύ τους: μια κοπέλα ντυμένη νύφη ακολουθεί το νέο στην τελευταία κατοικία του κρατώντας δυο στεφάνια πουτο ένα το ρίχνει πάνω στο λείψανο καιτο άλλο το κρατάει η ίδια. (κάστα Μαντράς Ινδιών, μεσαιωνική Γερμανία).[59]
Υπάρχουν διάφορες θεωρίες γιατο πώς προέκυψε ο γάμος: μεπιο σημαντική αυτή που υποστηρίζει πως ο γάμος εφευρέθηκε γιατην προστασία των γυναικών.[60]
Η απαρχή του γάμου δεν βρίσκεται στα άτομα, αλλά στον δεσμό μεταξύ ομάδων οι οποίες ανταλλάσσουν μεταξύ τους γυναίκες: οι ομάδες μπορούν να είναι οικογένειες ή κοινής καταγωγής. Ο γάμος δεν είναι (κατ’ αρχήν) καιδεν μπορεί να είναι προσωπική υπόθεση. Ο τρόπος που εκτυλίσσεται ένας γάμος δείχνει πως πρόκειται γιαμια σύμβαση μεταξύ δύο ομάδων. Η οικογένεια που δίνει την κόρη της υφίσταται μια απώλεια: η αναχώρηση της κόρης-νύφης συνιστά μια ρωγμή στην αλληλεγγύη της οικογενειακής ομάδας, μια βίαιη διαδικασία. Οι τελετές του γάμου συμβολίζουν την εχθρότητα ανάμεσα στις δυο οικογένειες (μερικές φορές αναπαριστούν απαγωγή ή κλοπή της γυναίκας). Η υπέρβαση της κρίσης είναι σταδιακή και επίπονη: δείπνα, επισκέψεις οικογενειών).[61]
Ο γάμος εντάσσεται από τους λαογράφους στον ευρύτερο εθιμικό κύκλο καιτον ‘‘κύκλο της ζωής’’ που συμπεριλαμβάνει τη ‘‘γέννηση’’ καιτο ‘‘θάνατο’’.[62]Η θρησκευτική ζωή ως σύστημα αξιών και πρακτικών συμπεριφορών επιδρά στη διαμόρφωση συγκεκριμένων συμπεριφορών κατά τις κρίσιμες περιστάσεις της ζωής του ανθρώπου, όπως είναι καιο γάμος. Έτσι παράλληλα μετα μυστήρια της χριστιανικής Εκκλησίας υφίστανται καιμια σειρά από πρακτικές με λαϊκό χαρακτήρα που αποσκοπούν στην θεία εύνοια, την αποτροπή από ποικίλους κινδύνους και της ευνοϊκής επίδρασης του μέλλοντος.[63]
↑Pierre Montet, Η καθημερινή ζωή στην Αρχαία Αίγυπτο, μτφρ. Έλλη Αγγέλου, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 2006, σελ. 55-56.
↑ Αιμίλιος Μιρώ, Η καθημερινή ζωή στην εποχή του Ομήρου, μτφρ. Κ.Παναγιώτου, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1995, σελ. 219.
↑Oswyn Murray, «Η κοινωνική ζωή στην Κλασσική Ελλάδα’’ , στο: Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Η Ελλάδα καιο Ελληνιστικός κόσμος, μτφρ. Αλική Τσοστσορού-Μύστακα, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 1996, σελ. 309.
↑ K.M.Kolobova-E.L.Ozereckaja, Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Γ. Ζωΐδη, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1989, σελ. 87.
↑Horst Blanck, Εισαγωγή στην ιδιωτική ζωή των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων, μτφρ. Αλίκη Μουστάκα, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ.Αθήνα, 2007, σελ. 172.
↑Robert Flaceliere, Ο έρωτας στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Αντρέα Καραντώνη, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 1995, σελ. 122.
↑ Δημήτρης Πετρόπουλος, «Ο ιδιωτικός βίος των Ελλήνων», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους , Εκδοτική Αθηνών, τομ. Β, 1972, σελ. 447-448.
↑ Δημήτρης Πετρόπουλος, «Ο ιδιωτικός βίος των Ελλήνων», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους , Εκδοτική Αθηνών, τομ. Β, 1972, σελ. 447
↑ Carolla Reinsberg, Γάμος, εταίρες και παιδεραστία στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Δ.Γ.Γεωργοβασίλης και M.Pfreimter, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1993, σελ. 46.
↑ Carolla Reinsberg, Γάμος, εταίρες και παιδεραστία στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Δ.Γ.Γεωργοβασίλης και M.Pfreimter, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1993, σελ. 47.
↑ Robert Flaceliere, Ο έρωτας στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Αντρέα Καραντώνη, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 1995, σελ. 121-122.
↑ Robert Flaceliere, Ο έρωτας στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Αντρέα Καραντώνη, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 1995, σελ. 124.
↑ Ζερομέ Καρκοπινό, Η καθημερινή ζωή στη Ρώμη στο απόγειο της Αυτοκρατορίας, μτφρ. Κ. Παναγιώτου, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1988, σελ.110 Horst Blanck, Εισαγωγή στην ιδιωτική ζωή των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων, μτφρ. Αλίκη Μουστάκα, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα, 2007, σελ. 196-197.
↑π.Αντώνιος Καλλιγέρης, Γάμος Από το μυστήριο στον Θεσμό… εκδ. Μαΐστρος, Αθήνα, 2008, σελ. 79.
↑ Julia Smith, Η Ευρώπη μετά τη Ρώμη. Μια πολιτισμική ιστορία 500-1000, μτφρ. Νίκος Κούτρας, εκδ. Εικοστού πρώτου, Αθήνα, 2008, σελ. 175.
↑π.Αντώνιος Καλλιγέρης, Γάμος. Από το μυστήριο στον Θεσμό… εκδ. Μαΐστρος, Αθήνα, 2008, σελ.107.
↑ Tamara Talbot Rice, Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών, μτφρ. Φ. Κ. Βώρου, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1993, σελ. 1990, σελ. 215.
↑Robert Mantran, Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη τον αιώνα του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, μτφρ. Γιάννης Αγγέλου, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα,2008 σελ. 251
↑Robert Mantran, Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη τον αιώνα του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, μτφρ. Γιάννης Αγγέλου, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα,2008 σελ.252-253
↑Robert Mantran, Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη τον αιώνα του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, μτφρ. Γιάννης Αγγέλου, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα,2008 σελ. 254-255
↑Δημήτρης Καϊμάκης, Οι θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης-Πανεπιστημιακές παραδόσεις, εκδ. Simbo, Θεσσαλονίκη 2000, σελ. 48.
↑Δημήτρης Καϊμάκης, Οι θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης-Πανεπιστημιακές παραδόσεις, εκδ. Simbo, Θεσσαλονίκη 2000, σελ.48.
↑Ηλίας Οικονόμου, Παραδόσεις Αρχαιολογίας της Παλαιστίνης και Βιβλικής Θεσμολογίας, Αθήναι, 1992, σελ. 306.
↑Ηλίας Οικονόμου, Παραδόσεις Αρχαιολογίας της Παλαιστίνης και Βιβλικής Θεσμολογίας, Αθήναι, 1992, σελ. 307. Δημήτρης Καϊμάκης, Οι θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης-Πανεπιστημιακές παραδόσεις, εκδ. Simbo, Θεσσαλονίκη 2000, σελ. 50.
↑Ηλίας Οικονόμου, Παραδόσεις Αρχαιολογίας της Παλαιστίνης και Βιβλικής Θεσμολογίας, Αθήναι, 1992, σελ. 307.
↑ Δημήτρης Καϊμάκης, Οι θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης-Πανεπιστημακές παραδόσεις, εκδ. Simbo, Θεσσαλονίκη 2000, σελ.49.
↑ Δημήτρης Καϊμάκης, Οι θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης-Πανεπιστημακές παραδόσεις, εκδ. Simbo, Θεσσαλονίκη 2000, σελ. 53.
↑ Δημήτρης Καϊμάκης, Οι θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης-Πανεπιστημιακές παραδόσεις, εκδ. Simbo, Θεσσαλονίκη 2000, σελ. 54.
↑ Ηλίας Οικονόμου, Παραδόσεις Αρχαιολογίας της Παλαιστίνης και Βιβλικής Θεσμολογίας, Αθήναι, 1992, σελ. 307-308.
↑ Ηλίας Οικονόμου, Παραδόσεις Αρχαιολογίας της Παλαιστίνης και Βιβλικής Θεσμολογίας, Αθήναι, 1992, σελ. 308.
↑ Δημήτρης Καϊμάκης, Οι θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης-Πανεπιστημιακές παραδόσεις, εκδ. Simbo, Θεσσαλονίκη 2000, σελ. 47.
↑ Ηλίας Οικονόμου, Παραδόσεις Αρχαιολογίας της Παλαιστίνης και Βιβλικής Θεσμολογίας, Αθήναι, 1992, σελ. 309-310
↑ Δημήτρης Καϊμάκης, Οι θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης-Πανεπιστημιακές παραδόσεις, εκδ. Simbo, Θεσσαλονίκη 2000, σελ. 47 Ηλίας Οικονόμου, Παραδόσεις Αρχαιολογίας της Παλαιστίνης και Βιβλικής Θεσμολογίας, Αθήναι, 1992, σελ. 310.
↑ David Harley, «Οικογένεια και κοινωνία», στο: Οι θρησκείες του κόσμου, μτφρ. Βασίλης Αδραχτάς, εκδ. Ουρανός, Αθήνα, 2006, σελ. 293.
↑Δημήτρης Καϊμάκης, Οι θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης-Πανεπιστημιακές παραδόσεις, εκδ. Simbo, Θεσσαλονίκη 2000, σελ. 56. Ηλίας Οικονόμου, Παραδόσεις Αρχαιολογίας της Παλαιστίνης και Βιβλικής Θεσμολογίας, Αθήναι, 1992, σελ. 311.
↑ Δημήτρης Καϊμάκης, Οι θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης-Πανεπιστημακές παραδόσεις, εκδ. Simbo, Θεσσαλονίκη 2000, σελ 57.
↑ Khojeste Mistree, «Ζωροαστρισμός-Οικογένεια και κοινωνία», στο: Οι θρησκείες του κόσμου, (μτφρ. Βασίλης Αδραχτάς), Ουρανός, Αθήνα, 2006, σελ. 253.
↑Sewa Singh Kalsi, «Οικογένεια και κοινωνία», Οι θρησκείες του κόσμου, μτφρ. Βασίλης Αδραχτάς, εκδ. Ουρανός,Αθήνα, 2006, σελ. 234.
↑Αλέξανδρος Καριώτογλου, Το Ισλάμ στην Ινδία. Η θρησκεία τωνΣικχ, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1995, σελ. 100.
↑Jacques Soustelle Η καθημερινή ζωή των Αζτέκων, μτφρ. Αντώνης Σακελλαρίου, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1997, σελ. 244.
↑Jacques Soustelle Η καθημερινή ζωή των Αζτέκων, μτφρ. Αντώνης Σακελλαρίου, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1997, σελ. 246-247.
↑ Παναγής Λεκατσάς, Η Ψυχή. Η ιδέα της ψυχής και της αθανασίας της καιτα έθιμα του θανάτου. εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα, 2000, σελ. 364-365.
↑ Παναγής Λεκατσάς, Η Ψυχή. Η ιδέα της ψυχής και της αθανασίας της καιτα έθιμα του θανάτου. εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα, 2000, σελ. 366-367.
↑Stephanie Coontz, Η ιστορία του γάμου. Από την υποταγή στην οικογένεια ή πως η αγάπη νίκησε το γάμο, εκδ. Πολύτροπον Αθήνα, 2008, σελ. 59-65.
↑Philippe Laburthe-Tolra, Jean-Pierre Εθνολογία-Ανθρωπολογία, μτφρ. Βάνα Χατζάκη, εκδ. Κριτική, Αθήνα, 2003, σελ. 78, 91 Stephanie Coontz, Η ιστορία του γάμου. Από την υποταγή στην οικογένεια ή πως η αγάπη νίκησε το γάμο, εκδ. Πολύτροπον Αθήνα, 2008, σελ 69.
Robert Mantran, Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη τον αιώνα του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, μτφρ. Γιάννης Αγγέλου, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 2008, σελ. 251-255.
Αλεξάκης Ελευθέριος, Η σημαία στο γάμο. Τελετουργία – εξάπλωση - προέλευση, Αθήνα 1990.
Ανώνυμος, «Ταεν Κερασούντι περί τον γάμον έθιμα», Πανδώρα 9/214, 509-512, Αθήναι 1859.
Αποστολίδης Φώτιος, "Εορτασμός των γάμων στην Τσεντώ", Θρακικά 4, 267-276, Θρακικόν Κέντρον, Αθήναι 1933.
Βήκας Β., "Ο γάμος παρά τοις βλαχοφώνοις", Λαογραφία 4, 540-558, Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία, Αθήνα 1914.
Βροντής Αναστάσιος, Ροδίτικος γάμος, Νοταράς, Αθήνα 1932.
Γεωργιάδης Τριαντάφυλλος, "Δημώδη γαμήλια άσματα και χοροί της εν Πόντω κωμοπόλεως Κρώμνης της επαρχίας Χαλδίας", Παράρτημα Φόρμιγγος Μουσικόν 2/3/1, 1-15, Αθήναι 1910.
Ζάλιος Χρήστος, «Οι χοροί καιτα τραγούδια του μακεδονικού γάμου στα χωριά της Νάουσας στις αρχές του 20ού αιώνα», περ. Παράδοση και τέχνη, τ.86, σελ. 23-24, Μάρτιος-Απρίλιος 2006.
Ζάλιος Χρήστος, Ο παραδοσιακός γάμος στη Νάουσα στα τέλη του 19ου αιώνα, περ. Παράδοση και τέχνη Χορός, τ. 91, σελ. 6-8, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2007.
Ζάλιος Χρήστος, Παραδοσιακοί χοροί Ήθη και Έθιμα της Νάουσας, Νάουσα 2009.
Λουτζάκη Ειρήνη, Ο γάµος ως χορευτικό δρώµενο, Π.Λ.Ι. 1986.
Λουτζάκη Ρένα, "Ο γάμος ως χορευτικό δρώμενο. Η περίπτωση των προσφύγων της Ανατολικής Ρωμυλίας στο Μικρό Μοναστήρι Μακεδονίας", Εθνογραφικά 4-5, 143-176, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο 1983-85.
Λυκεσά Γιώργου, Μακεδονικός γάμος στον Τρίλοφο καιστην Επανωμή, Θεσ/νικη 1997.
Παπαγεράκης Ιωάννης, "Έθιμα και τραγούδια του γάμου Βάβδου", Χρονικά της Χαλκιδικής 1, 76-97, Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Χαλκιδικής, Θεσσαλονίκη 1961.
Παπαγεωργίου Στέργιος, "Τα κατά τον γάμον έθιμα εν Σαμαρίνη", Λαογραφία 2, 432-446, Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία, Αθήναι 1910.
Αντώνιος, "Γαμήλια έθιμα εις το Χορτοκόπι της Ματσούκας", Αρχείον Πόντου 19, 242-248, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, Αθήναι 1954.
Παπανικολάου Φώτης, "Ο γάμος στη Δυτική Μακεδονία", Λαογραφία 19, 183-224, Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία, Αθήναι 1960-61.
Δημήτριος, "Ο γάμος στον Καλφά της Θράκης", Αρχείο Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού 27, 16-19, Επιτροπή Θρακών, Αθήναι 1962.
Πολίτης Ευστάθιος, "Ο γάμος εν Λευκάδι", Λαογραφία 1, 308-320, Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία, Αθήναι 1909.
Ρουσιουνίδης,, Α., "Ο γάμος στο Γουδί της Πάφου", Λαογραφία 17, 284-287, Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία, Αθήνα 1957.
Μαζί ή μόνος,