Mitch Pacwa SJ, Zwyciężać w walce z grzechem

Mitch Pacwa sj

Zwyciężać w walce z grzechem przełożyła Dominika Krupińska

Wydawnictwo Esprit

Memu bratu, Jimmy’emu Pacwie, na pięćdziesią­ te urodziny. Od radości na wieść o tym, że jesteś w drodze, przez pierwszą lekcję jazdy motocyk­lem, jaką ci dałem, aż po twoje obecne zajęcie dostosowy­ wania motocykli do potrzeb klientów – mam wielkie szczęście, że jesteś moim bratem. Niech Bóg ci za­ wsze błogosławi!

Wprowadzenie Grzech jest zjawiskiem powszechnym. Wszyscy urodzi­ liśmy się z grzechem pierworodnym i ponosimy tego konsekwencje nawet po przyjęciu chrztu, gdy odkrywa­ my, że po­ciągają nas i kuszą zachowania, których Bóg za­ bronił, ponieważ są one dla nas szkodliwe. Jednak z roz­ maitych powodów te podstawowe prawdy o grzechu nie są dzisiaj powszechnie przyjmowane. Wielu ludzi prze­ stało rozumieć, czym jest grzech, i utraciło w tej kwe­ stii rozeznanie. Jednym z powodów tego stanu jest dominacja relaty­ wizmu moralnego. Jeśli nie da się poznać prawdy obiek­ tywnej, to nikt nie może wiedzieć, co jest dobre, a co złe, co jest grzechem, a co cnotą. Najlepsze, co każdy może uczynić, to opracować własną definicję dobra i zła. Oczy­ wiście taka postawa prowadzi do konfliktów między oso­ bami i grupami przyjmującymi różne definicje tych po­ jęć. Ostatecznie u relatywistów rozumienie dobra i zła w perspektywie moralnej zostaje narzucone za pomocą siły: o tym, co jest słuszne, decyduje mocniejszy. Oprócz tego rośnie także liczba ludzi, którzy w ogóle nie wierzą w Boga. A bez wiary w Jego istnienie nie może być żadnej obiektywnej prawdy mówiącej, co jest grzeszne. 7

Niektórzy negują nawet istnienie zła. W światopoglą­ dzie panteistycznym grzech i zło nie mają prawa bytu. Zachowania, które inni ludzie – tacy jak wyznający religie monoteistyczne chrześcijanie i żydzi – uważają za grzech, dla panteisty nie są wcale złem. Są tylko „trudnymi lek­ cjami”, których ludzie decydują się nauczyć, w wyniku czego doświadczą podobnych trudności, gdy odrodzą się w kolejnym życiu. Behawioryści natomiast uważają, że jesteśmy zdeterminowani genetycznie i nie posiada­ my prawdziwie wolnej woli, by wybierać dobro lub zło. Te współczesne ideologie są sprzeczne z większością dawnych przekonań, że grzech nie tylko istnieje, ale jest wręcz powszechny. Starożytni spodziewali się, że zarów­ no ich bliźni, jak i oni sami będą grzeszyć; zakładali, że niemoralne zachowania są czymś zwyczajnym dla każ­ dego człowieka. Na przykład w starożytnym Sumerze uczono: „Matka nigdy nie zrodziła bezgrzesznego dziecka, […] dawny robotnik nie stał się nagle niewinny”1. Mądrość akadyjska przekazywała tę samą ideę: „Któż nie zgrze­ szył przeciwko swoim bogom? Kto nie złamał obowiązu­ jących nakazów? Każdy człowiek jest istotą grzeszną”2 . Także Biblia naucza, że grzech jest powszechny. Moż­ na to dostrzec we wprowadzeniu do historii potopu: „Pan widział, że wielka jest niegodziwość ludzi na ziemi i że 1 Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, Third Edition with Supplement, ed. J.B. Pritchard, Princeton 1969. 2 R.C. Cover, Sin, Sinners [w:] The Anchor Bible Dictionary, vol. 6, ed. D.N. Freed­ man, [New York 1992], s. 32.

8

usposobienie ich jest wciąż złe” (Rdz 6, 5). Werset ten zaczyna się od zdziwienia z powodu wielkości grzechu, a następnie mówi o wewnętrznym charakterze powszech­ nego zła – „usposobienie ich jest wciąż złe”. Rozprze­ strzenianie się grzechu sprawia, że Bóg zaczyna żało­ wać stworzenia ludzi. Księga Przysłów w podobnym tonie rozważa ogólno­ ludzkie doświadczenie, że grzech jest nieodłączną częś­ cią życia człowieka: „Kto powie: «Oczyściłem swe serce, jestem wolny od swego grzechu»?” (20, 9). To retorycz­ ne pytanie zakłada, że nikt nie może zachować czysto­ ści serca i uchronić się przed grzechem. Podobnie w innej księdze mądrościowej Kohelet roz­ waża: „nie ma na ziemi człowieka sprawiedliwego, któ­ ry by [zawsze] postępował dobrze, a nigdy nie zgrzeszył. […] Tylko oto, co stwierdziłem: Bóg uczynił ludzi prawy­ mi, lecz oni szukają rozlicznych wybiegów” (Koh 7, 20.29). Co prawda podejście Koheleta do życia jest ogólnie kry­ tyczne, ale jego refleksja na temat nieistnienia człowieka czyniącego dobro oraz z gruntu złych poczynań wszyst­ kich ludzi współbrzmi z doświadczeniem ludzi wiary od momentu spisania tych słów na początku II wieku przed Chrystusem. Starożytna mądrość – zrodzona czy to wśród pogan, czy to wśród wierzących w jedynego prawdziwego Boga Izraela – głosi, że grzech jest realnym doświadczeniem wszystkich ludzi, smutną prawdą, od której nie ucieknie żadna jednostka ani całe społeczeństwo. W tej książce 9

przeanalizujemy bardzo obfite tradycje biblijne, by na­ stępnie sprecyzować niektóre różnorodne aspekty grze­ chu opisane tak w Starym, jak i Nowym Testamencie.

Nadzieja naszej wiary Po co podejmować taką analizę? Głębsze poznanie na­ uczania biblijnego pomoże wygrać walkę z grzechem, którą wszyscy podejmujemy. Prawda wygląda tak, że w Chrystusie zostaliśmy przemienieni. Dzięki Jego męce, śmierci i zmartwychwstaniu staliśmy się nowym stwo­ rzeniem. Gdy nasza wiara w tę prawdę wzrasta, możemy skuteczniej znosić pokusy, trwając mocno w Chrystusie i czerpiąc z zasług Jego ofiary. A jeśli nam się nie powie­ dzie, to wiemy, że przez Jezusa możemy otrzymać prze­ baczenie i pojednanie. Taka jest nadzieja naszej wiary. Książka ta ma dać czytelnikowi głębsze zrozumienie tej nadziei. Studiując zamieszczone dalej fragmenty biblij­ ne, czytelnik będzie mógł pogłębić wiarę, a także lepiej sobie uświadomić, jak bardzo Bóg go kocha i jak ogrom­ nie pragnie udzielić swego przebaczenia każdemu czło­ wiekowi, który uda się do Niego ze skruchą. Zaczniemy od historii upadku Adama i Ewy – nie tylko po to, by dostrzec, że grzech pojawił się wśród rodzaju ludzkiego już w chwili jego zaistnienia, lecz także po to, by przyjrzeć się rozmaitym aspektom historii kuszenia i upadku, które są obecne w doświadczeniu każdego bez wyjątku grzesznika w ciągu wieków. W rozdziale drugim 10

zbadamy, czemu wykroczenie przeciwko Bogu jest czymś tak poważnym, a w trzecim postaramy się zrozumieć, dlaczego potrzebujemy Boskiego Zbawiciela, żeby pojed­ nał nas z Bogiem. W czwartym rozdziale skupimy się na naszej odpowiedzialności za grzech oraz na tym, w jaki sposób wolna wola pozwala nam wybierać życie w Chry­ stusie lub śmierć wskutek grzechu. W rozdziale piątym przeanalizujemy biblijne rozumienie grzechu jako do­ świadczenia niewoli, a także wolności od grzechu, którą otrzymujemy w Chrystusie. W szóstym rozdziale omówi­ my pokusy „ciała” i opiszemy bitwę rozgrywającą się mię­ dzy ciałem a duchem. W siódmym zajmiemy się pojęciem „świata” w Nowym Testamencie – świata jako przed­ miotu Bożej miłości i odkupienia oraz świata jako wro­ ga Boga i odkupienia – jak również sposobami działania Szatana. Na koniec, w rozdziale dziewiątym, omówi­ my Boży plan przekształcenia nas w obraz Jego Syna. W ostatnich dwóch rozdziałach, zagłębiając się w ewan­ gelie i psalmy, czytelnik będzie mógł podjąć refleksję nad miłością Boga i usłyszeć Jego zaproszenie, aby do Nie­ go przyjść i doświadczyć Jego przebaczenia oraz wiel­ kiego miłosierdzia. Na początku każdego rozdziału okreś­lono cel, który czytelnik powinien mieć na uwadze w trakcie lektury, oraz podano listę szerzej omówionych fragmentów Pis­ ma Świętego. Każdy rozdział zawiera też kilka kwestii „na wynos”, mających pomóc w zrozumieniu i uchwy­ ceniu najważniejszych omawianych zagadnień, i kończy 11

się pytaniami, które zachęcają do refleksji oraz dyskusji. Mogą one ułatwić umiejscowienie poruszonych w tekście tematów w kontekście własnej sytuacji życiowej. Wyczerpujące omawianie zagadnienia grzechu sprze­ ciwia się współczesnym trendom. Bóg jednak często wzy­ wa nas do robienia tego, co czynił On sam, a mianowicie – unikania szerokiej i łatwej drogi oraz wybierania wąskiej i trudnej ścieżki „prowadzącej do życia” (Mt 7, 13–14). Ważne jest, byśmy nie tylko sami wyruszyli w tę podróż, lecz także zaprosili świat do wspólnego dążenia ku wą­ skiej bramie życia.

Rozdział 1

Pierwszy grzech

Cel rozdziału:

Najważniejsze fragmenty Biblii:

Zrozumienie, w jaki sposób pierwsi ludzie utracili Bożą łaskę i jak sami wpadamy w te same pułapki. Rdz 2, 25–3, 24

Ludzie chcą poznawać swoje pochodzenie i korzenie. Nie­ którzy naukowcy badają, jak powstał Wszechświat, inni zaś studiują antropologię, aby poznać początki rodzaju ludzkiego oraz jego kultury. Coraz popularniejsze jest badanie genealogii w Internecie, ponieważ ludzie pragną wiedzieć więcej o przeszłości swojej rodziny. Niektórzy są po prostu ciekawi, a inni chcą się dowiedzieć czegoś o spadkach, historii medycznej lub ważnych wzorcach zachowań w rodzinie. Biblia wykazuje to samo zainteresowanie początkami człowieka. Księga Rodzaju śledzi dzieje ludzkiej rodziny od momentu stworzenia pierwszych ludzi. W tym kon­ tekście interesuje nas pochodzenie grzechu i jego skut­ ki, ponieważ będą one nękać ludzkość przez całą jej hi­ storię. Związek współczesnych populacji ze starożytną semicką genealogią nie jest więc istotny; w gruncie rze­ czy większość osób uważa te spisy za lekturę co najmniej nieciekawą. Współcześni ludzie mogą jednak zgłębiać hi­ storie o grzechu i odkrywać swoje odbicie w różnych oso­ bach i kulturach, które wciąż doświadczają tragedii mo­ ralnej klęski człowieka. Do analizy tych tekstów można podejść na kilka sposobów; ja chciałbym zaproponować użycie ich jako lustra, w którym czytelnik może rozpo­ znać różne elementy grzesznych zachowań. Będzie ono czymś zupełnie innym niż magiczne lustro złej królowej z Królewny Śnieżki, które chwaliło piękno oblicza wpatru­ jącej się w nie osoby. Podobnie jak zła królowa, możemy 15

się zdenerwować, kiedy uznamy, że nie różnimy się tak bardzo od grzeszników opisanych w Biblii. We współczesnym społeczeństwie, które nagradza wiarę w siebie, pozytywne opinie i pokrzepiającą afirma­ cję, spojrzenie w lustro ludzkiej słabości może wymagać jeszcze więcej odwagi. Jednak św. Ignacy Loyola, patron osób głoszących rekolekcje, zaleca przyglądać się historii ludzkiego grzechu w celu dojrzenia naszych niepowodzeń oraz Bożego miłosierdzia. W pierwszym tygodniu Ćwiczeń duchowych św. Ignacy wzywa nas do refleksji nad na­ szym grzechem przez rozmyślanie nad biblijnymi histo­ riami o grzechu. Nie ma to jednak na celu pławienia się w poczuciu winy i utknięcia w nim. Możemy raczej przy­ pomnieć sobie słowa św. Pawła: „Gdzie […] wzmógł się grzech, tam jeszcze obficiej rozlała się łaska” (Rz 5, 20). W istocie rzeczy św. Ignacy zaleca zbliżyć się do zbaw­ czego krzyża Jezusa Chrystusa w pełnym uznaniu na­ szego grzesznego stanu oraz wszechogarniającej łaski, którą uzyskał Jezus dla naszego odkupienia. Im bardziej świadomie przychodzimy do Chrystusa jako grzesznicy, tym mocniej Jego miłość i przebaczenie przenikają naszą istotę. Dlatego nie bądźmy tchórzami, gdy spoglądamy w Biblię jak w lustro. Odkryjmy więcej aspektów nasze­ go prawdziwego obrazu, łącznie z tymi, które są ułomne i grzeszne. Wówczas będziemy w stanie pozwolić Bogu, by przemienił nas na swój własny obraz i podobieństwo. Taki jest cel Chrystusowego odkupienia – współpracuj­ my więc z łaską, którą Bóg pragnie nas obdarzyć. 16

Historia upadku Rozważmy teraz kwestię pierwszego grzechu, aby do­ strzec, w jaki sposób pierwsi ludzie utracili łaskę i jak często sami wpadamy w te same pułapki. Księga Ro­ dzaju (Rdz 3, 1) opisuje węża przy użyciu hebrajskiej gry homonimów obejmującej poprzedni werset (Rdz 2, 25). Podczas gdy pierwsi rodzice byli nadzy (arummim) i zu­ pełnie wolni od pożądania, wąż był najbardziej przebiegły (arum) ze wszystkich stworzeń. Słowa „nagi” i „przebieg­ ły” wywodzą się z zupełnie innych rdzeni hebrajskich, dzięki czemu gra słów jest jeszcze bardziej pomysłowa. Naszą refleksję o upadku w grzech zaczniemy od dwóch kwestii dotyczących węża. Po pierwsze, zauważ­ my, że zgodnie z Rdz 3, 1 to Pan Bóg stworzył węża; nie jest on tak potężny jak Bóg ani nie został stworzony przez kogoś innego. Ale tekst Biblii ukaże również, że wąż jawnie się buntuje przeciw Bogu i próbuje ten bunt szerzyć. Po drugie, jest on najprzebieglejszym ze zwie­ rząt. Oznacza to, że my, ludzie, nie powinniśmy nigdy lek­ ceważyć inteligencji kuszącego nas Szatana. Ewa okazała się naiwna pod tym względem i nabrała się na jego lo­ gikę. Musimy zatem mieć się na baczności przed jego sprytnymi sposobami przekonywania nas do popełnienia grzechu. NA WYNOS: Nigdy nie lekceważmy inteligencji kuszącego nas Szatana. 17

Kuszenie inicjuje wąż. Jest to niezbędne, ponieważ Adam i Ewa znajdują się jeszcze w stanie pierwotnej nie­ winności, więc pokusa nie może pochodzić z ich umysłu i woli. To samo zjawisko widoczne jest w Ewangeliach, kiedy Szatan kusi Jezusa: ponieważ Jezus, nowy Adam, nie jest obciążony grzechem pierworodnym, diabeł nie może podsunąć pokusy płynącej z Jego serca i umysłu. W przypadku ludzi wolnych od grzechu pierworodnego pokusa zawsze pochodzi z zewnątrz. Wąż zaczyna atak od zapytania niewiasty o to, co oboje już wiedzą: „Czy rzeczywiście Bóg powiedział: Nie jedz­ cie owoców ze wszystkich drzew tego ogrodu?” (Rdz 3, 1). Kobieta nauczyła się katechizmu od Adama; pamiętajmy, że nie została jeszcze stworzona, kiedy Pan Bóg zaka­ zał mu jeść z drzewa poznania dobra i zła (Rdz 2, 15–17). Stwierdza wyraźnie: „Owoce z drzew tego ogrodu jeść możemy, tylko o owocach z drzewa, które jest w środ­ ku ogrodu, Bóg powiedział: Nie wolno wam jeść z niego, a nawet go dotykać, abyście nie pomarli” (Rdz 3, 2–3). Wiedza, jak niektóre pojęcia były rozumiane w antro­ pologii izraelskiej, daje pewien pogląd na to, dlaczego po­ znanie dobra i zła rośnie na drzewie. Starożytni Izraelici nigdy nie łączyli myślenia z funkcjami mózgu. Uważali mózg za zasadniczą część głowy, związaną ze zmysłami wzroku, węchu, słuchu i smaku. Sądzili natomiast, że myślą sercem. Akty woli kojarzone były z jelitami i ner­ kami; stąd prorok Jeremiasz napisał, że Pan bada serce i nerki (por. Jr 17, 10, tłumaczone zazwyczaj jako „umysł” 18

i „serce” ze względu na współczesne przewrażliwienie). W świetle starożytnej koncepcji struktury osobowości opisywanie poznania dobra i zła jako jadalnego owocu jest sensowne.

Odpowiedź węża Początkowa odpowiedź węża jest typowa dla wielu po­ kus: „Na pewno nie umrzecie!” (Rdz 3, 4). Pierwszy atak na solidną znajomość podstawowych zasad wiary pole­ ga na zanegowaniu kary. Większość ludzi wie, że grzech pociąga za sobą złe skutki – znane inaczej jako kary. Klu­ czowym momentem każdej pokusy jest zanegowanie tych ujemnych konsekwencji. „Nie złapią cię”. „Nic złego się nie wydarzy”. „Rodzice nic ci tak naprawdę nie zrobią”. „Policja ma większe problemy niż martwienie się twoimi grzeszkami, więc cię nie aresztuje”. NA WYNOS: W chwili pokusy często zaprzeczamy ujemnym konsekwencjom naszego grzechu.

Druga taktyka przyjęta przez węża polega na podwa­ żeniu prawdziwego powodu, dla którego Bóg zabronił pierwszym rodzicom zjeść owoc poznania dobra i zła: „Ale wie Bóg, że gdy spożyjecie owoc z tego drzewa, otwo­ rzą się wam oczy i tak jak Bóg będziecie znali dobro i zło” (Rdz 3, 5). Wąż twierdzi, że motywy Boga są samo­lubne – Bóg nie chce, aby ludzie wiedzieli tyle co On. Wiedza jest 19

zatem tak potężna, że posiada moc przemiany zwykłych istot ludzkich w bogów. Wąż odwołuje się w ten sposób do typowej dla ludzi umiejętności rozumienia i rozumowania. Ludzie chcą poznać świat i wszystko, co w nim istnieje. Umysł łak­ nie osiągania granic poznania i przesuwania ich dalej. Dlatego wąż wykorzystuje tę siłę ludzkiego umysłu, by doprowadzić do nieposłuszeństwa wobec wyrażonego wprost przykazania nieznajomości dobra i zła. Co wię­ cej, podkreś­la znaczenie tej siły, sugerując, że dzięki po­ znaniu dobra i zła ludzie będą mogli stać się bogami. Ten element kuszenia popycha kobietę do czegoś więcej niż nieposłuszeństwa: do pychy, czyli próżności, wsku­ tek której ludzie sięgają po rzeczy przerastające ich me­ tafizyczne możliwości. Pokusa sama w sobie przesądza o klęsce spełnienia własnej obietnicy: nieposłuszeństwo Bogu spowoduje takie oddalenie się grzeszników od Nie­ go, że nie będą oni zdolni nawet odpowiednio się z Nim komunikować, a nie tylko stać się takimi jak On. Wiedza zdobyta na drodze nieposłuszeństwa zrujnuje właściwą relację z Bogiem. Kobieta w ogóle się nie zastanawia nad tymi konsekwencjami; słyszy tylko obietnicę otwierają­ cą fantastyczne możliwości. Pokusa przechodzi teraz z węża na kobietę. Niewiasta zauważa dwie atrakcyjne cechy fizyczne owoców z drze­ wa poznania dobra i zła. Po pierwsze, wyglądają na do­ bre do jedzenia. Bóg nigdy nie powiedział, że owoc sma­ kowałby gorzko, lecz po prostu nakazał człowiekowi go 20

nie jeść. A kobieta uważa potencjalny dobry smak za bardzo pociągający. Po drugie, drzewo to „rozkosz dla oczu” (Rdz 3, 6). Te atrakcyjne cechy fizyczne są typowe dla większości grzechów – zło moralne czynu nie usuwa przyjemnych właściwości, jakie posiada on z natury. Pi­ nokio miał w Krainie Zabawek mnóstwo zabawy, w każ­ dym razie do momentu kiedy zamienił się w osła. NA WYNOS: Grzech, chociaż jest złem, może mieć atrakcyjny wygląd.

Trzecią atrakcyjną cechą owocu w oczach kobiety była jego zdolność dostarczania wiedzy. W zakazanym owo­ cu zostało zawarte prawdziwe poznanie dobra i zła, po­ dobnie jak smak i piękno. Jednak Bóg nie chciał, żeby lu­ dzie nabyli taką znajomość zła; pragnął, by znali tylko dobro. Poznanie zła było rzeczywistą wiedzą, ale Bóg jej zakazał. Ludzie nadal często odczuwają pokusę, by po­ znać wiele grzesznych rzeczy poprzez ich wypróbowa­ nie. Oglądanie pornografii, słuchanie plotek i inne grze­ chy mogą być zalecane jako działania, których powinno się spróbować „tylko po to, by zobaczyć, czy okażą się dla mnie złe”. Sposób myślenia może wyglądać następu­ jąco: „Samo to, że Pismo Święte i Kościół okreś­lają jakiś uczynek jako zły, nie musi wcale znaczyć, że będzie on zły dla mnie”. Aż do tego momentu grzech jeszcze nie zaistniał – pokusa tylko zaintrygowała kobietę. Grzech zaczął się 21

z chwilą, kiedy niewiasta wzięła owoc i go spróbowała. Akt nieposłuszeństwa się dokonał i kobieta utraciła łaskę.

Skutki pierwszego grzechu Grzech kobiety pociąga za sobą kilka skutków. Po pierw­ sze, daje ona owoc swemu mężowi, który jest przy niej obecny (Rdz 3, 6). Wciąga mężczyznę w ten sam akt nie­ posłuszeństwa, przekształcając grzech w rzeczywistość społeczną. Ważnym, a często ignorowanym aspektem tego wydarzenia jest fakt, że mężczyzna jest przy niej w tym momencie. Można tylko wnioskować, że był obec­ ny przez cały czas działania pokusy. Nic nie powiedział swojej towarzyszce. Nie ostrzegł jej przed nieposłuszeń­ stwem Bożemu nakazowi. Nie obalił argumentów węża na żadnym etapie kuszenia. Jego milczenie należy rozu­ mieć jako współudział urzeczywistniający się w chwili, gdy sięga po owoc i go zjada. Jedynym dodatnim aspek­ tem, jaki można tu dostrzec, jest to, że przynajmniej się ze sobą podzielili! NA WYNOS: Grzech jest rzeczywistością społeczną – nasz grzech dotyka też innych.

Rezultatem grzechu nie jest wcale pełne chwały bóstwo obiecywane przez węża. Zamiast tego „wtedy otworzy­ ły się im obojgu oczy i poznali, że są nadzy; spletli więc gałązki figowe i zrobili sobie przepaski” (Rdz 3, 7). Teraz 22

pierwsi ludzie znają zarówno dobro, jak i zło. Przed grze­ chem znali tylko dobrą stronę nagiej jawności, bez wsty­ du i lęku przed nieczystością. Teraz okrywają się liśćmi figowymi – nie dlatego, że zrobiło im się nagle zimno, ale dlatego, że ich nagość nie jest już prostym dobrem cał­ kowitej niewinności. Grzech wpływa też na relację mężczyzny i kobiety z Bogiem. „Gdy zaś mężczyzna i jego żona usłyszeli kro­ ki Pana Boga przechadzającego się po ogrodzie w porze powiewu wiatru, skryli się przed Panem Bogiem wśród drzew ogrodu” (Rdz 3, 8). Trzeba podkreś­lić, że w tym momencie Pan Bóg podejmuje inicjatywę przybycia do mężczyzny i kobiety, oni zaś decydują się przed Nim ukryć. Wstyd związany z poznaniem dobra i zła wywo­ łuje w nich lęk przed Bożą obecnością, za to wcale nie sprawia, że są Mu równi. „Pan Bóg zawołał na mężczyznę i zapytał go: «Gdzie jesteś?»” (Rdz 3, 9). Sługa Boży arcybiskup Fulton Sheen uznał to pytanie za najważniejsze w całym Starym Te­ stamencie. O ile filozofia ludzka polega na poszukiwaniu przez człowieka Boga i sensu życia, o tyle Biblia opowia­ da historię poszukiwania człowieka przez Boga. Bóg szu­ ka ludzi, zanim oni zaczną szukać Jego: Mojżesza koło płonącego krzewu, Dawida wśród owiec, proroka Ozea­ sza skrzywdzonego przez niewierną żonę, Amosa wśród stad, młodego Jeremiasza, kapłana Ezechiela wśród wy­ gnańców w Babilonie, uczniów nad brzegiem Jeziora Ga­ lilejskiego, Szawła na drodze do Damaszku. 23

Teraz mężczyzna musi się skonfrontować ze skutkami swojego upadku. Mówi: „Usłyszałem Twój głos w ogro­ dzie, przestraszyłem się, bo jestem nagi, i ukryłem się” (Rdz 3, 10). Musi przyznać, że boi się Pana Boga, bo jest nagi. Ponieważ teraz zna zło wstydu, musi się ukrywać przed Bogiem. Grzech nieposłuszeństwa oznacza coś znacznie poważniejszego, niż mężczyzna i kobieta są­ dzili podczas kuszenia: zerwanie wyrozumiałej relacji z Bogiem. Wcześniej idea wstydu nie przemknęła przez ich umysły; byli w pełni zadowoleni, że zdecydowali się na poznanie dobra i zła. Teraz znajomość zła przynosi im wstyd i potrzebę pozostania w ukryciu. Chociaż w tekście Pisma Świętego nie ma terminów opisujących emocje, ton odpowiedzi Pana Boga wyraźnie wskazuje na oburzenie. Najpierw pojawia się pytanie re­ toryczne: „Któż ci powiedział, że jesteś nagi?” (Rdz 3, 11). Oczekiwana odpowiedź brzmi: „Nikt”. Następnie pada ostrzejsze pytanie: „Czy z drzewa, z którego nakazałem ci, żebyś nie jadł, zjadłeś?” (Rdz 3, 11, tłumaczenie włas­ ne). Choć moje dosłowne tłumaczenie kolejności słów hebrajskiego oryginału brzmi niezdarnie, przekazuje re­ toryczną ostrość tego fragmentu i podkreś­la, co jest sed­ nem grzechu: Bóg dał wyraźne przykazanie zakazujące jedzenia owocu. Oczywiście Bóg wie, co się stało, i Jego pytanie jest w istocie oskarżeniem wzywającym męż­ czyznę do przyjęcia odpowiedzialności za swój uczynek. Dalsze wydarzenia są z ludzkiej perspektywy cał­ kiem typowe: zrzucić winę za grzech na kogoś innego. 24

Mężczyzna zaczyna odpowiedź na pytanie Pana Boga od stwierdzenia: „Niewiasta, którą postawiłeś przy mnie, dała mi owoc z tego drzewa i zjadłem” (Rdz 3, 12). Za­ uważmy, że obwinianie występuje tu na dwóch pozio­ mach. Po pierwsze, Adam wskazuje kobietę – to ona dała mu owoc, więc to jej wina. Ponadto sam Bóg umieścił ko­ bietę w ogrodzie, więc częściowo musi to być wina Boga. Ludzie często mówią – zwłaszcza po popełnieniu grze­ chu cielesnego, takiego jak obżarstwo czy nieczystość – że „Bóg ich stworzył w ten sposób”. Czasem próbuje­ my wciągać Boga w swoje naganne postępowanie, żeby zwolnić się z pełnej odpowiedzialności za nasze uczynki, sprzeczne z przykazaniami, które nam nadał. NA WYNOS: Często próbujemy obwiniać za swój grzech innych – także Boga.

Następnie Pan Bóg pyta kobietę, co uczyniła. Jak wi­ dać, Pan przyjmuje oskarżenie Adama przeciwko kobiecie. Ona odpowiada: „Wąż mnie zwiódł i zjadłam” (Rdz 3, 13). Nie jest dla niej istotne, że zgodziła się ze słowami węża, doskonale wiedząc o Bożym przykazaniu zakazującym spożywania owocu poznania dobra i zła. Niewiasta sku­ pia się na tym, że wąż zaproponował potencjalne korzy­ ści płynące ze złamania Bożego przykazania, i używa ich jako wymówki.

25

Kara – z nadzieją odkupienia Po „grze w obwinianie” następuje wymierzenie kary za przewinienie. W pierwszej kolejności Pan Bóg zwraca się do węża, który nie może nikogo obwinić. Stwierdza pełną odpowiedzialność tego najprzebieglejszego ze zwierząt: „Ponieważ to uczyniłeś, bądź przeklęty wśród wszystkich zwierząt domowych i dzikich” (Rdz 3, 14). Może tu za­ chodzić gra słów. O ile we frazie „bardziej przebiegły niż wszystkie zwierzęta” w Rdz 3, 1 użyte było słowo arum, o tyle teraz wąż jest „przeklęty” wśród wszystkich zwie­ rząt: arur. Dalej, hebrajski idiom „przeklęty wśród” ma znaczenie: „najbardziej przeklęty”, ponieważ język he­ brajski nie posiada właściwego stopnia najwyższego przy­ miotników i dla przekazania idei, że coś jest „najbardziej” jakieś, musi używać przyimków. Pierwsza część przekleń­ stwa będzie dotyczyła czołgania się na brzuchu i jedze­ nia prochu przez całe życie (Rdz 3, 14). Ta kara dotyka przede wszystkim węża i jego potomków. Druga część przekleństwa węża ściąga zagrożenie na węża i jego potomków, lecz daje także nadzieję ludziom. Po pierwsze, Bóg mówi: „Wprowadzam nieprzyjaźń mię­ dzy ciebie a niewiastę, pomiędzy potomstwo twoje a po­ tomstwo jej: ono ugodzi cię w głowę, a ty ugodzisz je w piętę” (Rdz 3, 15). Kara wrogiej relacji z kobietą odpo­ wiada przewinieniu, jakim było wciągnięcie jej w pokusę. Wrogość ta będzie trwała przez pokolenia: ludzie ataku­ ją głowy węży, a węże atakują ich pięty. 26

Bardzo dziwnym elementem tego przekleństwa jest to, że zgodnie z jego słowami kobieta posiada nasienie1. W całym Piśmie Świętym to mężczyzna zawsze dostar­ cza nasienia do poczęcia dzieci, z jednym tylko wyjąt­ kiem – poczęcia Jezusa Chrystusa w łonie Maryi Dzie­ wicy. Chrześcijanie rozumieją to przekleństwo węża jako obietnicę nadejścia Odkupiciela, który zostanie zranio­ ny przez Szatana podczas ukrzyżowania, ale zmiażdży jego głowę, odnosząc zwycięstwo nad grzechem. Z tego powodu werset Rdz 3, 15 nazywany jest protoewangelią – pierwszą zapowiedzią nadejścia zbawienia dla upadłego rodzaju ludzkiego. Przekleństwo węża zawiera nadzieję na odkupienie człowieka. Następnie Pan Bóg zwraca się do kobiety: „Obarczę cię niezmiernie wielkim trudem twej brzemienności, w bólu będziesz rodziła dzieci, ku twemu mężowi będziesz kie­ rowała swe pragnienia, on zaś będzie panował nad tobą” (Rdz 3, 16). Kobieta pragnęła poznać dobro i zło, by być jak bogini, a teraz jej przekleństwem jest ból, w szczegól­ ności skurcze porodowe. Przekleństwo zawiera zagad­ kę: zostanie przyciągnięta czy też popchnięta ku mężo­ wi, a on uczyni ją brzemienną, co z kolei ściągnie na nią bóle porodu. Podobnie jak z powodu pragnienia piękna i smaku owocu okazała nieposłuszeństwo, tak z powo­ du tęsknoty za mężem będzie cierpieć skurcze porodowe. 1 Takie właśnie słowo, zera’, występuje w hebrajskim oryginale; Biblia Tysiącle­ cia posługuje się w tym miejscu słowem „potomstwo” [przyp. tłum.].

27

Ponadto, choć została stworzona jako kość z kości i ciało z ciała (por. Rdz 2, 23), teraz będzie doświadczać upoko­ rzenia, gdyż mąż będzie nad nią panował. Ostatnia kara przeznaczona jest dla Adama. Najpierw Bóg czyni mu zarzut: „Ponieważ posłuchałeś swej żony i zjadłeś z drzewa, z którego ci zakazałem, mówiąc: Nie będziesz z niego jeść” (Rdz 3, 17a). Bóg nie neguje wpły­ wu kobiety na mężczyznę, ale nie pozwala też, by stało się to usprawiedliwiającą go wymówką. Istotne jest to, że Bóg dał przykazanie, i niczyje przekonywanie, żeby je naruszyć, nie zdejmie z człowieka winy. Następnie Bóg rzuca przekleństwo. W przeciwień­ stwie do węża, który został przeklęty bezpośrednio, tutaj przekleństwo pada na ziemię zamiast na Adama, spraw­ cę przewinienia. Jednak pociąga ono za sobą cztery kon­ sekwencje dla Adama, wymienione w Rdz 3, 17b–19. Po pierwsze, „w trudzie będziesz zdobywał z niej pożywie­ nie dla siebie po wszystkie dni twego życia”. Użyte tu słowo „trud” jest tym samym słowem, którym nazwa­ no skurcze porodowe kobiety. Adam będzie więc znosił równorzędne cierpienie. Po drugie: „Cierń i oset będzie ci ona rodziła, a przecież pokarmem twym są płody roli”. Ziemia nie będzie przynosić darów zasadzonego przez Boga ogrodu, lecz zmusi mężczyznę do ciężkiej pracy w celu uzys­kiwania pożywienia. Po trzecie: „W pocie więc oblicza twego będziesz musiał zdobywać pożywie­ nie, póki nie wrócisz do ziemi, z której zostałeś wzięty”. Ciężka praca nad uprawą ziemi jest zadaniem na całe 28

życie, trwającym aż do śmierci. A po czwarte: „prochem jesteś i w proch się obrócisz!”. Człowiek został stworzo­ ny z ziemi i do tej samej ziemi powróci, i stanie się pro­ chem zmieszanym z innym prochem. Po wypowiedzeniu przekleństwa następuje epilog. Po pierwsze, kobieta otrzymuje imię Ewa, ponieważ „stała się matką wszystkich żyjących” (Rdz 3, 20). Po drugie, Pan Bóg okazuje miłosierdzie nagim i zawstydzonym lu­ dziom, sporządzając dla nich ubrania ze skór zwierzęcych, aby mogli przykryć wstyd nabyty wskutek znajomości dobra i zła (zob. Rdz 3, 21). Po trzecie, Pan Bóg wypędza Adama i Ewę z ogrodu, by uprawiali ziemię. Co ciekawe, Pan Bóg przyznaje, że jeden z celów kuszenia przez węża został osiągnięty: „Oto człowiek stał się taki jak My: zna dobro i zło” (Rdz 3, 22a). Jest to jednak postrzegane nie jako skutek pozytywny, tylko jako problem. Pan Bóg prag­ nie powstrzymać człowieka od jedzenia z innego drzewa, drzewa życia, dlatego usuwa go z ogrodu: „niechaj teraz nie wyciągnie przypadkiem ręki, aby zerwać owoc tak­ że z drzewa życia, zjeść go i żyć na wieki” (Rdz 3, 22b). Spożywanie z drzewa życia będzie możliwe w przy­ szłości, ale na razie nie jest. W Księdze Apokalipsy Duch mówi do Kościołów: „Zwycięzcy dam spożyć owoc z drze­ wa życia, które jest w raju Boga” (Ap 2, 7). Apokalipsa mówi również: „Pomiędzy rynkiem Miasta a rzeką, po obu brzegach, drzewo życia rodzące dwanaście owoców – wydające swój owoc każdego miesiąca – a liście drzewa [służą] do leczenia narodów” (Ap 22, 2). Drzewem życia 29

będzie krzyż Jezusa Chrystusa, nowe drzewo życia i nie­ śmiertelności. Przez krzyż Jezus odkupi ludzkość i za­ dośćuczyni za jej grzechy. Zaraz po upadku jednak, gdy mężczyzna i kobieta byli nadal w stanie grzechu, dostęp do drzewa życia musiał być zamknięty. Dlatego Pan Bóg umieścił przy wejściu do ogrodu cherubinów i płonący miecz, by uniemożliwić grzesznikom spożywanie z drze­ wa życia (zob. Rdz 3, 24). NA WYNOS: Po upadku istnieje nadzieja na odkupienie. Bóg nigdy z nas nie rezygnuje.

Podjęcie rozważań nad pierwszym grzechem, grze­ chem Adama i Ewy, ukazuje, że faktycznie jest to poważ­ na sprawa. Kiedy patrzymy w lustro ich grzechu, zauwa­ żamy, jak często postępujemy tak samo, kierując się ku pokusie i złym uczynkom. W następnym rozdziale za­ stanowimy się, dlaczego każdy grzech przeciwko Bogu ma duże znaczenie.

30

Pytania do refleksji i dyskusji 1. Czy zdajesz sobie sprawę ze sposobów, jakimi Szatan mógł­ by próbować cię przekonać do grzechu? Jakich kłamstw mógł­by użyć, żeby namówić cię do uległości w obliczu po­ kusy? Czy kiedykolwiek próbował cię przekonywać, że Bóg nie pragnie twojego najwyższego dobra? 2. Czy kiedykolwiek odczuwałeś pokusę, by spróbować cze­ goś grzesznego ze zwykłej ciekawości? Jaki był efekt? 3. W jaki sposób grzeszny uczynek jednej osoby może wciąg­ nąć w ten grzech także innych? Kiedy widziałeś to zjawi­ sko w społeczeństwie jako całości? Kiedy dostrzegłeś je we własnym życiu? 4. Dlaczego często chcemy winą za nasze grzechy obarczyć kogoś lub coś innego? Dlaczego na dłuższą metę nam to szkodzi? 5. W jaki sposób grzech wpływa na naszą relację z Bogiem? Dlaczego Bóg wciąż nas poszukuje? Jak uwidacznia się to w twoim życiu? A w życiu twoich najbliższych?

Spis treści Wprowadzenie 7 Rozdział 1 Pierwszy grzech  13 Rozdział 2 Dlaczego grzech jest poważną sprawą  33 Rozdział 3 Dlaczego potrzebujemy Boskiego Zbawiciela  49 Rozdział 4 Twój wybór: życie albo śmierć  61 Rozdział 5 Wybawienie z niewoli grzechu  85 Rozdział 6 Walka ciała i ducha  97 Rozdział 7 Wpływ świata i diabła  113 Rozdział 8 Uśmiercenie grzechu: przemiana w Chrystusie  135 Rozdział 9 Medytacja nad ewangeliami  157 Rozdział 10 Medytacja nad psalmami  191

Tytuł oryginału: Winning the Battle Against Sin Copyright © 2013 by Mitch Pacwa SJ All rights reserved Copyright © for the Polish translation by Wydawnictwo Esprit 2020 Reprodukcja na okładce: ©  Gordon Roberton Photography Archive / Bridgeman Images /  PhotoPower Cytaty biblijne podano za: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, wyd. 5, Poznań 2012 Redakcja: Magdalena Kolanko Korekta: Beata Kostrzewska Skład i łamanie: Karolina Korbut ISBN 978-83-66407-30-5 Wydanie I, Kraków 2020 Druk i oprawa: Skleniarz Wydawnictwo Esprit sp. z o.o. ul. Przewóz 34/100, 30-716 Kraków tel./fax 12 267 05 69, 12 264 37 09, 12 264 37 19 e‑­mail: sprzedaz@esprit.com.pl ksiegarnia@esprit.com.pl biuro@wydawnictwoesprit.com.pl Księgarnia internetowa: www.esprit.com.pl

Grzech przestaje być kategorią moralną. Dominujący dzisiaj relatywizm moralny sprawia, że wielu z nas nie odróżnia dobra od zła. Coraz bardziej powszechny staje się też pogląd, że zło w ogóle nie istnieje. Mitch Pacwa SJ, który dał się już poznać w Polsce jako zdecydowany obrońca Kościoła przed zgubnym wpływem innych systemów religijnych, wyjaśnia, czym jest grzech, jakie są jego początki oraz w jaki sposób wpływa on na wspólnotę Kościoła. Ta książka to jednak nie tylko bolesna diagnoza zbłąkanej duszy człowieka, ale także zaproszenie do tego, by poznać potęgę miłości Boga i doświadczyć Jego przebaczenia. Mitch Pacwa SJ – doktor filozofii i biblistyki. Założyciel i dyrektor instytutu Ignatius Production, zajmującego się m.in. produkcją filmową. Od kilku lat jest gospodarzem chętnie oglądanych programów w katolickiej stacji telewizyjnej EWTN.

cena 29,90 zł (5% VAT) esprit.com.pl

ISBN 978-83-66407-30-5

9

Mi ujcie się

788366 407305