Rumania
| Rumania | ||
| România | ||
|
| |
| Standardo di Rumania | Blazono di Rumania | |
| Nacionala himno: | ||
| Deşteaptă-te, române! | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | București | |
| Precipua urbo: | București | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Rumaniana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Klaus Iohannis | |
| · Chefministro: | Marcel Ciolacu | |
Surfaco: (82ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 238 391 km² | |
| · Aquo: | 3 % | |
Habitanti: (60ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 21 230 362[1] (2021) | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Leu di Rumania | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | RO
| |
ROU
| ||
642
| ||
| Reto-domeno: | .ro | |
Rumania esas lando jacanta an sud-estal Europa; ol havas kom vicini Ukraina norde e nord-este, Moldova nord-este, Bulgaria sude, e Serbia e Hungaria weste. Este jacas Nigra maro.
Havanta cirkume 19.9 milion habitanti en 2014 e tota surfaco 238 391 km², ol havas la 7ma maxim granda habitantaro e la 8ma maxim granda surfaco de Europa. București esas la 6ma maxim populoza urbo dil Europana Uniono.
Bazala fakti pri Rumania.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Rumania |
.svg)
Homi ja habitis la regiono di nuna Rumania de la petroepoko. Romani konquestis Rumana teritorio dum la 2ma yarcento. Ol divenis Romana provinco Dacia Felix, e Roman okupeso duris til la yaro 271. Dacia divenis l'unesma provinco abandonita dal Romani.[2]
En 1541 la regiono okupesis dal Otoman imperio. Pos kelka feroca batalii, Rumaniana princi decidis paktar kun Otomani pri paco. Turki aceptis, e Valakia e Moldavia divenis Otomana protektorati, e mustis pagar imposti por Otoman imperio omnayare.[3]
Dum Otoman okupado, rurani en Valakia e Moldavia divenis serfi, e ne povis abandonar lia vilaji. Li mustis verkar por konstruktar ponti e por reparar chosei.[3]. En 1699 Transilvania divenis parto di Habsburga imperio. Habsburgi expansis su ed en 1718 li okupis Oltenia, lor parto di Valakia. En 1812 Rusa imperio okupis l'esto di Moldavia.
Dum l'epoki di okupo, Rumani sive ne judikesis kom civitani, sive judikesis kom "civitani de klaso inferiora". En 1821, ed itere en 1848, eventis revolti en Valakia; en 1848 ank en Moldavia. En 1859 Moldavi e Valaki elektis Alexandru Ioan Cuza kom lia princo. Rumania divenis monarkio komplete nedependanta del Otomani en 1877.
En 1856 la cigani, anke nomizita o Romi o Rromani, liberigesis definitive de sklaveso.
De 1878 til 1914 eventis epoko di politikala stabileso. La lando restis neutra dum l'unesma mondomilito til 1915, ma pos intensa presi, ol deklaris milito kontre Austria-Hungaria ye la 27ma di agosto 1916.
Dum la duesma mondomilito, Rumania probis restar neutra, ma ye la 28ma di junio 1940 ol recevis ultimato de Sovietia, e cedis Besarabia e Bukovina. Ta faktori koaktis l'uniono kun nacional-socialista Germania. Lora rejulo Carol la 2ma abdikis en 1940, e generalo Ion Antonescu asumis la povo. Pos l'invado di Sovietia da Germania, Rumania, komandita dal marshalo Antonescu, rekuperis Besarabia (nun ol esas la nedependanta Moldova) e Bukovina. Antonescu anke posibligis masakro di judi e cigani en Rumaniana teritorio: on kalkulas 280.000 til 380.000 judi e 11.000 cigani perisis dum Rumana holokausto.
En agosto 1944, Antonescu arestesis pro ordeni dal rejulo Mihai la 1ma, e Rumania decidis suportar la Federiti. Tamen, ta rolo en la vinko di Germania ne agnoskesis dum la paco-konfero di Paris, en 1947. Rumaniana rejo Mihai la 1ma abdikis, Rumania cedis Bukovina e Besarabia a Sovietia, e la lando divenis komunista republiko kun Nicolae Ceaușescu en la povo. Ceausescu komencis nacionaligar entraprezi, kolektigar la plantacerii, ed enplantacar terora rejimo, exekutita da la sekreta polico Securitate.
Ceaușescu revokesis de la povo en decembro 1989, pos intensa populala protesti. Ilu mortigesis ye la 25ma di decembro sam yaro ensemble kun lua spozino, Elena. Pos la revoko di Ceaușescu e fino di komunista rejimo, Rumania divenis demokratiala republiko, kun Ion Iliescu kom unesma prezidanto. En 2004, la lando membreskis NATO, ed en 2007 ol membreskis l'Europana Uniono.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto].jpg)
La nuna konstituco adoptesis ye la 21ma di novembro 1991 e determinas ke Rumania esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5 yari (til 2004 por 4 yari) e povas rielektesar unfoye por la sequanta periodo. La chefo di guvernerio esas la chefministro, qua selektesas dal prezidanto inter la membri de la partiso o koalisuro qua havas la majoritato en la parlamento. Omna Rumaniana civitani evanta 18 yari o pluse darfas votar.
La Parlamento (Parlamentul României) havas du chambri. Depos 2004 la Senato (Senat) havas 137 membri, kontre ke la Chambro di Deputati (Camera Deputaţilor) havas 332 membri. La membri de la du chambri elektesas dal populo por 4 yari.
La judiciala povo esas nedependanta del altra povi. La maxim alta korti esas la Supra Judicikorto e la Kasaco-korto. Anke existas apelo-korti, regionala korti e lokala korti.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Cirkume 47% de Rumana teritorio kovresas da naturala o minaturala peizaji. Lua protektita foresti kovras 27% de lua tota surfaco.
Karpati dominacas la centro di la lando, kun 14 montari. La maxim alta monto di la lando esas Monto Moldoveanu, kun 2.544 metri di altitudo.
La klimato di Rumania esas temperema e kontinentala, kun quar klara sezoni. La mezavalora yarala temperaturo esas 11°C sude, ed 8°C norde. Dum somero, la temperaturo en București povas atingar 28° C. Dum vintro, la mezvalora temperaturo falas infre 2ºC. La mezavalora pluvo-quanto yarala esas 750 mm weste de la lando, e 600 mm en București.
Danubio esas la precipua fluvio di la lando. Sude, ol formacas naturala frontiero kun Bulgaria e Serbia e pose debushas an Nigra Maro formacanta delto. Havanta cirkume 4 152 km² di surfaco totala, la delto dil Danubio esas importanta rezerveyo di la biosfero en Europa. Altra importanta fluvii e riveri esas Mureș, Olt e Prut.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Ekonomio di Rumania |
En 2017, la TNP di Rumania esis US$ 483,4 miliardi e la TNP po persono esis 24 600.[4] Pos la falio di komunismo, la lando adoptis l'ekonomio di merkato e lua obsoleta industrio subisis forta dekado. Tamen, pos 2000 l'ekonomio gradope komencis rekuperar su, ed en 2013 lua industriala produktado kreskis 6,5%, lor la maxim granda kresko inter la 27 landi del Europana Uniono.
Segun l'Institutul Naţional de Statistică (nacionala instituto pri statistiko di Rumania), en 2015 la lando havis 86 080 kilometri di chosei.[5] La ferovoyala neto havis 22 298 kilometri, esanta la 4ma maxim granda de Europa, segun la Mondala Banko.[6]
Rumania divenis membro dil Europana Uniono ye la 1ma di januaro 2007. La lando posible adoptos l'Euro kom monetaro en 2020.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun la demografiala kontado di 2011, Rumania havis 20 121 641 habitanti.[7] La maxim multa (88,9%) esas Rumani. La precipua etniala minoritati esas Hungari (6,1%) e Cigani (3%). Altra minoritati esas Ukrainani, Germani, Livpovani, Aromaniani, Tatari e Serbi.[8]
L'oficala linguo di la lando esas Rumana, parolata da 85,4% de la habitantaro. Hungara parolesas da 6,3%, Romi (la linguo de la cigani) parolesas da 1,2%, 1% parolas altra lingui e 6,1% ne mencionis la matrala linguo dum la kontado di 2011.[4]
La religio kun maxim granda nombro di adepti segun la kontado di 2011 esis ortodoxa kristanismo (81,9% de la habitantaro). Protestanti esis 6,4% e katoliki esis 4,3%. Altra religii, inkluzite Mohamedani esis 0,9%, atei esis 0,2%, e 6,3% ne informis pri religio.[4]
Pos la revoluciono di 1989, l'eduko-sistemo di Romania duras en kontinua reformo. En 2018, 98,8% ek la adulti savis lektar e skribar.[9] Depos 2012, omna pueri evanta 6 yari o pluse mustas frequentar skolo e studiar til adminime la 10ma skologrado. L'edituro QS World University Rankings judikis, inter la 800 maxim bona universitati de la mondo, l'universitati Alexandru Ioan Cuza en Iași, Babeș-Bolyai en Cluj-Napoca, l'Universitato di București, e l'universitato West de Timișoara.
La precipua urbo di la lando esas București, kun plu kam 2 milion habitanti. Altra importanta urbi esas Iași e Cluj-Napoca.
| 1930 | 1948 | 1956 | 1966 | 1977 | ||||
| naciono | matrala linguo | nacioneso | matrala linguo | matrala linguo | nacioneso | matrala linguo | nacioneso | nacioneso |
| Rumaniano | 13.180.936 73,0 % |
12.981.324 71,9 % |
13.597.613 85,7 % |
15.080.686 86,2 % |
14.996.114 85,7 % |
16.770.628 87,8 % |
16.746.510 87,7 % |
19.207.491 89,1 % |
| Hungariano | 1.554.525 8,6 % |
1.425.507 7,9 % |
1.499.851 9,4 % |
1.653.700 9,5 % |
1.587.675 9,1 % |
1.651.873 8,6 % |
1.619.592 8,5 % |
1.670.568 7,7 % |
| Germano | 760.687 4,2 % |
745.421 4,1 % |
343.913 2,2 % |
395.374 2,3 % |
384.708 2,2 % |
387.547 2,0 % |
382.595 2,0 % |
332.205 1,5 % |
| Cigano | 101.015 0,6 % |
262.501 1,5 % |
53.425 0,3 % |
66.882 0,4 % |
104.216 0,6 % |
49.086 0,3 % |
64.197 0,3 % |
75.696 0,4 % |
| Judo | 518.754 2,9 % |
728.115 4,0 % |
138.795 0,9 % |
34.337 0,2 % |
146.264 0,8 % |
5.143 0,0 % |
42.888 0,2 % |
24.667 0,1 % |
| Ruteno | 641.485 3,6 % |
594.571 3,3, % |
37.582 0,2 % |
68.252 0,4 % |
60.479 0,3 % |
59.803 0,3 % |
54.705 0,3 % |
51.503 0,2 % |
| Sud-slavo | 47.724 0,3 % |
51.062 0,3 % |
45.447 0,3 % |
43.057 0,3 % |
46.517 0,3 % |
41.897 0,2 % |
44.236 0,2 % |
38.252 0,2 % |
| Ruso | 450.981 2,5 % |
409.150 2,3 % |
39.332 0,2 % |
45.029 0,3 % |
38.731 0,2 % |
40.526 0,2 % |
39.483 0,2 % |
17.480 0,1 % |
| Turko | 288.073 1,6 % |
154.772 0,9 % |
28.782 0,2 % |
14.228 0,1 % |
14.329 0,1 % |
17.453 0,1 % |
18.040 0,1 % |
20.750 0,1 % |
| Gagauzo | - | 105.750 0,6 % |
- | - | - | - | - | - |
| Slovako, Cheko |
43.141 0,2 % |
51.842 0,3 % |
35.143 0,2 % |
25.131 0,1 % |
35.152 0,2 % |
26.136 0,1 % |
32.199 0,2 % |
25.020 0,1 % |
| Bulgaro | 364.373 2,0 % |
366.384 2,0 % |
13.408 0,1 % |
13.189 0,1 % |
12.040 0,1 % |
10.439 0,1 % |
11.193 0,1 % |
9.267 0,0 % |
| Polono | 38.265 0,2 % |
48.310 0,3 % |
6.753 0,0 % |
5.494 0,0 % |
7.627 0,0 % |
4.699 0,0 % |
5.860 0,0 % |
3.481 0,0 % |
| altri | 67.069 0,4 % |
132.319 0,7 % |
32.580 0,2 % |
44.091 0,3 % |
55.598 0,3 % |
37.933 0,2 % |
41.665 0,2 % |
83.530 0,4 % |
| entote | 18.057.028 | 15.872.624 | 17 489 450 | 19 103 163 | 21.559.910 | |||
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
Literaturo
[redaktar | redaktar fonto]La maxim anciena dokumento konocita en Rumaniana linguo esas letro skriptita en 1521 da Neacșu Lupu en kirila alfabeto. Ilu skribis a la rejulo di Hungaria pri la minancinta atako dil Otomani en Transilvania. L'unesma libro imprimita en Rumania esis Slavoniana religiala libro en 1508, e l'unesma libro imprimita en Rumana linguo esis un katekismo de 1559. La literaturo e omna kulturo di Rumania influesis da Ortodoxa kristanismo.
Dum la 19ma yarcento diversa Rumaniana skriptisti ganis eminenteso, exemple George Coșbuc, Ioan Slavici, Mihail Kogălniceanu, Vasile Alecsandri, Nicolae Bălcescu, Ion Luca Caragiale, Ion Creangă e, precipue, Mihai Eminescu. Eminescu posible esas la maxim influinta poeto di Rumania, note por la poemo Luceafărul. Dum la 20ma yarcento altra Rumaniana artisti ganis internaciona aklamo, exemple Tristan Tzara, Marcel Janco,[10] Mircea Eliade, Nicolae Grigorescu, Marin Preda, Liviu Rebreanu,[11] Eugène Ionesco, Emil Cioran, e la skultisto Constantin Brâncuși. Brâncuși kreis granda ensemblo di skulturi en l'urbo Târgu Jiu, memoriganta Rumaniana heroi dum l'unesma mondomilito. Inter l'importanta nuntempa skriptisti esas Gabriela Adameșteanu, Mircea Cărtărescu, Nicolae Breban, Dumitru Țepeneag e Herta Müller, qua recevis la Nobel-premio pri Literaturo en 2009.
Du personi naskinta en Rumania recevis Nobel-premii: Herta Müller pri Literaturo en 2009, ed Elie Wiesel, transvivinto de holokausto, qua recevis la Nobel-premio pri paco en 1986.
Muziko
[redaktar | redaktar fonto]
.jpg)
Tradicionala muziko folklorara, qua havas granda viviveso, prezervesas en Rumania. Muzikisto Gheorghe Zamfir, qua pleas la tradicionala Pan-fluto atingis mondala notoreso. La muziko religioza, kun Bizancana influo, havis lua epoko di glorio de la 15ma til la 17ma yarcenti. Dum la 18ma yarcento ol recevis influi de Rusa e Westala muziki.
Dum la 20ma yarcento aparis populara muzikala jenro konocita kom Muzică uşoară românească (vortope: "muziko facila" Rumaniana) qua developesis pos la duesma mondomilito, kun aranji dansebla e pleita dal orkestri. Ta muziko esas simila a Westala populara muziko, e kelka interpretisti di ta jenro esas Margareta Pâslaru, Aurelian Andreescu, Elena Cârstea, Corina Chiriac, ed altri.
Diversa reprezenteri de la moderna muziko Rumaniana ganis internaciona aklamo, exemple soprano Angela Gheorghiu, Gheorghe Zamfir,[12] Inna,[13], Andreea Bănică, Andreea Bălan ed Alexandra Stan[14]. En l'Eurovidado konkurso di kansono Rumanian artisti parfinis triesme en 2005 e 2010.
Sporto
[redaktar | redaktar fonto]
.jpg)
Futbalo esas la maxim populara sporto en Rumania. Steaua București esas la maxim konocata futbalo-esquado de Rumania, e ganis la Ligo dil Championi di UEFA en 1986. Teniso esas la duesma maxim populara sporto, kun cirkum 15 000 praktikanti enrejistrita. Tenisisto Ilie Năstase esis l'unesma Rumaniano rangizita unesme en l'internaciona Asociuro di Profesionala Tenisisti (ATP). Nun, Simona Halep esas un ek la maxim bona tenisistini dil mondo, rangizita duesme en l'Asociuro di Teniso por Mulieri (WTA).
Altra populara sporti esas rugbio, handbalo e gimnastiko. Dum l'Olimpiala Ludi en Montréal, 1976, Nadia Comăneci, lor evanta 14 yari, divenis l'unesma atletino en la historio qua ganis ora medalio pri gimnastiko pos recevir perfekta 10 de omna judiciisti dil konkurso.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ Romania - The World Factbook - Publikigita da Eurostat. URL vidita ye 5ma di aprilo 2022.
- ↑ "Eutropius, Abridgment of Roman History" - Idiomo: Angla.
- ↑ 3,0 3,1 Let's Visit Romania. skriptisto: Julian Popescu. Publikigita da Burke Books, 1969. Angla
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Rumania - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 14ma di aprilo 2019. Idiomo: Angla.
- ↑ Length of roads in Romania 2015 - Publikigita da INSSE. URL vidita ye 16ma di marto 2017.
- ↑ Reteaua feroviara - Publikigita da cfr.to. URL vidita ye 6ma di septembro 2009. Idiomo: Rumana.
- ↑ Rezultate definitive Recensământului Populaţiei şi al Locuinţelor - 2011 - Publikigita da INS. URL vidita ye 14ma di aprilo 2019. Idiomo: Rumana.
- ↑ Official site of the results of the 2002 Census - URL vidita ye 31ma di agosto 2008. Idiomo: Rumana.
- ↑ Romania Literacy - Publikigita da indexmundi.com. URL vidita ye 22ma di januaro2019. Idiomo: Rumana.
- ↑ Tom Sandqvist, DADA EAST: The Romanians of Cabaret Voltaire, London MIT Press, 2006.
- ↑ Ștefănescu, Alex.:Nichita Stănescu, The Angel with a Book in His Hands. Publikigita da Mașina de scris. Dato di publikigo: 1999. Idiomo: Rumaniana.
- ↑ Gheorghe Zamfir, master of the pan pipe - Publikigita da Gheorghe Zamfir, Official Homepage. URL vidita ye 20ma di januaro 2008.
- ↑ Inna Biography - Publikigita da BBC. URL vidita ye 26ma di oktobro 2013.
- ↑ 10 One-Hit Wonders to Be or Not to Be? - Publikigita da vh1.i. Dato di publikigo: 7ma di marto2014.
|
| |
| Membrostati: | Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia | |
| Negocianta stati: | Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia | |
| Peticionanta stati: | Albania | |
| Potenciala kandidati: | Bosnia e Herzegovina - Kosovo | |