Мах

Үхэр, гахай, тахианы мах

Хүн төрөлхтөн анх бий болохдоо л аливаа амьтны махыг идэж ирсэн. Гэхдээ газар зүйн байршил, уур амьсгал, улс үндэстэний ёс заншлаасаа шалтгаалан төрөл бүрийн амьтны махыг идэж иржээ. Амьтан бүрийн мах янз бүрийн найрлага, шим тэжээлтэй байдаг. Махыг дотор нь ангийн, малын, гэрийн тэжээмэл амьтны, далайн амьтны гэх мэтээр ангилдаг. Малын махыг монголчууд тураг мах, дотор мах гэж ангилдаг. Дотор маханд таван цул эрхтэн, гэдэс дотрын мах орох бөгөөд ясан дээр тулгуурласан булчинлаг махыг тураг мах хэмээн нэрлэдэг. Далайн орныхон голдуу загас, хавчны махыг хэрэглэдэг байхад эрс тэс уур амьсгалтай, дөрвөн улирал хосолсон, нүүдэлчний соёл иргэншилтэй монголчууд өөх тос, уураг ихтэй ан амьтан, малын махыг янз бүрээр боловсруулан хэрэглэж иржээ. Монголчуудын хүнсэндээ хэрэглэдэг мах нь ихэвчлэн төмөр, ус, шороо, уургийн бүтэцтэй бөгөөд төрөл бүрийн амин дэмээр баялаг. Монголчууд зун, намрын улиралд халуун учир махны хэрэгцээгээ багасгаж, цагаан идээг ихэвчлэн хэрэглэж ямаа, тэмээний борц голдуу иддэг. Харин өвөл, хавар хүйтэн сэрүүн учир илчлэг, өөх тос ихтэй хонь, үхэр, адууны махыг хэрэглэдэг. Адууны мах нь халуун чанартай учир янз бүрийн ханиад томуу зэрэг өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, анагаах чадалтай. Хонины мах хүч тамир оруулж, дархлааг сайжруулдаг учир амаржиж төрсөн хүнд хонины махаар шөл хийж өгдөг. Монголчуудын махыг боловсруулан хэрэглэж ирсэн нэг чухал арга бол ямаа, тэмээ, үхрийн махыг борцолж (хатааж) удаан хугацаагаар иддэг, Энэ нь бас халуун дулааны улиралд амт чанараа алдаж муудахгүй, нүүдэллэн явахад ачаа тээшинд хөнгөн авсаар аргыг олсон хэрэг. Харин адууны махыг борцолдоггүй. Казакууд каз хийж иддэг.Монголчуудын гэр зөвлөмжид мах 17% ийг эзэлдэг.

Сонирхолтой баримт

АНУ-ын Хөдөө аж ахуйн яамны мэдээлснээр 2018 онд Хятадад үхрийн махны нийт хэрэглээ 8.5 сая тоннд тооцогдож, АНУ-ын зах зээлээс гуравдугаарт ордог

Гадны холбоос

 Commons: Мах – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан