Polsha

Polsha Respublikası
polyaksha *Rzeczpospolita Polska*
Polsha Respublikası polyaksha Rzeczpospolita Polska
	Bayraq Gerb
	Gimni: "Poland Is Not Yet Lost"
	Polshanıń jaylasqan ornı
Paytaxtı	Varshava; 52°13′N 21°02′E / 52.217°N 21.033°E
Iri qalaları	Varshava, Krakov, Lodz, Vroclav, Poznan, Gdansk, Shecin, Bıdgosh, Lyublin, Belostok
Rásmiy tili	polyak
Etnikalıq quramı (2021)	98.6% polyak ; 1.4% basqalar / maǵlıwmat joq ;
Diniy quramı (2021)	72.2% xristianlıq 71.3% katoliklik; 0.9% basqa xristianlıq; ; ; 6.9% dinsizlik ; 0.4% basqalar ; 20.5% maǵlıwmat joq ;
Etnoxoronim	polyak, polshalı
Basqarıw forması	parlamentlik respublika
• Prezident	Andjey Duda
• Premyer-ministr	Donald Tusk
Nızam shıǵarıwshı organ	Parlament
• Joqarǵı palata	Senat
• Tómengi palata	Seym
Maydanı
• Ulıwma	312 696 km2 (69-orın)
• Suw (%)	1.48 (2015)
Xalıq sanı
• 2022-jıl (sanaq)	38,036,118 (38-orın)
• Xalıq tıǵızlıǵı	122 adam/km2 (75-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $1.712 trillion (21-orın)
• Jan basına	▲ $45,538 (40-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $842.172 billion (21-orın)
• Jan basına	▲ $22,393 (45-orın)
Djini (2020)	▼ 27.2; tómen
IRI (2021)	▲ 0.876; kútá joqarı · 34-orın
Pul birligi	zlotıy (PLN)
Waqıt zonası	UTC+1
• Jaz (DST)	UTC+2
Avtomobil háreketi	oń
Telefon prefiksi	+48
ISO kodı	POL
XOK kodı	POL
Internet domeni	.pl, .eu
	52°13′0″N 21°2′0″E / 52.21667°N 21.03333°E

Polsha (inglisshe Poland, polyaksha Rzeczpospolita Polska) — Orta Evropada jaylasqan mámleket. Arqada Baltık teńizi menen qorshalǵan, batısta Germaniya, qubla-batısta Chexiya, qublada Slovakiya, qubla-shıǵısta Ukraina hám Belorussiya, arqa-shıǵısta Litva hám Rossiya (Kaliningrad wálayatı) menen shegaralasadı. Maydanı – 312,7 mıń km². Xalqı – 38,5 mln adam (2014). Paytaxtı – Varshava (Warszawa) qalası. Hákimshilik jaqtan 16 voyevodaǵa (województwo) bólinedi.

Tariyxı

Baslı maqala: Polsha tariyxı

Polsha aymaǵında paleolit dáwirinde-aq adamlar jasaǵan. Eramızdan aldınǵı 1-mıń jıllıq hám eramızdıń 1-mıń jıllıǵınıń 1-yarımında Polsha aymaǵında slavyan qáwimeleriniń qáliplesiw procesi júz beredi. VIII-IX ásirlerde qáwim knyazlikleri payda boldı. X ásirde Odra, Visla hám Bug dáryalarınıń aralıǵında jasawshı polyan (Polsha polyaklarınıń atı sonnan kelip shıqqan), mazovshan, vislyan, pomoryan qáwimleriniń knyazlikleri birlestirildi hám birden-bir Polsha mámleketi dúzildi. Biraq XII ásirge kelip Polsha mámleketi jáne knyazliklerge bólinip ketti. XIII ásir aqırında knyaz Pshemisl II basshılıǵında Polsha jerlerin birlestiriw ushın gúres baslandı. XIV-XV ásirlerde birden-bir Polsha mámleketi payda boldı, rawajlandı, polyak tili qáliplesti. XV ásirdiń 1-yarımında Krakovtaǵı Yagaylo universiteti (1364-jılda tiykar salınǵan) polyak ilim orayına aylandı.

XVI ásirdiń 2-yarımınan Polsha mámleketi ukrain, belarus hám rus jerlerin basıp ala basladı. Polsha menen Litvanıń birlesiwi nátiyjesinde Rech Pospolita payda boldı. 1609–1612-jılları Polsha Rossiyaǵa hújim qıldı.

Birneshe ásir dawamında Polsha Evropadaǵı eń qúdiretli mámleketlerden biri bolıp turdı. Biraq awır urıslar sebepli mámleket kriziske ushırap, úsh ret (1722, 1793, 1795-jılları) Prussiya, Avstriya, Rossiya ortasında bólinip ketti. Polsha mámleketi saplastırıldı, xalqı qıyın jaǵdayǵa tústi. 1807-jılı Napoleon I armiyası Prussiyanı jeńip, Franciyaǵa baǵınıshlı Varshava gercoglıǵın dúzdi. 1814–1815-jıllarda Vena kongresinde Polsha jáne bólindi. Varshava gercoglıǵınıń úlken bólegi Polsha korolligine aylandırılıp, Rossiyaǵa tapsırıldı.

Prussiya Varshava gercoglıǵınıń bir bólegin aldı, Sileziya hám Pomoryeni ózinde saqlap qaldı. Avstriya (1867-jıldan Avstro-Vengriya) ǵa Galiciya berildi. Krakov Respublikası dúzildi. Polyak xalqı azatlıq ushın tınbay gúresti (1794-jıl T. Kostyushko basshılıǵında qozǵalań, sonday-aq 1830-1831, 1846, 1848, 1863-1864-jıllardaǵı qozǵalańlar). XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń baslarında Polshada sanaat birqansha rawajlandı, temir jol qurıldı. Azatlıq háreketi ele de kúsheydi. Birinshi jáhán urısında Polshaǵa táwir-aq zıyan jetti. Basqınshı armiya alıp shıǵıp ketilgennen soń, Polshanı bóliw haqqındaǵı barlıq pitimler biykar etildi hám 1918-jıl qawısta Polsha Respublikasınıń ǵárezsizligi járiyalandı. 1920-jıl aprelde Sovet-Polsha urısı baslandı. 1921-jıl shártnamasına góre, Batıs Ukraina menen Batıs Belorus Polshaǵa ótti hám 1939-jılda bul jerler jáne SSSRǵa qaytarıldı.

Baslı maqala: Polsha tariyxı (1918-1939)

Baslı maqala: Vermaxtıń Polsha kampaniyası (1939)

1939-jıl 1-miyzanda Germaniya Polshaǵa hújim qıldı, Ekinshi jáhán urısın basladı. Polyak xalqı azatlıq ushın keskin gúres alıp bardı. 1945-jıl jawzada barlıq polyak jerleri azat etildi. 1952-jıldan 1989-jılǵa shekem mámleket Polsha Xalıq Respublikası dep ataldı. 80-jıllardıń basında mámlekette oǵırı álewmetlik-ekonomikalıq qıtshılıq júz berdi. 1981-jıl jeddide áskeriy jaǵday járiyalandı. 1989-jılda «Birlik» kásiplik awqam birlespesi wákilleri hákimiyat basına shıqtı hám mámlekettiń atı Polsha Respublikası dep atala basladı. 1997-jıl 25-jawzada bolıp ótken referendumda mámlekettiń jańa konstituciyası qabıl etildi. Polsha 1945-jıldan baslap BMShne aǵza. 1991-jıl jeddide Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán alǵan hám 1992-jıl hamalda diplomatiyalıq qatnaslar ornatqan. Milliy bayramları: 3-jawza — 1971-jılǵı Konstituciya kúni hám 11-qawıs — Ǵárezsizlik kúni (1918).

X – XIX ásirler

X ásirde Polsha mámleketi payda boldı, xristianlıq qabıl etildi (966), 1025dan Polsha – korollik.

XIV ásirde Gall-Volin knyazligine qosılıp, tatar-monǵol basqınshılıǵınan ázzilegen batıs rus jerlerine júris qıladı. Lyublino birligine boysınıp (1569) Polsha Ullı Litva knyazligi menen birge birden-bir mámleket — Ortaq nárseni dúzedi. 250px|thumb|left|Polsha XI ásirlerde.thumb|250px|left|Polsha XVI-XVII ásirlerde.Peterburg konvenciyalarına góre 1770 –90-x jıllarda Pospolita sóylew aymaǵı Prussiya, Avstriya hám Rossiya oratsında bólinip alınǵan edi (3 bólim – 1772, 1793, 1795). Ukrain hám belaruslar jasaytuǵın úlken jer bólegi, rus tariyxshılarınıń pikirinshe, Polsha tárepinen XIV–XVI ásirler dawamında basıp alınǵan negizgi rus jerleri esaplanadı.

1807-jılda Napoleon I Polsha jerleriniń bir bóleginen Varshava knyazligin dúzdi. Vena kongresi (1814–15) Polshanı qaytadan bólistirdi: Varshava knyazliginiń úlken bóleginen Polsha Korolligi qurıldı (Rossiyaǵa berilgen); Poznanshchina Prussiyaǵa tiyisti hám ózi menen birge Sileziya va Pomoryeni saqlap qaldı; bazı aymaqlar Avstriyaǵa ótken.

Polyak milliy-azatlıq háreketleri (1794) (T. Kostyushko basshılıǵında), 1830–1831, 1846, 1848, 1863–64-jılda bastırılǵan.

XX ásir

1915–18-jıllarda, Birinshı jáhán urısı gezinde, Polsha Germaniya hám Avstro-Vengriya tárepinen iyelendi.

1918-jılda Polshanıń ǵárezsizligi tiklendi.

1919-21 Sovet-polyak urısı Sovet Rossiyası jeńilisi menen juwmaqlandı hám 1921-jılǵı Riga tınıshlıq shártnamasına góre 1921-jılı Batıs Ukraina hám Batıs Belarus jerleri Polsha biyligine ótedi.

1926-jılda Polshada Yuzef Pilsudskiy basshılıǵında avtoritar milliy-separatistlik sanacion sistema dúziledi.

1931-jıldıń 15-saratanında SSSR hám Polsha doslıq jáne sawda baylanısları haqqındaǵı Pitimge kelisedi. 1932-jıldıń 25-dáliwinde SSSR hám Polsha óz ara hájim qılmaw haqqındaǵı Pitimdi imzalaydı.

1938-jılda Polsha Germaniya menen Chexoslovakiyanı bólip aladı. Polshanıń qaramaǵına kómir káni jaylasqan Teshin rayonı ótedi.

Siyasatı hám húkimeti

Mámleketlik sisteması

Polsha – respublika. Ámeldegi konstituciyası 1997-jıl 25-jawzada qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı – Prezident (1995-jıldan Aleksandr Kvasnevski), ol Polsha puqaraları tárepinen ulıwmalıq teń hám durıs saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 2 palatalı parlament (tómen palata – seym hám joqarı palata – senat), atqarıwshı hákimiyattı Prezident hám Ministrler Keńesi (húkimet) ámelge asıradı.

Tiykarǵı siyasiy partiyaları, birlespeleri hám kásiplik awqamları

Demoktrat partiyasına 1939-jıl tiykar salınǵan; Konservativ xalıq partiyası 1997-jıl dúzilgen; Ǵárezsiz Polsha konfederaciyası partiyası 1979-jıl dúzilgen; Polyak diyqanları partiyası 1990-jıl tiykar salınǵan; Polyak xristian demoktratları kelisiw partiyası 1999-jıl dúzilgen; Aralıq kúshler pitimi partiyası 1990-jıl dúzilgen; Miynet awqamı partiyası 1992-jıl tiykar salınǵan; Polshanı qayta tiklew háreketi 1995-jıl dúzilgen; Demokratiyalıq sol kúshler awqamı 1991-jıl saylaw aldı birlespesi retinde dúzilgen; Azatlıq awqamı shólkemi 1994-jılı dúzilgen; Ulıwmapolsha kásiplik uyımları konfederaciyasına 1984-jıl tiykar salınǵan; Jeke diyqanlardıń «Birlik» kásiplik uyımı 1981-jıl dúzilgen; «Birlik» kásiplik uyımı 1980-jıl dúzilgen; «Birlik-80» kásiplik uyımı 1990-jıl «Birlik» kásiplik awqamınan bólinip shıqqan hám ózin 1980-81-jıllardaǵı kásiplik awqam háreketiniń birden-bir dawamshısı dep esaplaydı.

Tábiyatı

Polsha Visla hám Odra dáryaları basseyninde, arqasında Baltık teńizi hám qublasında Karpat jáne Sudet tawları aralıǵında jaylasqan. Aymaǵınıń 90 % ten asalami tegislik, qublasında tawlıqlar bar. Teńiz boyları pás, qumlaw. Qazılma baylıqları – tas kómir, qońır kómir, tábiyiy gaz hám neft, temir, mıs, qorǵasın, altın kúkirt, rux; kaliymagniy duz kánleri bar. Klimatı ortasha, okean klimatı menen kontinental klimat ortasında. Dáliwdiń ortasha temperaturası – 6° qa shekem, hásettiki 10–19°. Jıllıq jawın 500–1800 mm. jamǵır hám qardan suw alatuǵın Odra, Visla, bug, Notec hám Varta dáryalarında keme qatnaydı. Polshada 9000 nan aslam kól bar. Eń úlkenleri: Snyardvi (113,8 km²), Mamri (104 km²). Polsha aymaǵınıń yarımınan kóbiregi súrilgen jerler, 28 % toǵay. Bazı jerlerde iyne japıraqlı, batısı hám qublasında keń japıraqlı terekler ósedi. Mámlekettiń arqa hám shıǵısında birdey toǵayzarlar (Belaya Veja pushchasınıń bir bólegi hám basqalar) saqlanǵan. Arqa hám arqa-shıǵısta úlken maydanlar qamıslıqlar hám torflı jerler menen qaplanǵan. Tegisliklerge bazıları saz-podzol topıraqlar, taw aldı hám taw eteklerinde qońır toǵay hám qara topıraqlar tarqalǵan. Toǵaylarda bolsa qasqır, toǵay pıshıǵı, túlki, porsıq, ayıw; tuyaqlılardan dońız, kiyik, buǵa jasaydı; quslardan tetrao, keklik, tawlarda búrkit ushıraydı. Teńiz, kól hám dáryalarda balıq kóp. Polshada Tatra, Penin hám basqa milliy baǵlar bar.

Ekonomikası

Xojalıǵı

Polsha – industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 5,1 %, awıl hám toǵay xojalıǵınıń úlesi 26,6 %, xızmet kórsetiw tarawınıń úıesi 68,3 %. Awıl xojalıǵı – mámleket maydanınıń 61 % awıl xojalıǵına jaramlı jerler. Mayda jeke diyqanshılıq xojalıqları kóp. Mámleket xojalıqları, shirketler hám awıl xojalıǵı dógerekleri de bar. Eń áhmiyetli awıl xojalıǵı eginleri: qara biyday, biyday, arpa, sulı, kartoshka, qant láblebi hám basqa palızlar, temeki, ot-jem, jemis miyweler de jetistiredi. Sharwashılıqtıń salmaǵı basım. Qara mal, shoshqa, qoy, at, quslar baǵıladı.

Sanaatı

Polsha tas kómir, altın kúkirt, tábiyiy gaz, gúmis qazıp alıwda, polat eritiwde Evropada aldınǵı orınlardı iyeleydi. Kómir mámlekettiń janılǵı-energetika balansınıń tiykarǵın quraydı. Tas kómir joqarı Sileziya, sonday-aq Valbshix hóm Lyublin háwizlerinde, qońır kómir Bogatinde qazıp alınadı. Elektr stanciyaları tiykarınan kómir kánleri átirapına qurılǵan. Issılıq elektr stanciyalarında jılına ortasha 153,3 mlrd kVt saat elektr energiya payda etiledi. Mıs, qorǵasın-rux rudaları, azıraq muǵdarda neft te qazıp alınadı.

Mámleket mútájlikleri ushın nefttiń 90 % ten zıyatıraǵı shet ellerden satıp alınadı. Neftti qayta islew sanaatınıń tiykarǵı orayları – Plock hám Gdansk. Sırttan keltirilgen temir ruda hám jergilikli koks tiykarında islewshi metallurgiya zavodları (sonnan, Krakovtaǵı metallurgiya kombinatı hám belgili «Katovice» kombinatı) joqarı Sileziya aglomeraciyasında jaylasqan. Reńli metallurgiya sanaatı quramında mıs (Gloguv, Legnica), qorǵasın, rux (Katovice, Bukovno, Myastechko-Slyonske) hám alyuminiy (Konin) zavodları bar. Sanaatınıń tiykarǵı tarmaqları bolǵan mashinasazlıq hám metall islew sanaatı hárqıylı ónimler islep shıǵaradı. Kemeshilik (Gdansk, Gdinya, Shchecin), samolyotsazlıq (Varshava, Melen, Svidvin), vagon hám lokomotivsazlıq (Svidnica, Zelena Gura, Vroclav, Poznan, Xshanuv), avtomobilsazlıq (Varshava, Staraxovice, Yelch, Lyublin, Nisa), traktorsazlıq (Varshava) rawajlanǵan. Shaxta hám metallurgiya zavodları ushın texnologiya ásbap-úskeneleri, quyma, ximiya, azıq-awqat, aǵashsazlıq, qurılıs materialları kárxanaları ushın komplekt ásbap-úskeneler, sonday-aq stanoklar, keme dvigatelleri, elektr motorlar, kóterme-transport quralları, ruwzıger mashinaları hám apparatlar, electron ásbaplar hám basqa da islep shıǵarıladı. Ximiya sanaatında altın kúkirt kislotası, mineral tógin, soda, xlor, plastmassa, sintetikalıq talshıq, kauchuk islep shıǵarıw kárxanaları bar. Tiykarǵı orayları – Tarnuv, Osvencim, Plotsk, Bidgoshch. Farmatsevtika, fotokimyo, parfyumeriya (Varshava, Lodz, Krakov), rezina, cement, shiyshe, shınıfayans, aǵashsazlıq, cellyuloza-qaǵaz, ayaq kiyim, tigiwshilik sanaatı bar. Toqımashılıq (jip, zıǵır, juú gezleme, trikotaj), azıq-awqat (qant-qumsheker, spirt-araq, gúsh, may, balıq, temeki) sanaat tarmaqları rawajlanǵan. Toǵaylarda aǵash jetistiriledi.

Sırtqı ekonomikalıq baylanısları

Polsha sırt ellerge mashinalar, sanaat ásbap-úskeneleri, kemeler, ximiya sanaatı ónimleri, keń qollanıw malları, kómir, koks, mıs, rux, qara metallar hám basqa zatlar shıǵaradı. Sırttan shiyki zat, janılǵı, dán, awıl xojalıq ónimleri hám basqalardı aladı. Evropa awqamı mámleketleri, Rossiya, AQSh penen sawda qıladı.

Transport

Transporttıń tiykarın temir jollar quraydı. Transport jolınıń uzınlıǵı – 24 mıń km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı 372,5 mıń km. Dárya kemeshiligi rawajlanǵan. Tiykarǵı teńiz portları – Gdansk, Gdinya, Shchecin. Teńiz sawda plotınıń tonnası – 4,5 mln. tonna dedveyt. Tiykarǵı xalıqaralıq aeroportı – Okense (Varshavanıń janında).

Medicinalıq xızmeti

Mámleketke qaraslı emlewxanalar menen birqatarda jeke emlewxanalar da xalıqqa medicinalıq xızmet kórsetedi. Shıpakerler 10 medicinalıq akademiyasında tayarlanadı. Kurortlar arasında eń ataqlıları: Krinica, Polyanica-Zdruy, Sopot, Kolobjeg, Zakopane.

Ilim-bilimi, aǵartıwshılıǵı

Bilimlendiriw 15 jasqa shekemgi bolǵan balalar ushın májbúriy, barlıq buwınları mámeleket támiynatında. Óner-texnika mektebi baslawısh (1–3-klaslar) hám turaqlı (4–10-klaslar) tálimin óz ishine aladı. Qánigelesken liceyler de bar. Jeke mektepler tarmaǵı keńeymekte. Polshada 130 joqarı oqıw ornı iskerlik kórsetedi. Evropadaǵı eń áyyemgi universitetlerdiń biri Krakov universiteti (1364), sonday-aq Varshava universiteti (1816), politexnika institutları, joqarı awıl xojalıǵı, ekonomika, pedagogikalıq mektepler, medicina hám súwretshilik akademiyaları solar qatarına kiredi. Mámlekettegi ilimiy iskerlikti Polsha Ilimler akademiyası menen birge Ilim ministrligi muwapıqlastırıp baradı. Institutlar Ilimler akademiyasınıń ilimiy-izertlew institutlarında, JOOda, mákemelik ilimiy basqarmalarda alıp barıladı. Polshada Banax atındaǵı xalıqaralıq matematika orayı (Varshavada) hám Xalıqaralıq kúshli magnit maydanları hám tómen temperaturalar laboratoriyası (Vroclavta) isleydi.

Úlken kitapxanaları: Krakov universiteti kitapxanası (1364), Varshavadaǵı milliy kitapxana (1928), Varshava universiteti kitapxanası (1817), Poznan universiteti kitapxanası (1902), sonday-aq Polsha Ilimler akademiyasınıń Varshava, Gdansk, Krakovtaǵı kitapxanaları.

Eń úlken muzeyleri: Varshavadaǵı milliy muzey (1863), Krakovtaǵı milliy muzey (1879), Poznandaǵı milliy muzey (1857), Varshavadaǵı F. Shopen hám A. Mickevich muzeyleri.

Ǵalaba xabar quralları, radioesittiriwi va telekórsetiwi

Polsha paytaxtı hám voyevodalarında kóplegen gazeta, jurnallar basıp shıǵarıladı. Eń áhmiyetlileri: «Gazety Wyborcej» («Saylawshılar gazetası», kúndelikli erkin gazeta, 1989-jıldan), «Tribuna» («Minber», kúndelikli gazeta, 1948-jıl «Tribuna lyudu» atı menen tiykar salınǵan, 1990-jıldan házirgi atamada shıǵadı), «Gazeta Krakowska» («Krakov gazetası», kúndelik gazeta, 1949-jıldan), «Gazeta Lyubuska» («Lyubuska gazetası», kúndelik gazeta, 1952-jıldan), «Gazeta samojondowa» («Ózin-ózi basqarıw», kúndelik gazeta, 1990-jıldan), «Gromadarolnik polski» («Polyak diyqan minberi», háptesine 3 ret shıǵıwshı gazeta, 1947-jıldan), «Yednist» («Birlik» háptenama, 1989-jıldan), «Życie Warszawy» («Varshava turmısı», kúndelik gazeta, 1944-jıldan), «Rech Pospolita» («Respublika», kúndelik gazeta, 1981-jıldan), «Życie gospo-darche» («Ekonomikalıq turmıs», háptelik ekonomikalıq jurnal, 1987-jıldan), «Nova rech Pospolita» («Jańa respublika», aylıq jurnal, 1987-jıldan). Polsha ǵalaba xabar quralları agentligi, mámelektlik basqarması 1918-jılı dúzilgen; Polsha xabar agentligi akcionerlik kárxanası 1991-jılı shólkemlestirilgen. Polsha radio hám televidenie komiteti mámleketlik basqarma bolıp, 1944-jıl dúzilgen hám radioesittiriw jáne telekórsetiwlerge basshılıq etedi. Telekórsetiwler 1952-jıldan alıp barıladı.

Ádebiyatı

Polsha ádebiyatı X ásirde latın tilinde payda boldı. XVI ásirge shekem onda diniy ruwxtaǵı kitaplar, sonday-aq jılnama hám haqıyqıy waqıyalar ústin bolǵan. Polyak tilindegi dáslepki shıǵarmalar da diniy mazmunda edi («Bibi Maryam» qosıǵı, XIII ásir). XV ásir aqırı XVI ásir baslarında Oyanıw dáwiri baslandı. M. Rey, Ya. Koxanovskiy, Sh. Shimonovich, S. Klyonovich shıǵarmaları ádillik hám watanqorǵawshılıq ideyaların jaydı. XVI-XVII ásirlerde komik dástan hám qıssalar, násiyat qosıq hám dramalar, qısqa házil qosıqlar («frashka»lar) ataqlı boldı. Aǵartıwshılıq dáwirinde (XVIII ásir ortaları) milliy ǵárezsizlik ushın gúres, aldaǵı álewmetlik-filosofiyalıq ideyalar tarqaldı, kórkem-ádebiy jurnallar shıǵa basladı. XIX ásir baslarında A. Mickevich milliy azatlıq gúresi tásirinde revolyuciyalıq romantizmge tiykar saldı, demoktratiyalıq Polsha haqqındaǵı arzıwların qosıq etti. 1863-jıldan soń ádebiyatta realism payda boldı (A. Asnik, M. Konopnickaya, E. Ojeshko, B. Prus dóretiwshiligi). XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń baslarında realism menen bir qatarda modernism aǵımları húkimran boldı (L. Staff, S. Jeromskiy). Birinshi hám Ekinshi jáhán urısları arasındaǵı dáwir ádebiyatta jámiyetlik qarama-qarsılıqlar kritika menen kórsetildi. Urıstan keying ádebiy shıǵarmalarda okkupaciya jıllarında jasırın gúres alıp barǵan patriotlardıń kelbeti hár tárepleme ashıp berildi. Biraq socialistlik realizm degen qáwpeki ádebiy qálipler zorlap kirgiziliwi aqıbetinde, polyak ádebiyatında xalıq turmısı hám qaharmanlardıń isleri, minez-qulqı bir jaqlama kórsetiliwine alıp keldi.

Arxitekturası

Eramızdan aldınǵı IV-III ásirlerge tiyisli Biskupin jámáát orınlarında aǵashtan islengen imaratlar Polsha aymaǵındaǵı eń áyyemgi esteliklerden esaplanadı. Xristianlıq qabıl etilgennen soń (966), diniy tas ónermentshiligi rawajlandı (Krakovtıń Vavel tóbeligindegi Bibi Maryam kapellarotondası, X ásirdiń 2-yarımı). XI ásirdiń 2-yarımınan roman usılında músinler menen bezelgen sawlatlı binalar qurıldı (Krakov hám Tumadaǵı áwliye Anjey kostyolları, 1090, 1141-61-jıllar; Vroclavtaǵı Mariya Magdalina kostyolı, XII ásir h. b.).

XIII–XV ásirlerde gotika usılı tarqaldı, qala boy tikledi, olardıń oraylarında qurılıs kompleksler (bazar maydanları) payda boldı. Jańa túrdegi imaratńar (minaralı ratushalar, mawıtı qatarları), qorǵanıw bekinisleri hám qalaları payda boldı. Olar arasında Torundaǵı ratusha (XIII–XVII ásirler) hám áwliye Yan kostyolı, Vroclavtaǵı ratush (XIII ásirdiń 2-yarımı – XVI ásirdiń basları) hám Ioann Krestitel kostyolı (XIII–XVIII ásirler), Gdansktaǵı «Artur háwlisi» (XIV ásir) hám basqaların kórsetiw múmkin. Oyanıw dáwirinde ravoklar menen oralǵan háwlili saraylardıń jańa túri jaratıldı (Krakovtıń Vavel tóbeligindegi, Baranuv, Miruvdaǵı qamal saraylar). XVI ásirdiń aqırınan XVIII ásirdiń 1-yarımına shekem Polsha arxitekturasında barokko usılı ústem boldı (Krakovtaǵı Petr hám Pavel kostyolı, Varshavadaǵı Vilyanuv korol sharbaǵı hám basqalar).

Xalıq aǵash ustashılıǵı rawajlandı. XVIII ásirdiń 2-yarımınan klassicizm dástúr boldı; qalalarda sawlatlı jámáátlik binalar hám kompleksler qurıldı (Varshavadaǵı Belveder sarayı, 1818–22, qurıwshı Ya. Kubickiy; Lazenka saraylar kompleksi, 1784–95, qurıwshı D. Merlini, Ya. Kamzecer hám basqa; Úlken teatr, 1820–32, qurıwshı A. Koracsi, X. P. Aygner). XIX ásirdiń 2-yarımınan eklektizm, keyin ala konstruktivizm ústinlik etti. Ekinshi jáhán urısı jıllarında (1939–1945) fashistler Polshanıń qala hám awılların wayran etip, kóplegen qurılıs eskertkishlerin tonadı. Urıstan soń olardı qayta tiklew hám jańaların qurıw boyınsha kóp jumıs islendi. «Krakowiya» miymanxanası, Varshavadaǵı «On jıllıq» stadionı, «Supersam» sawda orayı, úy-jaylar, Poznandaǵı «Univermag», «Merkuriy» miymanxanası usılar qatarına kiredi.

Súwretlew óneri

Polsha aymaǵındaǵı xalıq neolit dáwirinen-aq naǵıslı gúlal ıdıslar soqqan. Jez hám temir dáwirlerinde gúlal hám jez ıdıslar, qus hám haywan súwreti túsirilgen eki dóńgelekli arbalar islengen. XI–XIII ásirlerde roman usılı ústem boldı (Gneznodaǵı Bibi Maryam kostyolınıń bronza esikleri, shama menen 1170-jıl, Stshelnodaǵı kostyoldıń oyma ravokdarı, XII ásir, Tumadaǵı kostyol naǵısları, shama menen 1161-jıl, «Emmeran kodeksi» miniatyuraları, 1099-jıl h. b.). XIII ásir aqırınan XV ásir baslarına shekem ónerde gotika dástúrge aylandı (Krakovtaǵı Vavel soborında V. Yagello mazarı, 1421-jıl, «Gnezno Bibliyası» miniatyuraları, 1414-jıl), XV ásir aqırı XVI ásirde polyak Oyanıw dáwiri óneri qáliplese basladı. XVI ásir aqırınan XVIII ásir ortalarına shekem barokko en jaydı. XVIII ásirdıń 2-yarımı XIX ásir baslarında Polsha kórkem óneri aǵartıwshılıq ruwxı menen suwǵarılǵan edi. Degen menen, bazı qılqálem iyeleri (M. Bachcharelli) saraybap súwretlerdi klassicizm usılında islese de, kópshilik xudojnikler turmıstı shıntlap súwretlewge (B. Bellotto, J. P. Norblin, A. Orlovskiy), polyak xalqınıń milliy azatlıq gúresin ańlatıwǵa (A. Grotger) umtıldı. A. Kocis, V. Gerson shıǵarmalarında sınshıl realizmniń belgileri bayqaladı. XIX ásirde A. hám M. Gerimskiyler dóretiwshiliginde bul jónelis joqarı basqıshqa kóteriledi. XIX ásirdeiń aqırı XX ásirdiń baslarında L. Vichulkovskiy, Ya. Stanislavskiy, Yu. Falat shıǵarmaları imressionizm, S. Vispyanskiy, Ya. Malchevskiy shıǵarmaları simvolizm ruwxında dóretildi. 1918-jıldan soń polyak kórkem óneri qarama-qarsılıqlı rawajlandı. Ayırım xudojnikler Batıs Evropa mádeniyatı jetiskenliklerine erse, basqaları zamanagóy milliy usıldı jaratıwǵa umtıldı. Belgili polyak músinshisi K. Dunikovskiy óz iskerligin usı dáwirde basladı. Ekinshi jáhán urısınan soń kórkem ónerde xudeojniklerden V. Veys, F. Kovarskiy, X. Krayevskaya hám Yu. Krayevskiy, músinshi S. Gorno-Poplavskiy, grafiklerden T. Kulisevich, T. Trepkovskiy hám basqalar ataqlı boldı. Sawlatlı músinshilik rawajlandı. Ámeliy bezew óneriniń hárqıylı túrleri áyyemnen keń tarqalǵan, kórkem ónermentshilik ósken.

Muzıkasında basqa slavyan xalıqları muzıka mádeniyatı menen uqsas ulıwmalıq kóp. XX ásirge shekem saqlanǵan xalıq muzıka ásbapları: Shıńǵırlawıq, buben, ısqırawıqlar menen saltanatlı qosıqlar (tiykarınan, bir dawıslı) atqarılǵan.

Skripka, mazanka sıyaqlı tarlı, ligavka, bazun sıyaqlı úplep shertiletuǵın sazlar keń tarqalǵan. IX–X ásirden katolicizm tarqalıwı menen birge grigoryan xoralk keń orın tutadı.

XI–XII ásirlerde shirkew qosıqshılıq mektepleri ashılıp, olardıń talapları shirkew muzıkasın túrli orınlardaǵı xalıq muzıkası menen bayıttı. XII ásirden dúnyalıq professional muzıka (sonnan, ricarlar qosıqshılıǵı) rawaj taptı, saray kapelleri shólkemlestirildi. XVI ásirden universitetlerde muzıka teoriyası úyretile basladı. XVI-XVII ásirlerde jetisip shıqqan kompozitorlar milliy namalardı Batıs Evropa ayaq oyın hám muzıka janrları menen úylesiwshi dáretpeler jarata basladı. 1765-jıl Varshavada ashılǵan «Xalıq teatrı»nda milliy operalar saxnalastırıldı. K. Kurpinskiy, M. Kamenskiy, M. Oginskiy, Yu. Elsner hám basqa milliy muzıka rawajına úlken úles qostı. XIX ásirde kompozitorlar F. Shopen, S. Monyushko, virtuozskripkashı aǵalı-inili Venyavskiyler polyak muzıkasın jáhán muzıkası dárejesine kóterdi. 1901-jılda Varshava milliy filarmoniyası ashıldı. XX ásir muzıka mádeniyatına K. Shimanovskiy, V. Lyutoslavskiy, K. Pendereckiy sıyaqlı kompozitorlar úlken úles qostı. Polshada 21 simfoniyalıq orkestr, 10 opera teatrı, 9 operetta teatrı, 9 balet truppası, 7 joqarı muzıka mektebi, 4 xoreografiya bilim jurtı bar. 1927-jıldan xalıqaralıq Shopen atındaǵı pianinoshılar tańlawı, 1935-jıldan Venyavskiy atındaǵı skripkashılar tańlawı hám Zamanagáy muzıka festivalı sıyaqlı tańlawıar ótkeriledi.

Teatrı

Xristianlıqtan aldınǵı dáwir xalıq saltanatları hám oyınlarında teatr óneriniń belgileri bolǵan. XIII–XVI ásirde turaqlı hám kóshpeli xalıq tamashaxanaları qurılǵan, diniy dramalar rawajlanǵan. XIII ásirdiń 2-yarımında kórsetilgen teatr tamashalarınıń ayırım scenariyleri saqlanǵan. 1633-jıl Varshavadaǵı korol sarayında birinshi turaqlı teatr iske tústi. XVIII ásir aqırında aldaǵı milliy teatr óneri ushın gúreske rejissyor, artist, dramaturg, V. Buguslavskiy basshılıq etti. XIX ásirdiń 60-jıllarınan Krakov teatrı mámlekettiń jetekshi teatrına aylandı. 1913-jıl Varshavada «Polyak teatrı» dúzildi. 20–30-jıllarda L. Shiller Varshava, Lyvov hám basqa qalalardaǵı teatrlarda islep, záwlim, poetikalıq hám siyasiy teatrlardı uyǵınlastırıwǵa háreket qıldı. Ekinshi jáhán urısınan soń teatr turmısı tiklendi, jańa teatrlar qurıldı. Polshada 60 teatr bar. Varshava teatr turmısınıń orayı esaplanadı («Xalıq teatrı», «Polyak teatrı», «Zamanagóy», «Ulıwmalıq» teatrları), Krakov, Lodz, Lyublin hám basqa qalalardaǵı teatrlarda jáhám klassik dramaturgiyası hám jergilikli avtorlardıń dóretpeleri saxnalastırılǵan. Polshada cirk óneri de rawajlanǵan.

Kinosı

Ayrıqsha kórkem filmler 1908-jılda shıǵarıla basladı. Dáslepki filmlerden biri «Antek Varshavaǵa dáslepki adımın qoydı» házil filminde ataqlı komik artist A. Fertner bas roldi atqarǵan. 1909-10-jıllarda kinofirmalar dúzildi. Olardıń eń abıraylısı «Sfinks» kompaniyası turaqlı túrde filmler shıǵara basladı. 1914-jıl 14 film súwretke alındı. 1910–18-jıllarda milliy ádebiy shıǵarmalar: «Gúna tariyxı» (rejissyor A. Bendarchik), «Qıyamet qayım) (rejissyor S. Knake Zavadzkiy), «Meir Yezo-fovich» (rejissyor Yu. Ostoya-Sulnickiy) ekranlastırdı. «Start» kino birlespesi (1930) hám «Kinoavtorlar kooperativi» (1937) kino óneri rawajında áhmiyetli rol oynadı. Ekinshi jáhán urısınan soń «Film Polskiy» mámleketlik studiyası shólkemlestirildi. «Áwlad», «Kúl hám almaz» (rejissyor A. Vayda), «Xoshlasıw» (rejissyor V. Xaye) filmlerinde urıs aqıbetleri sáwlelenedi. «Jolawshı hayal» (rejissyor A. Munk), «Urıstan keying kórinis» (rejissyor A.Vayda), «Sıyqırlı stolshalar» (rejissyor Ya. Mayevskiy), «Jer iyisi» (rejissyor D. Yovanovich) filmleri polyak kinematografiyasınan salmaqlı orın aldı. Hújjetli hám multiplikaciyalı kino tarawında da kóplegen qızıqlı dóretpeler jaratıldı. Varshava, Lodz, Vroclavta kinostudiyalar, Krakovta multfilmler studiyası bar. Lodztaǵı Joqarı teatr, kino hám televidenie mektebiniń rejissyorlıq, aktyorlıq, operatorlıq, televideniye fakultetleri, ayırım JOOnıń arnawlı bólimleri kino xızmetkerlerin tayarlaydı.

Ózbekstan – Polsha qatnasıqları

Baslı maqala: Ózbekstan – Polsha qatnasıqları

Maydanı – 312,7 mıń km². Xalqı – 38,6 mln adam. Rásmiy til – polyaksha. Din – tiykarınan katolizm hám iudaizm, lyuteranlıq, pravoslavie; xalıqtıń 6% ateist^[11]. Mámleket baslıǵı – Prezident. Nızam shıǵarıwshı organ – Eki palatalı parlament: Seym (tómengi palata) va Senat (joqarǵı palata). Paytaxtı – Varshava. Hákimshilik-aymaqlıq bólistiriliwi: 16 voyevodstvo. Pul birligi – zlotiy.

Galereya

Krakov
Krakov
Korol sarayı - Varshava
Varshava
Lodz
Sopot
Sopot
Gdansk
Gdansk
Vroclav
Vroclav
Torun
Saroy - Belostok
Brodnica
Evropadaǵı eń úlken gerbishli qorǵan - Malbork
Qorǵan - Kvidzın
Qala hákimiyatı - Poznan
Shchecin
Więcbork
Monastirlar Yasnaya Gora - Chenstoxove
Bazilika - Chenstoxove
Bazilika - Licheń
Varshavadaǵı milliy stadion
Katovice
Katowice - Spodek
Sosnovec

Derekler

↑ Constitution of the Republic of Poland, Article 27.
↑ „National Population and Housing Census 2021 Population. Size and demographic-social structure in the light of the 2021 Census results“. Statistics Poland. Qaraldı: 20-yanvar 2024-jıl.
↑ „Final results of the National Population and Housing Census 2021“. Statistics Poland.
↑ GUS „Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku“.
↑ „Poland country profile“. BBC News (12-noyabr 2023-jıl). Qaraldı: 12-noyabr 2023-jıl.
↑ „Surface water and surface water change“. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Qaraldı: 11-oktyabr 2020-jıl.
↑ „Statistical Bulletin No 11/2022“. Statistics Poland. Qaraldı: 23-dekabr 2022-jıl.
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 „World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Poland)“. International Monetary Fund (10-oktyabr 2023-jıl). Qaraldı: 10-oktyabr 2023-jıl.
↑ „Gini coefficient of equivalised disposable income“. Eurostat. 9-oktyabr 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 21-iyun 2022-jıl.
↑ Nations, United „Human Development Report 2021/2022“ (en) (PDF). United Nations Development Programme (8-sentyabr 2022-jıl). Qaraldı: 11-sentyabr 2022-jıl.
↑ 94% Polaków wierzy w Boga, 2016-05-17da túp nusqadan arxivlendi, qaraldı: 2009-02-22

Bul maqalada Ózbekstan milliy enciklopediyası (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan.

Evropadaǵı mámleketler

Albaniya · Andorra · Armeniya² · Arqa Makedoniya · Avstriya · Ázerbayjan² · Belgiya · Belorussiya · Bolgariya · Bosniya hám Gercegovina · Chernogoriya · Chexiya · Daniya · Estoniya · Finlyandiya · Franciya · Germaniya · Greciya · Gruziya² · Irlandiya · Islandiya · Ispaniya · Italiya · Kipr² · Latviya · Litva · Lixtenshteyn · Lyuksemburg · Malta · Moldaviya · Monako · Norvegiya · Polsha · Portugaliya · Qazaqstan¹ · Rossiya¹ · Rumıniya · San-Marino · Serbiya · Shveciya · Shveycariya · Slovakiya · Sloveniya · Túrkiya¹ · Ukraina · Ullı Britaniya · Vatikan · Vengriya Xorvatiya ·

Bul maqala shala. Siz onı bayıtıp, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.
Bul shala maqala haqqında ulıwma úlgi bolıp, ilajı bolsa ol jáne de anıqlaw úlgige almastırılıwı kerek.

Dereklar

[1] Constitution of the Republic of Poland, Article 27.

[2] „National Population and Housing Census 2021 Population. Size and demographic-social structure in the light of the 2021 Census results“. Statistics Poland. Qaraldı: 20-yanvar 2024-jıl.

[Census_2021-3] „Final results of the National Population and Housing Census 2021“. Statistics Poland.

[GUS-4] GUS „Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku“.

[BBC_News_2023-5] „Poland country profile“. BBC News (12-noyabr 2023-jıl). Qaraldı: 12-noyabr 2023-jıl.

[6] „Surface water and surface water change“. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Qaraldı: 11-oktyabr 2020-jıl.

[7] „Statistical Bulletin No 11/2022“. Statistics Poland. Qaraldı: 23-dekabr 2022-jıl.

[International_Monetary_Fund_2023-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 „World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Poland)“. International Monetary Fund (10-oktyabr 2023-jıl). Qaraldı: 10-oktyabr 2023-jıl.

[9] „Gini coefficient of equivalised disposable income“. Eurostat. 9-oktyabr 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 21-iyun 2022-jıl.

[10] Nations, United „Human Development Report 2021/2022“ (en) (PDF). United Nations Development Programme (8-sentyabr 2022-jıl). Qaraldı: 11-sentyabr 2022-jıl.

[11] 94% Polaków wierzy w Boga, 2016-05-17da túp nusqadan arxivlendi, qaraldı: 2009-02-22

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]