Rikisi no Awto
Rikisi no Awto（kuwaping a sowal: 澳
I ka’ayaway no kairaan no tamdaw a rikisi (史 前史 )[mikawit | o yin-se-ma no pisinanot]
Ma’edeng i’ayaw no 5 ofad komiheca, ila’enoay ho no sera to cecay a so’ot ko raya’ ko riyar, sa malalitingay ho ato Niukiniya, Sumatora ato Tasmaniya a kanatal, o kalala’ed ato Aciya a ta’eman riyar madihocay ho, sa lahodayay ho ko rakat no tamina. O Yincumin(indigenous people) no i lawacay a pala ma’edengay ho a milakec a tayni i Awto.
I 2014 miheca mahera ko samatelangay a malafokelohay to a ’okak, hinamen ’i, i’ayaway no 4 ofad ira ko tosa apatek ko kaliteng nona ci Munkoman hananay ko pangangan a fainayan a tamdaw sanany ko piketon to sowal no mikakinkiway.
Onini to ko hawacay o rikisi no Ostorariya ’i, o dengan ono Yincumin a rikisi sanay to ko kaketon no sowal.
O hawacay tonini ’i, o naikoran no paloma’an, okak no tamdaw, o mikunisan a maamaan, sa adihay ko kitod pakayni to ‘orip no Ostotatiya Yincumin. O sowal no samato’asay no Yincumin no Awto o Kukaprak(Kukabrak)[1]finacadan o pana’ ato micideman ko ka’ayaw a tamina ko sapilood I ‘ayaw no 11,000 miheca tahiniay to pahicera I Ostorariya ato satimalan Amirika, mataliyokay to cikiw(
To ikor to sa’aloman sato ko tayniay a mihahinahinamay to maamaan a tamdaw no Yoropa, ma’eco to ko kaitiraan no kina’orip, o tata’angay a a’adopen,tata’angay ma’eferay ‘ayam, o komaenay to a’adopen a kangkaro(kangaroo
O pakimad no Yincumin no Awto’i, i’ayaw no 13,000 miheca fahal sanay a malahedaw ko ciso’edaay a sera ato palapalaan sanay, oya malakitingay ho Ostorariya ato Tasmaniya kanatal madawdaw to no riyar, sa ira to koya Pasu riyaran ta’eman. O pakongko no Yincumin ya malahedaw ko so’eda, fa’edet to ko romi’ad ta macakat ko riyar matahepo ko pala o foting nani kafekang a matefad, ira ho ko cunami(
Yincumin ma’osaw to a masi’iked, oni ko kalahedaw no maro’ay i saowac no Pasu riyaran ta’eman ato i Kankarruay kanatl a Yincumin i’ayaw no 9,000 miheca.
Tayni ko Yoropa a tamdaw(歐 洲 白人 到來 )[mikawit | o yin-se-ma no pisinanot]
Naka awaan no so’eda ’i, macakat ko riyar sa tata’ang ko tapelik, i 16sici a cicu no nitahepoan no kakarayan pangangan sa to Ostorariya o Terra Australis Incognita hananay,「awaay ho ko kafanafana’an a pala i satimolan」sanay ko tatodong nona sowal.
1606 miheca, sa’ayaway a macakat tona pala a Yoropa tamdaw o Olanta a tamdaw ci Oiliyam Yancyon (Willem Janszoon).1770 miheca o Sokolan a tamdaw ci Cimos Kuku itira i Sitoni a macakat, nengneng han nira o tada makapahay a pala itini, sa namacakat tangsol sa a pakido a milekal to ono niyam a pala konini saan, itini to ko pisatapang no kohecalay tamdaw a tayni mafolaw a paloma’ misaoamah, ona pala ’i, pangangan han tono Ikiris a ngangan to 「Niw Saos Oyrusu」(ona ngangan ’i,o fa’elohay a satimolan Oyrusu, nawhani, itira i Ikiris iraay ko Oyrusu hananay a sakowan).
1788 miheca, satapang ko pikowan no Ikiris ton apala, i sa’aya’ayaw ho ’i, o pirofoan to maparitay no Ikiris, oya sa’ayaway a nipataynian a maparitay ’i, 1030 ko tamdaw, i laloma’ nonini 736 ko maparitay(586 ko fainayan, 242 ko fafahiyan),o osaw ’i,sahetoay o pakoyoc a tamdaw, o pifalah to a taynien. 10791 miheca 1017 ko maparitay a taynien, caho ka pahicera itini tona pala 281 tamdaw ko mapatayay i fatad no riyar, nikawrira, cango’oten to kakaenen tona sakowan, hai han to no Ikiris sifo ko kalotamdaw a tayni mafolaw a maomah.
Naka taynian no kohecalay tamdaw ton apala, o tasaraman han ko Yincumin a mi’adop a mipatay, corcoren ho sifo a mipapatay ko Yincumin, sa itira i Tasmaniya a kanatal lowan sanay to ko Yincumin.Tahira to i 1830 miheca, awaay to ko ’osaw no caay ka ciramram to remes no Yincumin no Tasmaniya kanatal. O pilood to kohetingay tamdaw hananay a pangangan ko nini.
1851 miheca satapang ko nani Yoropaay ato nani Ciwkoku a tamdaw a mafolaw tayni a mamatayal nona kitakit, i 1950miheca sa’osien ko polong to nani cowacowaay a tamdaw itini ’i,200 ofad, ’odeng ko Holam aca ko sa’osien ’i, toloay ofad, wa sa’adihay ‘adihay a sa matongal ko Holan tamdaw sa a lacemcem ko kohecalay tamdaw, satapang to a milaplap, o kohecalay tamdaw ko kakakaenen saan.[4]
Ikor no Pisiiked-Niyahpikowan(獨立 後 )[mikawit | o yin-se-ma no pisinanot]
I 1901 miheca mapalasawad ko pikowan no Ikiris siiked sato Niyahpikowan, nikawrira, sahetoay o teloc no Ikiris ko tatapangan a mafolaw a tayni, caay ka pisawad to o Honti niyam ko Ikiris a honti saan, oraka, i sakacecay a lalood no nitahepoan no kakarayan malakapot ko Ostorariya ato Niwcila(ANZAC), cacamol sa to sofitay no Ikiris ato Fransu milood to Osman hontian kitakit.
Ikor to no lalood ’i, mala’afaw ko Sitoni niyaro’ ato Mirporon to saka malatatpangan a niyaro’ no kitakit, cakafilo kona tosa a niyaro’ awaway ko misododay, ora to ko sanga’ han i sifo’ nona taos a niyaro’ ko fa’elohay a halatatapangan niyaro’ no kitakit oya Kiyanpira a niyaro’.[5]
Na malaheci ko sakatosa a lalood no nitahepoan no kakarayan, wataay ko kalowan no tamdaw, o kohecalay sa tamdaw ’i, mana’ay to a maro’ itini, malowan to ko malinahay a tayni nani Yoropa. Orasaka, i 1980 miheca sawaden to koya o ikakaay ko kohecalay tamdaw sanay a demak, mitahidang to icowacowaay a tamdaw a tayni mafolaw, oya「kasasiromaroma a punka a demak」hananay.(
Nikawrira, ano masamaamaan to ko nika raay ato Yoropa ato Amirika, ano masamaamaan to ko nika ’aloman no roma a finacadan a mafolaw a tayni,cowa ka tawal ko cecaay ko keton no pona sanay a harateng, malecaday ko remes o Ankuro Sakusong Finacadan(Anglo-Saxons,onini 'i, o Ikiris,Amirika, Kanata, Ostorariya ato Niwcila a kohecalay tamdaw koni toro'an)[6] kita sanay afaloco’ nangra a misakakinih to roma a finacadan. Nikawria, caay ka matiya o saka’amis pecih no cikiw aYoropa ko wayway nangra ano roma, patinako han yo mihapinang to ‘icel no kinsipakotan(
Tahapinangan Tilid (註腳)[mikawit | o yin-se-ma no pisinanot]
[1] Berndt, Berndt & Stanton 1993, p. 21.
[2] “オーストラリアで
[3] Encyclopedia of Australian Wildlife, Steve Parish Publishing, p.120-123, ISBN 9781740212441。Australian Museum. “Megafauna extinction theories - patterns of extinction”. 2010
[4]
[5] “オーストラリアの
[6] アングロサクソン