"La cara Serbia, antica nostra patria": srpska naselja na jugu Italije

SKAVUNI I NJIHOVE IZVORSKE VILE

Piše: Miodrag Mihajlović

"Krv stiska, a voda deli", govorili su profesoru Risti Kovačeviću stanovnici devet naselja na jugu Italije, gde se još početkom veka, na Danteovom jeziku moglo čuti ponešto o Kraljeviću Marku - taman dovoljno da se postavi teza o tome da je Al Kapone starinom Srbin

Rečeno - umalo dogođeno: "Drumovi će poželjet Turaka, al' Turaka više biti neće!"

Da nije bilo Turaka ne bi bilo ni Srba na jugu Italije.

Po najslobodnijim zaključivanjima (kada se čovek zablene u pučinu, nebo i u tepsiju kao Aganlija i kompanija, pa pohvata nekoliko zvezda u onu tepsiju) moglo bi se reći da u tom slučaju ne bi bilo ni Al Kaponea, jer je morao neki srpski gen, od naših naočitih predaka, da zaluta u siromašnu familiju Korleone i izluči takvog raskošnog tipa. Po najstarijim zapisima, Srbi iz Crne Gore, srpske Dalmacije i ostalih srpskih zemalja, su posle Kosovske bitke u DžIV veku, pobegli su sa nešto Arbanasa, predvođeni Skenderbegom i naselili se u pokrajinu Molize, u Južnoj Italiji, tačno naspram, kako piše u starim knjigama, "našeg srpskog Dubrovnika".

Imali su postojbinu, srpske zemlje, koje su za vedrih noći gledali preko mora i imali su domovinu Italiju, kojoj su služili zalažući i glavu za njenu slobodu, ali kao Srbi.

I ne samo da su oni sami sebe zvali Srbima, već su ih i Italijani prihvatili i zapisali kao Srbe.

Devet naselja gde se seče badnjak

U pokrajini Molize, u DžIV veku bilo je devet srpskih naselja. Do DžIDž veka tri naselja su uspela da savladaju sve izazove i prepreke vremena, da zadrže svest da su Srbi, da sačuvaju svoje poreklo samim tim da sačuvaju srpski jezik i običaje od kojih istraživači kao najau-tentičniji ističu "nalaganje božijeg badnjaka kao zavjet". Ostalih šest naselja su izgubili jezik, zaboravili srpski, savladali jezik svoje nove domovine Italije, ali i bez obzira na to imali u glavi istetovirano svoje poreklo - Srbi.

Naseljavali su Cerifelo (njega već nije bilo u DžIDž veku), Palatu, Tavenu, Akvavivu, San Feliče, Montemiro, San Đakomo, Ripaldu i San Bjaze. Srpski jezik se, po podacima iz 1885. godine, sačuvao samo u Akvaviva Kolekroće, u San Feliće i u Montemiro.

Broj stanovnika se kretao od 3000 do 5000, zavisno od istraživača.

Ovim Srbima su se bavili nemački, italijanski i normalno i jedan naš istraživač. Najpreciznije su ih obradili ita-lijanski lingvista i državni savetnik kraljevine Italije, gospodin Askoli, zatim pisac Tomaso Vitale i naš energični i uporni i temeljni profesor Rista Kovačić, koji je od 1884. godine boravio u Molizu i svoje izveštaje o Srbima u Južnoj Italiji objavio 1885. godine u "Glasniku Srpskoga učenog društva" (knjiga 62; štampanog u Beogradu u štampariji Srbije a prodavanog u knjižnici V. Va-ložića).

Državni savetnik Kraljevine Italije i lingvista gospodin Askoli je pisao: u "Politecnico di Milano" februara 1867. godine:

"Slovenski jezik moliških kolonija srpski je, tj. onaj što se govori s malijem varijacijama u Dalmaciji, Crnoj Gori, Srbiji itd.

Srpske kolonije u Molizu živo ljube svoj srpski jezik i svoju srpsku narodnost, ali u isto doba ljube također i otaybinu italjansku. I među mučenicima za slobodu Italije živom se svjetlošću blista jedan Srbin iz Acljuaviva Collecroce; a to je: Nikola Neri, koji je umro godine 1799. na gubilištu, zajedno sa Paganom, Karafom, Karaćolom i dosta ih je još slavnih italijanskih patriota. A taj je slavni italo-srbin (Nikola Neri) imao običaj, opraštajući se sa svojim mještanima koje je često pohodio, preporučivati: "Nemojte 'zgubit naš jezik"! I kad sam ja pohodio Akvavivu (oktobra 1864.) živjela je još onda Nikolina udovica i dočekala me je na vratima svoje kuće načinom i riječima tako, da me je zanijela u srpsku legendu.

Ovim Srbima u Molizu Italija bi se mogla koristovati da joj pomognu sklopiti novih saveza, civilnih i političkih sa Srbima što su s druge strane Jadranskog mora."

Ovo dopunjuje monsinjor Tria koji kaže da je utvrđeno srpsko poreklo Palate, a u San Đakomu se još i u DžIDž veku slavio dolazak Srba u to mesto. Spominje se da je kolonija San Bjaze srpskog porekla (knjiga: Bullettino delle Sentenze broj 3, 1810. god. str. 46-47.) i da je prvi poziv i dolazak, valjda da bi se osvežila krv, usledio 1509. godine od vlastelina Đirolama Karafe koji se onda lako za preseljenje dogovorio sa srpskim kolonijama.

U kolonijama je Italija dala Srbima, po tome se vidi da im je bilo važno da zadrže Srbe, ustupak da 50 godina budu oslobođeni svakog nameta.

U italijanskoj pokrajini Molize, u četrnaestom veku bilo je devet srpskih naselja: Cerifelo, Palata, Tavena, Akvaviva, San Feliče, Montemiro, San Đakomo, Ripalda i San Bjaze. Srpski jezik sačuvao se, prema podacima s kraja prošlog veka u tri naselja: Akvaviva, San Feliče i Montemiro. San Đakomo je slavio dan dolaska Srba u ove krajeve. A zapisano je da su San Bjaze preplavili srpski kolonisti, koje su naselili obećanjima da će pedeset godina biti oslobođeni poreza. Osim u provinciji Molize, Srbi su živeli u Abrucu, Avelinu, Pulji, Kalabriji. U Kijeti jedno veliko mesto zvalo se po Srbima Schiavi d' Abruzzo (Abručki Srbi). Mesto Polkarino bilo je čisto srpsko, po popisima iz 1591. A u crkvi u Baočju bio je srmom ukrašen oltar - dar srpskog kralja Milutina

Na mamuzi italijanske čizme

Kraljević Marko na Danteovom jeziku

Putokaz za našeg istraživača g. Ristu Kovačića, Srba u Južnoj Italiji, bio je dubrovački plemić Medo Pucić koji je 1856. godine u listu L' Osservatore dalmata, koji je izlazio u Zadru, izdao svoju prepisku sa Srbinom iz Moliza Ivanom de Rubetisom, u Italiji zvanim Đovani de Rubetis.

De Rubetis je bio ključni čovek za održavanje i davanje transfuzije srpstvu u Južnoj Italiji. Lingvista i senator Askoli ga opisuje kao čoveka velikog znanja, pametnog, domišljatog, rodom iz Akvaviva Kolekroće koji je pisao pesme ("pjeva jezikom Danteovim u jeziku Kraljevića Marka"). Na italijanski je preveo, kako g. Kovačić piše, "Pošto je bio veliki prijatelj s našim neza-boravnim pjesnikom iz srpskog Dubrovnika, Medom Pucićem, lijepu kitu njegovih pjesama". Izašla su dva izdanja. U listu Campobasso, 1863. godine, štampana je de Rubetisova pesma "Imarturi di Montelfalcone e Caccavone". Povučen svim što je pročitao i predanjem o Srbima u Južnoj Italiji, profesor Rista Kovačić je, da bi se i uverio, a i nošen onim zanosom otkrića svojih u stranom svetu, uradio najjednostavniji potez, otputovao je u Pokrajinu Molize.

"La cara Serbia, antica nostra patria!" (draga Srbija, naša praotaybina) - rekao je u Larinu advokat Anđeo Veta (i na italijanskom i na srpskom) i, normalno, srpski običaj, dohvatio i izljubio profesora Kova-čića. Bitno je da je stara poro-dica Veta, iako aktivna u javnom životu, sačuvala i jezik i srpske običaje. Ćerka Anđela Vete se zvala Natalija iz odanosti prema "prekrasnoj kraljici Srbije - graziosissima Regina di Serbia". U Larinu su kraljevi do kraljeva, na zidu, slike Veli-čanstva Kralja i Kraljice Italije i Veličanstva kralja Milana i kraljice Natalije.

Oduševljenju profesora Kovačića nije bilo kraja, tako da je porodica Veta morala da delegira svaki čas novoga člana da bi nekako ukrotili i umorili oduševljenje i euforiju gosta iz praotaybine. Sledeći na redu je bio brat Anđela Veta, Eriko, "inyinir" po čijem nacrtu se gradila palata u Larinu.

Pošto je Larin očigledno bilo malo mesto, Vete su preuzele akciju da istraživača, neumornog, oduševljenog i dobrodušnog Kovačića izmore putem konjem do Akvavive. Jahao je jedno tri sata. U Akvavivi su ga ugostile Vete koje su se sada potpuno pomirile sa sudbinom i primile na sebe obavezu gošćenja neumornog i, naravno, oduševljenog zemljaka. Inače, iz kuće Veta bio je jedan veoma učen biskup ili vladika, to Kovačić nije uspeo tačno da odgonetne. Ostavio im je veliku biblioteku, a u salonu, normalno, uz slike kralja Umberta i kraljice Margarite i kralja Milana i kraljice Natalije.

Čuveni pesnik, prevodilac i čovek čija je životna misija bila podsećanje zemljaka na prapostojbinu Srbiju i ugrađivanje srpskih reči i predanja u njihove italijanske rečenice Ivan (Đovani de Rubetis) u godinama ali krepak, pokazao je profesoru Risti Kovačiću jednu fotografiju. Naime, on je pobožno čuvao malu fotografiju kralja Milana koju mu je poslao Medo Pucić, plemić iz "srpskog Dubrovnika"; iz "Biograda, kad je bio u gradu kao nastavnik dok je njegovo veličanstvo učilo."

Starica Antonija, 87. godina, ne vidi, čuje svaku drugu reč ali bistrog uma porazgovarala je sa Kovačićem.

- Bog pomagaj dobra starice!
- Segdar ti pomoga', sunce moje!
- Kako si?
- Dušo moja, kako Bog hoć'.
- Je li ti drago što dođoh da se porazgovorimo?
- Krv stiska, voda dili.
- Lijepo li je starice što ste sačuvali svoj jezik?
- Grijeh je, sunce moje, 'zgubit naš jezik; mamo ga zabit
amo kad umrem!
- Pjevate li kad je svadba?
- Ja ne pivam viš' ka sam stara; mladi pivaju.
- Pjevala si kad si bila mlada.
- I pivala i igrala!
- Kaži mi koju od pjesama što si pjevala.
- Sunce moje! Ostarila, zabila.
- Nijesi, starice zabila sve, vidim ja, molim kaži!
- Blaženica ti dala lipo zdravlje! Evo:

Srce mi uze,
Ne gledaš suze,
Hoćeš da umrem!
Zdol zemlje biću,
Donićeš sviću;
Što mi to oće?
Za sviću 'nada
Daj oko sada
Dok svitlost viđu!

Kovačić posle pesama i druženja sa narodom ponovo prelazi u nadležnost Veta i višeg društvenog sloja, tako da upoznaje gospodina doktora Kjavara, unuka po majci slavnog naučnika, junaka, Srbina i italijanskog patriote Nikole Nerija. O Neriju, koji je završio na gubilištu, pisao je Anđelo Veto, 1866. godine. Napisao je Nerijevu biografiju na italijanskom jeziku koja je štampana (između ostalih biografija u "krasnovijencu vrlo patriotski napisanih biografija") u tri velike knjige: Biografie e ritratti degli uomini illustri della provincia di Molise, Campobasso, 1866.

Profesor medicine u Napulju

Nikola Neri je predavao medicinu na Napuljskom univerzitetu. Svojoj braći je neprestano poručivao:

"Nemojte 'zgubit naš jezik!"

U čuvenoj Koletinoj istoriji je među najslavnijim mučenicima za slobodu Italije.

Put se nastavljao dalje. Opet obilazak naroda i karakteri-stična srpska scena u južnoj Italiji. Naime, vodič Kovačićev je rekao da kaže jednoj starici pjesme skavune jer zna i italijanskih. Kovačić je odmah reagovao.

- Zašto rekoste skavune?

- Obično su nas Italijani zvali Schiavoni, Skavuni pa je prešlo u običaj i u dijelu naših da se tako zovu.

- A bi li starica razumjela bila, da ste rekli Slave mjesto Skavune?

- Bi, jer svi znamo da nijesmo Skavuni, Skhiavoni nego Slavi.

- Dobro ali koji Sloveni? Sloveni Rusi ili Sloveni Poljaci, Sloveni Česi, Sloveni Srbi, Sloveni Hrvati, Sloveni Slovenci, Sloveni Bugari?

- Sloveni Srbi (Slavi Serbi) Mi smo Srbi!.

- Ali vas gospodin Miklošić u prvome dijelu svoje gramatike (Beč 1879.) zove Hrvatima: "Zu diesen (Chorvaten) kommen auch die Chorvaten Unter italiens".

- Po čemu - upita me i vidjeh, e mu nikako nije bilo po ćudi jer mu se patriotska duša sjeća koliko je zla po Italiji učinjeno pod imenom hrvatskim.

- Čast gospodinu Miklošiću ali mi smo Srbi!

- I nikako drugo nego Srbi, jer se osjećate tima, jer predanja dokazuju da ste to, i istorija, a imamo dokumenta, e su vam se i stari zvali Srbi.

Vete su zadovoljne razboritošću Kovačića, bile ekspeditivne i odmah su ga poslale na put u Palatu.

- I mi Palaćani smo srpskoga porekla - Anche noi siamo, di origine Slava. I moje je prezime srpsko - rekao je Kovačiću grado-načelnik Palate, Angelo Michele Berchicci. Prezime je izvedeno od Brkić.

Onda je društvo "odličnijih građana" pozvalo Kovačića u čitaonicu Casino d "Unione" di Palata, gde je bilo nekoliko zdra-vica, dosta oduševljenja, među-sobnog i ljubljenja.

Na zdravicu "plemenitoj Sr-biji" Kovačić je odgovorio zdra-vicom:

- Vječnoj bratskoj ljubavi dvaju naroda koji grle Jadransko more, italijanskog i srpskog."

Onda su se grlili.

Onda je Kovačić, verovatno sutradan, dao da se naštampa 500 slika Vuka Karayića i 500 slika Branka Radičevića i poslao porodicama da zakucaju na zidiće. To je primljeno sa radošću, a još srećniji je bio Kovačić:

"Te sam tako eto krasno srpske kuće u Molizu okitio i sa ta dva srpska velikana o kojima sam do sada pisao."

U Ankoni se opet bavio slikama, samo sada kralja Milana i kraljice Natalije, i to poslao u Molize.

Šetalište kraljice Natalije

Zahvalili su mu se.

A priča sa slikama, nije kolekcionarska, već mnogo ozbiljnija.

I onaj deo Srba koji je izgubio (zauvek) fonetsku kopču sa svojim zavičajem, kao slamku hvatao se za likovni dokaz, ne samo porekla već više svesti o svom poreklu. Tako da su na zidovima pored slika talijanskih veličanstava kralja Umberta i kraljice Margarite držali i slike kralja Milana i kraljice Natalije, a između, a možda i na drugim zidovima slike duhovne zrelosti srpskog naroda oličene u NJegošu, Vuku Karayiću, i Branku Radi-čeviću.

Gospodin Kovačić, izveštač iz 1885. godine piše, kako su mu meštani rekli da će u Akvavivi da bude napravljeno šetalište koje bi se zvalo imenom srpske kraljice Natalije, kojoj su mnogi zahvalni pošto je pomogla mnoge postradale italijanske porodice na Iskiji.

Od pesama koje su stari ljudi pamtili i tako prenosili s kolena na koleno, i svojim potomcima koji su već bili počeli da se poitalijanjuju, ubacivali barem poneki stih ili reč ili melodiju ili okrajak običaja, jednog naroda, i jezika koji je u tom kraju polako bivao na samrti. Kovačić je zabeležio, a postoji predanje da je usmeno predanje jače od pisane reči i da znači vitalnost i budućnost, zabeležio je nekoliko različitih narodnih pesama. Antonija Matasa, osamdeset i sedam godina stara, mu je otpevala:

Draga drugo, homo u ružic.
Draga drugo ne moremo doć...
'Nako da bi sušilo se src'
Na onom Ivanu junać'
Kako suši stina na mormor'...
Sedam godišt kako se ne znad'
Ne - u život', ne - ne u život'...
Čula Mara zvonice konjić',
Pita brižno: što su na konjić'?
No su konjić' Ivana junać'.

Antonija Matasa je Kovačiću, uprkos svojim godinama, jer nije uspela ni ona da se reši njegove upornosti, rekla i pastirsku pesmu:

Gredahu sam po put' -
Ljeljuljkaj!
Vidahu nu divojk' -
Ljeljujkaj!
Kud greš, lipa divojk'? -
Ljeljujkaj!
Ni rič ta re n' umaš'-
Ljeljujkaj!
Sa j' moja, riči čudo! -
Ljeljujkaj!

A onda su i Antonija Matasa (87) i Konćeta (Veta) Silvestri (82) udruženim snagama rekle:

Zašto je srce tvoje
Tvrđe do vile s brda,
Kakno ti stina tvrda?
Zašto ni kako moje?
Biću zdol' zemlje crne,
Ti š do me plaka' nada;
Sada se smiluj, sada,
D' onuda nišć' ne vrne.
Paka toga - reče pop -
Šonole! šonole!
Lipu divojk' zagračen -
Šonole! Šonole!

SRPSKA SMRT ZA ITALIJANSKU OTADŽBINU

Sudbina Srbina, poreklom, Nikole Nerija je tesno povezana sa talentom vojevanja Napoleona Bonaparte i njegovim temeljnim i pedantnim komadanjem Italije. Bonaparta 26. marta 1796. godine (tri godine pre pogubljenja Nikole Nerija) ulazi u Nicu a zatim vodi svoju politiku organizovanja okupiranja Italije, tako da joj otcepljuje deo po deo. Sa Austrijom komada 1798. godine, izgleda sa velikim zadovoljstvom, staru Republiku Veneciju. Rim se predaje 10. februara 1798. godine. Rimska republika se proglašava 15. februara, stvaraju je francuski komesari Donu i Monž. Papa Pije VI biva odveden u Francusku, gde 1799. godine i umire, u Valansu. Rimljanima kontrola Francuza postaje sve teža i dočekuju sa radošću napolitanske trupe. Napolitanci ne uspevaju da razbiju Francuze, ali Rim ponovo postaje francuski, od 13. decembra 1798. godine. Francuzi gone Napolitance do Napulja, a Ferdinanda IV primoravaju da se, 23. decembra, povuče na Siciliju. Napulj kapitulira 10. januara 1799. godine. Potom je pod zaštitom Francuza. Napolitanske patriote, u koje spada i naš Nikola Neri, kao i njegov prijatelj koji je uspeo da pobegne sa gubilišta, Amodi Rićardo obrazuju Partenopensku Republiku. U tom galijamatijsu cepanja Italije italijanski patrioti kojima se, eto, priključuje i naš čovek, pokušavaju da organizuju neku vrstu pokreta otpora. Ovaj sled događaja je i uzrok smrti Nikole Nerija, Srbina, profesora medicine na Napuljskom univerzitetu.

Kad vilje tuču z repom

Od narodnih predanja zapam-ćene su, normalno vile, kako ih zovu vilje. I starica Antonija priča:

- Kad vilje tuču s glavom, umreš; kad tuču z repom, ne umreš. Kad tuču z repom boli - ruke, noge leđa.

- A jesu li kad tebe tukle vilje?

- Jesu. Jeno vod sa pola na vod. Bihu mala, pa nisam rekla: hvala Bog! Sam htila napunit vode, smutila sam fundić. Bila za po naguvno, nisam mogla. Ma dola vaze moja sestra u naruča. Pa je dole Ćirka e me dala mazat - ka bile vili - e mi prol.

Osim u Molizu Srba je bilo i drugim krajevima Južne Italije: u Abrucu, oblast Kijtska (Abruzzo citeriore, provincia di Chieti); u Terra di Levoro oblast Avelinska; u Puljama; u Bazilikati, i u Kalabrijama.

U Kijetskoj oblasti je bilo veliko mesto po imenu Schiavi d Abruzzo (Abručki Srbi). Kovačić piše da je to zabeleženo u službenom imeniku Italije i na velikoj vojničkoj karti. Abruc je bilo mesto po predanju srpsko i govorilo se da ima dosta sačuvanih srpskih osobina. Kovačić je pronašao da je "zvanični broj duša te naseo-bine bio 3845."

Po knjizi "Storia della regia citta di Ariano e sua diocesi, opera di Tomaso Vitale patrizio di detta citta e giureconsulto... Roma MDCCDžCIV, nella stamperia Salomoni", pisca Tomasa Vitalea, Srbi su živeli i u mestu Polcarino de Schiavoni, (1884. se zvalo Villanova).Vitali pominje da je Polkarino bio čisto srpski 1584. i 1591. godine i zapisuje bitan događaj iz 1584, kada je umro dotadašnji paroh koji je bio Srbin. Biskup u Arijanu, Diomede Karafa, imenuje za novog paroha Italijana, iz Napulja, Balsama. Polkarinjani te 1584. godine nisu hteli za svog paroha Italijana nego sveštenika narodnošću Srbina ili Dalma-tinca (ecclesiastico di nazione Schiavone o Dalmatino) "kako su ga imali od starog doba" (siccome trovavasene in antico possesso). Ovo je zabeleženo i čuva se u biskupovoj arhivi. Posredo-vanjem barona, grada Arijana, Pavla Malćerbe, 1596. godine Pol-karinjani su dobili paroha kakvog su i tražili po imenu Giovanni Bigotta.O Pulju (Puglie), se jasno saznaje kada se otputuje u Bari u crkvu sv. Nikole gde je bio srebrni oltar koji je darovao srpski kralj Uroš. O tom oltaru je pisano 1525. godine u knjizi Descrittione di tutta Italia di F. Landro Alberti. Kralj Uroš je još priložio i ikonu na kojoj je slika sveca, zatim Uroševa i kraljice Jelene.

Fratar R. P. F. Girolamo Marafioti je u svojim beleškama sačuvao da su naseo-bine bile "vjere pravoslavne. Služe ili čate u crkvi na svome jeziku, koji je mnogo drukčiji od latinskog i grčkog."

Kovačić pretpostavlja da je to bio srpski ili starosloven-ski jezik.

"Ovim svršujem izvještaj našem Učenom Društvu o srpskim naseobinama u Molizu u Južnoj Italiji. (...) A hoću li biti srećan, da mi društvo pomože obići i druge strane Južne Italije, po kojima je bilo i po kojima valjda još ima naseobina srpskih, da i o njima jedan izvještaj pošljem? Nadam se da hoće."

Vapaj za dnevnicama.

Pitanje je da li je Kovačić 1885. godine dobio dnevnice i novi putni nalog za nastavak istraživanja ili jednostavno ostao u Molizu u porodici svojih pratioca Veta.