Tallium

81 civə ← tallium → qurğuşun In ↑ Tl ↓ Uut dövri cədvəl
Ümumi
Ad, İşarə, Nömrə	tallium, Tl, 81
Qrup, Dövr, Blok	13, 6, p
Xarici görünüşü
Atom kütləsi	204.3833 q/mol
Elektron formulu	4f14 5d10 6s2 6p1
Fiziki xassələr
Halı
Sıxlığı	(0 °C, 101.325 kPa) q/L
Ərimə temperaturu	304 °C (577 K, 579 °F)
Qaynama temperaturu	1473 °C (1746 K, 2683 °F)
Elektromənfiliyi
Oksidləşmə dərəcəsi
Spektr =
İonlaşma enerjisi	kCmol-1

Tallium ('Tl) – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 81-ci element. Bitki orqanizmlərində tallium aşkar olunmuşdur. O, tütündə, kaşnı kökündə, ispanaqda, fıstıq oduncağında, üzümdə, çuğundurda və digər bitkilərdə aşkar edilmişdir. Bəzi bitkilər həyat fəaliyyətlərində talliumu akkumuliyasiya edirlər.

Heyvanlardan meduzalar, aktinilər, dəniz ulduzları və dənizlərin digər canlılarında daha çox olur. Məməlilərdə tallium mədə-bağırsaq traktından yaxşı sorulur, başlıca olaraq dalaqda və əzələlərdə toplanır. Tallium insan orqanizminə qida vasitəsilə daxil olur. İnsan orqanizminə sutka ərzində qida və su ilə talliumun daxil olan miqdarı 1,6 mkq, hava ilə 0,05 mkq-dır. Tallium qanda, sümüklərdə, saçlarda, dırnaqlarda, dişlərin minalarında, aşkar edilmişdir. O, böyrəklərdə, əzələlərdə, endokrin sistemi vəzlərində və xayalarda toplana bilir. Tallium ionları kalium ionları ilə oxşar xassələrə malikdirlər və fermentlərdə biri-birini əvəz edə bilirlər.

Tl+ ionunun hüceyrə membranından hüceyrə daxilinə keçmə sürəti K+ ionunun keçmə sürətindən 100 dəfə çoxdur. Bu, Na+/K+ tarazlığının kəskin dəyişməsinə səbəb olur ki, bu da əsəb sisteminin funksional pozulmasına gətirib çıxarır. Tallium müxtəlif fermentlərin işini poza bilir, hüceyrələrdə zülal sintezinə mane olur. Tallium K+ ionunun mikroanaloqu olduğundan onun birləşmələrinin insan orqanizmi üçün zəhərliliyi civə və qurğuşuna nəzərən daha yüksəkdir. Tallium və onun birləşmələri zəhərlidir, məməlilər və insan üçün yüksək zəhərliliyə malikdir. Insan üçün talliumun öldürücü dozası 60 mq-dır.

Tallium orqanizmə nəfəsalma orqanları, zədələnmiş dəri və qida həzmi traktı vasitəsilə daxil olur. Orqanizmdən uzun müddət ərzind, əsasən sidik və nəcis vasitəsilə xaric olunur.

Tallium bitki və heyvan mənşəli məhsullarla orqanizmə daxil olur.

Talliumun ən geniş tanınan və insan tərəfindən ən geniş istifadə olunan birləşmələr:

Tl2S – tallium (I) sulfid

TlCl3 – tallium (III) xlorid

TlBr – tallium (I) bromid

Talliumu 1861-ci ildə U.Kruks kəşf etmişdir. Tallium adı yunan sözü “thallos”-dan götürülüb, “yaşıl budaq” deməkdir.

Qida məhsulları ilə talliumun orqanizmə daxil olan sutkalıq miqdarı 0,0015 mq-dır.

Talliumun 199Tl, 201 il izotopları tibdə ürək-damar fəaliyyətinin pozulmasını tədqiq edərkən, venoqrafiyada və s. istifadə olunur.

Talliumun hallogenidləri infraqırmızı şüaları yaxşı buraxır.

Talliumun sulfidləri fotoelementlərdə istifadə olunur.

Tallium və onun birləşmələri yüksək şüasındırma əmsalına malik xüsusi optiki şüşə, yarımkeçiricilər, kristallofosforlar istehsalında, yüksək həssaslıqlı fotoelementlərdə, lüminesent lampalarda, podşipniklərdə və turşuya davamlı ərintilərdə istifadə olunur.