Հայերէն բառարան

‣ ⨀հին նշանակութիւն Ելանել ի քաղաքէ։
‣ ⨀հին նշանակութիւն Փրկել ի չարէ։
‣ ⨀հին նշանակութիւն Պարտել ի թշնամեաց։
‣ ⨀հին նշանակութիւն Առնել յոչնչէ։
‣ ⨀հին նշանակութիւն Տառապել ի տօթոյ։
‣ ⨀հին նշանակութիւն Մաշել ի ծարաւոյ։
‣ ⨀հին նշանակութիւն Բղխել ի վիմէ։

Ներկայումս պահպանվել է մի քանի քարացած ձեւերում և դեռ կենդանութեան նշոյլ ունի մի քանի դարձուածքներում։

Օրինակ քարացած ձեւեր.

‣ Ի բնէ, ի ծնէ, ի սկզբանէ, ի հեճուկս, ի տեղի, ի նկատ առնել, ի նկատի ունենալ.
‣ դէպի (= դէպ ի),
‣ բացի (= բաց ի)։
‣ Ի վեր, ի վար (նախընթաց գոյականով), օրինակ՝ Պատն ի վեր, պատն ի վար, գետն ի վեր, գետն ի վար, դար ի վեր, դար ի վար. բերան(ք)ս ի վեր, բերան(ք)ս ի վար, ևն։
‣ (Տե՛ս այս բառերը)։

Դարձուածքներում,

հայցականից առաջ, նշանակում է
1. համար, նպատակով։

‣ Յայտնել ի գիտութիւն՝ ի մխիթարութիւն՝ յուրախութիւն բոլորի։
‣ Դնել ի ցոյց։
‣ Գործել ի ցոյցս մարդկան։

2. Եղանակ (ի՞նչ կերպով)։

‣ Ի լրացումն նախկին օրէնքի։
‣ Ի զարմանս ամենքի։

Բացառականի և հայցականի մէջ նշանակում է
1. երկու ծայր (մի կէտից մինչեւ միւս կէտը)։

‣ Ծայրէ ի ծայր, ծովէ ի ծով, դռնէ ի դուռ։

2. Ամբողջապէս, բոլորովին։

‣ Բացէ ի բաց.
‣ սրտէ ի սիրտ (բոլոր սրտով)։

Աղբիւր՝ Ստեփան Մալխասեանց, Հայերէն բացատրական բառարան. Երեւան: Հայկական ՍՍՌ Պետական Հրատարակչութիւն (1944): էջ 783

ՆՈՐ

(beta)

⨀հին բառ ՎԻՆ (վնի, վնաց)

(սանսկրիտերէն vīnā, քնար, պահլաւերէն ✽ vīn՚ից)

գոյական Լարաւոր նուագարանի մի տեսակ, անծանօթ ձեւի։

(Ընդունում են Luth նուագարանի նշանակութեամբ)։

Աղբիւր՝ Ստեփան Մալխասեանց, Հայերէն բացատրական բառարան. Երեւան: Հայկական ՍՍՌ Պետական Հրատարակչութիւն (1944): էջ 2106

ՆՈՐ

(beta)

Ի ՎԵՐ

նախադրութիւն Տե՛ս Վեր։

Աղբիւր՝ Ստեփան Մալխասեանց, Հայերէն բացատրական բառարան. Երեւան: Հայկական ՍՍՌ Պետական Հրատարակչութիւն (1944): էջ 805

ՆՈՐ

(beta)

1. ՎԵՐ

գոյական
1. Բարձր եղած կողմը, բարձր դիրք։ Հակառակը՝ Վար։

ածական
2. Բարձր, մեծ, աւելի։

‣ Աճուրդի մէջ իրը մնում է նրան, ով աւելի վեր գին կառաջարկէ։

Նախադրութիւն
3. Մի բանից աւելի բարձր։

‣ Յուշկապարիկները մէջքից վեր կին էին, մէջքից վար ձուկ։
‣ Նա եկաւ, ինձանից վեր նստաւ։

4. Մի բանից գերազանց։

‣ Սրանից վեր գինի չունինք։
‣ Ո՞վ կայ նրանից վեր մարդ։
‣ Նա գիտութեամբ աւելի վեր է քեզանից։

մակբայ
5. Դէպի վեր, դէպի բարձր։

6. Կազմում է բաղադրեալ բայեր։ (Տե՛ս Ներքեւը)։

Բաղադրեալ Բայեր

Վեր կալել

ներգործական բայ Տե՛ս Վեր ունել։

Վեր հանել

ներգործական բայ Ի վեր հանել, գաղտնիքը բանալ։

‣ Ո՞վ վեր հանեց այս գաղտնիքը։

Վեր ունել վեր կալայ, վե՛ր կալ

ներգործական բայ
1. Վերցնել։

‣ Վեր է ունում հրացանը, գնում որսի։
‣ Գրքերդ վեր կալ, գնա տուն։

2. Ննջեցեալի դագաղը վերցնել՝ տանից դուրս հանելու։

‣ Հանգուցեալի դագաղը վեր կալան մօտիկ ընկերները։

3. Իւր վրայ կրել (պտուղ), բռնել։

‣ Պոպոքին այս տարի շատ պոպոք է վե կալել (կամ վեր կալել)։

4. Ընդունել, կամենալ, յանձն առնել։

‣ Աստուած վեր կունէ՞ որ մէկը շատ ուտելուց տրաքվի, միւսը չուտելուց մեռնի։
‣ Սիրտս վեր չի ունում, որ ուտեմ։

5. Սկսել խօսել, մէկի ասածին պատասխանել։

6. Սկսել երգել։

‣ Վեր կալաւ բարակ ձէնով մուխամբազը։

7. Ընդօրինակել, պատկերացնել։

‣ Երեխաները մեծերի վրայ ինչ որ տեսնեն՝ վեր են ունում։
‣ Ում տնազն ասես՝ վեր է ունում։

8. Յիշողութեան մէջ պահել, իւրացնել։

‣ Նրա տաղերը սաղ վեր է կալել։
‣ Մի անգամ լսելով վեր է ունում։

Վեր տալ

չէզոք բայ Մարմնի վրայ բծեր կամ բշտիկներ երեւալ, դուրս տալ։

‣ Ողջ մարմինը վեր է տուել։
‣ Կարմրուկը վեր տալուց յետոյ տաքութիւնը պակասեց։

Դարձուածքներ

⨀հին բառ Ի վեր

ածական մակբայ
1. Վերը, վերեւումը։

2. Դէպի վեր։

Դարձուածքներ

Հիմն ի վեր

մակբայ Հիմքը վեր դարձնելով, տակն ու վրայ անելով, հիմքից մինչեւ վեր։

‣ Տունը հիմն ի վեր տապալվեց։

Նախադրութիւն
սեռական և բացառական խնդրով
3. (Մի բանից) վեր, գերազանց։

Վեր ի վայր

մակբայ
1. Վեր ու վար, տակն ու վրայ, հիմն ի վեր։

‣ Վեր ի վայր կործանել։

⨀հին նշանակութիւն 2. Դէպի վերեւ, դէպի վար։

⨀հին նշանակութիւն 3. Յաճախ, ստէպ, անդադար։

Վեր ի վերոյ

ածական մակբայ
⨀հին նշանակութիւն 1. Վերի, երեսի, արտաքին, արտաքուստ։

2. Ոչ խորը թափանցելով, մակերեւութային, թեթեւակի, անկատար, վայր ի վերոյ։

‣ Վեր ի վերոյ քննութիւն։
‣ Վեր ի վերոյ կարծիք։
‣ Վեր ի վերոյ մի բան ասում է, առանց խորը մտածելու։
‣ Գլխից դուրս վեր ի վերոյ խօսում է։

Աղբիւր՝ Ստեփան Մալխասեանց, Հայերէն բացատրական բառարան. Երեւան: Հայկական ՍՍՌ Պետական Հրատարակչութիւն (1944): էջ 2082

ՆՈՐ

(beta)

ՈՒ

շաղկապ
    1. կը կապէ նախադասութեան մը համազօր՝ համադաս բառերը՝ անդամները, եւ.

    2. կը կապէ համադաս նախադասութիւններ.

    3. իրարու կը կապէ իրարու յաջորդող գործողութիւններ՝ ապա, որմէ ետք նշ.

    4. կը գործածուի նախադասութեան մը սկիզբը՝ հետեւանքային յարաբերութիւն ցոյց տալով՝ ուստի նշ. օրինակ՝

‣ որոշած էինք ամէն գնով փախչիլ։ Ու փախանք.

5. կրկնութեամբ կը գործածուի թէ՛ ... թէ՛, ե՛ւ ... ե՛ւ իմաստով. օրինակ՝

‣ ո՛ւ կը խօսէր, ո՛ւ կը քալէր.

    6. կը կապէ հակադիր նախադասութիւններ՝ ժխտելով սպասուող հետեւանքը՝ եւ սակայն, սակայն եւ այնպէս նշ.

    7. կը կապէ հակադիր նախադասութիւններ՝ իսկ նշ.

    8. հովին ոռնոցը՝ օդանաւին հռնդիւնը եւ նման միալար եւ տեւական սուր ձայն.

ձայնարկութիւն
    9. սաստիկ ցուրտէ՝ մսելէ եւ այլն արձակուող բացագանչութիւն։

Աղբիւր՝ Գնէլ արքեպիսկոպոս Ճէրէճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան եւ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան, Հայոց լեզուի նոր բառարան. Պէյրութ: Կ. Տօնիկեան եւ Որդիք Հրատարակչատուն (1992): էջ 1894

ՆՈՐ

(beta)

    1. մեր այբուբենին տասնըմէկերորդ տառը եւ հինգերորդ ձայնաւորը, որ կ՚արտասանուի լեզուին արմատը մօտեցնելով քիմքին եւ բերանը քիչ բացած. մեր հին քերականները տաղաչափական կամ քերթողական արուեստի մէջ զայն նկատած են մերթ երկար եւ մերթ կարճ, ինչպէս ա-ը. անունն է ինի.

    2. գլխագիր ի-ն, քովը կէտ (= Ի.), դասական թուական ածական է եւ կը նշանակէ քսաներորդ, իսկ նոտրգիր կամ բոլորգիր կամ շեղագիր ի-ն բացարձակ թուական ածական է եւ կը նշանակէ քսան.

    3. ի գիրը իբրեւ նախդիր՝ ձայնաւոր սկզբնատառէն առաջ յ-ի (= կէս ի-ի) արժէքին կը վերածուի, ինչպէս կը տեսնենք գրաբար հոլովմանց մէջ. օրինակ՝

‣ ի հիւսիսոյ եւ յարեւելից, ի շէնս եւ յանշէնս.

նոյն ձեւով կը ներկայանայ նաեւ իբրեւ նախամասնիկ մը (préfixe) ինչ-ինչ բառերու սկիզբը. օրինակ՝

‣ աւելի = յաւելուլ, ածիլ = յածիլ, աջ, աջող = յաջող, եւ այլն.

4. ի նախդիրը քանի մը ածական բառերու առջեւ դրուելով մակբայի արժէք կու տայ անոնց. օրինակ՝

‣ ի զուր, ի դէպ ի բնէ, ի ծնէ, ի սկզբանէ, ի հեճուկս, ի տեղի, ի նկատի ունենալ, ի վեր, ի վար, դէպ ի (= դէպի, բաց ի (= բացի).

5. փոխ առնուած օտար անուններու կամ բառերու սկզբնատառ ի ձայները ընդհանրապէս հակամէտ են կորսուելու. օրինակ՝

‣ Իսահակ = Սահակ, Իզապէլ = Զապէլ, իկոն = կոն (= պատկեր), եւ այլն.

6. ի գիրը բառի մը վերջավանկին մէջ կը կորսուի հոլովման ատեն. օրինակ՝

‣ մարմին = մարմնի (= մարմնոյ), բագին = բագնի.

7. բառին վերջը գտնուող ի-ն հոլովման ատեն կը փոխուի ւ-ի. օրինակ՝

‣ եկեղեցի = եկեղեցւոյ.

8. ի գիրը՝ երբ իրմէ ետք ունի ւ գիրը՝ կը փոխուի ո-ի. օրինակ՝

‣ պատիւ = պատուոյ.

նոյն փոփոխութիւնը տեղի կ՚ունենայ իւ վերջացող միավանկ բառերուն մէջ, բայց աւելի ը ձայնով կ՚արտաբերուի ո-ն՝ հոլովուած բառին մէջ. օրինակ՝

‣ թիւ = թուոյ, տիւ = տունջեան, եւ այլն.

9. ի գիրը կարգ մը բառերու մէջ կը փոխարինէ է գիրը. օրինակ՝

‣ տէր = տիրել, սէր = սիրել օրէն = օրինաւոր, եւ այլն.

10. ի գիրը բառերու առաջին վանկին մէջ ընդհանրապէս կը կորսուի ածանցման, բարդութեան կամ հոլովման ատեն. օրինակ՝

‣ սիրտ = սրտի = սրտապնդել, ընտիր = ընտրել = ընտրութիւն, գիրկ = գրկել = գրկախառն, եւ այլն (գիրկընդխառնում-ը կը մնայ անփոփոխ).

11. ի գիրը իբրեւ յետադաս մասնիկ կը դրուի ինչ-ինչ գոյական բառերու ծայրը եւ ունեցող նշանակութիւնը կու տայ անոնց. օրինակ՝

‣ յարգի, կորովի, աղի, եւ այլն.

12. դասական հայերէնի յատուկ ինչ-ինչ բառերու ծայրը գտնուող ի-ն՝ իբրեւ թարմատար գիր՝ զանծ առնուած է աշխարհաբար հայերէնի մէջ. օրինակ՝

‣ պատասխանի ետ Յիսուս = պատասխան տուաւ Յիսուս, նոյն ձեւով ՝ պանդոկի = պանդոկ, լորամարգի = լորամարգ, ձօնի = ձօն, եւ այլն.

13. բայի աներեւոյթներուն վրայ դրուած ի գիրը բայածական բառեր կազմելու կը ծառայէ. օրինակ՝

‣ ցանկալ = ցանկալի, ողբալ = ողբալի, եւ այլն (Այս կանոնին հետ կապ չունին լի ածականով կազմուած բառերը. օր. ցաւ+ա+լի) :

Աղբիւր՝ Գնէլ արքեպիսկոպոս Ճէրէճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան եւ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան, Հայոց լեզուի նոր բառարան. Պէյրութ: Կ. Տօնիկեան եւ Որդիք Հրատարակչատուն (1992): էջ 735

ՆՈՐ

(beta)

Գործածութիւն փորձնական 1 մէջբերում