Uello
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
O uello (pronunciato /'gweʎo/; d'o latín <OCŪLU) ye un organo sensible a la percepción d'a luz, que en os humanos s'identifica con o sentito d'a vista. Os uellos mas simples no fan que detectar si arredol d'élls ye claro u escuro. Os uellos mas complexos son acostumbratos a ofreixer una percepción visual. Muitos organismos complexos, como los mamiferos, os paixaros, os reptils u os peixes, tienen dos uellos que pueden enfocar-se bien enta un mesmo plano, resultando-ne una sola "imachen" tridimensional (visión binocular) como en o caso d'os humans, bien enta planos diferens, creyando asinas dos "imáchens" deseparatas (visión monocular), como en o caso d'os coniellos y os camalions.
En a mayoría de vertebratos y en bels moluscos, a función d'o uello ye de prochectar imáchens sobre una retina sensible a la luz, en a cual se detecta la luz y os sinyals son trasmesos ta o cerebro per meyo do niervo optico. Istos uellos, per un regular, son alto u baixo esfericos, contienen una substancia trasparent chelatinosa dita humor vitria, con una lent d'enfoque dita cristalino y a ormino un musclo, l'iris, que regula la intensidat de luz que penetra en o uello. Os uellos d'os cefalopodos, os peixes, os anfibios y as serpients acostumbran a tener cristalinos fixos y o enfoque se consigue de manieras pareixitas a las d'a lent d'una camara.
A evolución d'os uellos[editar | modificar o codigo]
Ye una cuestión difícil, dende o punto de vista d'a teoría d'a evolución, determinar cómo puede haber-se desarrollato una estructura tan complicata como a d'o uello. Anque a suya precisión y complexidat son grans, os modelos d'evolución ocular per ordinador que realizoron Dan-Erik Nilsson y Susanne Pelger contrimostroron que un organo sensitivo optico primitivo podeba evolucionar ta un complexo uello humanoide en un periodo de tiempo razonable, menor a un millón d'anyos, solo que per meyo de chiquetas mutacions y a selección natural.
Os uellos s'adaptan a las necesidaz de cada animal. Per eixemplo, as rapinyaderas tienen una agudeza visual muito mas gran que a d'os humanos y bellunas, como as diurnas, pueden veyer a luz ultravrioleta. A ormino s'ha parlato d'as diferents formas de uello en, per eixemplo, os vertebratos y os moluscos como sinyal d'una evolución paralela, socherindo que o desarrollo d'os uellos per evolución no ye tan improbable como pareix. Manimenos, a evolución d'o uello se considera monofiletica, o que significa que toz os uellos actuals, per variatos que sigan, tienen os suyos oríchens en un proto-uello que aparentment s'habría desarrollato fa bels 540 millons d'anyos.
Anatomía d'o uello[editar | modificar o codigo]
En os mamiferos, a estructura d'o uello ye especialment disenyata ta o quefer d'enfocar a luz sobre a retina. Toz os components per os que pasa la luz adintro d'o uello antis de plegar en a retina son trasparents, en minimizando lo escureiximiento d'a luz. A cornia y o cristalino aduyan a que os rayos de luz converchan en a retina. Ista luz causa uns cambeos quimicos en as celulas fotosensibles d'a retina, prevocando asina que uns empulsos niervosos endrecen enta o cerebro.
A luz dentra en o uello dende un meyo externo como l'aire u l'augua y pasa a traviés d'a cornia dica la primera d'as dos humors, l'humor acuosa. Gran parti d'a refracción d'a luz ocurre en a cornia, que tiene una curvatura fixa. A primer humor ye una masa clara que conecta la cornia con o cristalino, aduya a mantener a forma convexa d'a cornia (necesaria ta la converchencia d'a luz en a lent) y subministra nutriens a lo epitelio d'a cornia. L'iris, entre o cristalino y a primer humor, ye un cerclo coloriato de fibras musculars. A luz ha de pasar en primeras per o centro de l'iris, a pupila u nineta d'o uello. Os musclos circular y radial s'encargan activament d'achustar a grandaria d'a pupila ta mantener un nivel mas u menos contino de luz que penetra en o uello. Si bi n'entrase de mas, a retina podría resultar danyata; y si bi n'entrase de menos, no se i captaría garra imachen. O cristalino, dezaga de l'iris, ye un disco elastico convexo que enfoca la luz, a traviés d'a segunda humor, sobre a retina.
A l'altro canto d'o cristalino se troba la segunda humor, a humor vitria, que i deixa entrar a luz sin refracción, aduya a mantener a forma d'o uello y suspende o delicato cristalino.
Tres napas de teixito rodeyan l'humor vitria. Amás externa ye a esclerotica, que da ixa color blanca a la mayor parti d'o uello. Ye feita de teixito conchuntivo de fibrina y s'encarga de protecher os components internos d'o uello y de mantener a suya forma. En a parti interna d'a esclerotica se troba la coroides, que contién os vasos sanguinios que subministran l'oxicheno necesario a las celulas d'a retina y eliminan o rebús d'a respiración celular. Ye a que da una color escura a la parti interna d'o uello, privando asinas cualsiquier reflexo perchudicioso en l'interior d'o uello. A napa mas interna ye a retina, que contién as fotorreceptoras celulas gayatas y celulas conicas, y neuronas.
Ta maximizar a visión y l'absorción de luz, a retina ye una napa relativament lisa, anque curvata. Con tot, bi ha dos puntos en que ye diferent: a «fovea» y o punto ciego. A fovea ye a responsable d'a visión en color d'os humans y de l'alta agudeza visual necesaria, per eixemplo, a la hora de leyer. O punto ciego ye aon que o niervo optico penetra en a retina ta conectar con as celulas niervosas d'o suyo interior. En no existindo celulas fotosensibles en iste punto, le dicen punto "ciego". En bels animals, a retina contién una napa reflectora que acreixenta la cantidat de luz que percibe cada celula fotosensible, permitindo a l'animal de veyer millor en condicions de baixa luminosidat.
En resumen, as prencipals partis d'o uello son:
|
Cambeos oculars per a edat[editar | modificar o codigo]
Con o paso d'os anyos, o uello adopta bels cambeos que nomás que pueden acumular-se en o proceso d'envellimiento. Muitos d'istos procesos anatomicos y fisiolochicos siguen un decliu gradual. Con a edat, a calidat d'a visión s'apiora per razons que no siempre son relacionatas con malotías oculars. Anque son muitos os cambeos que se producen, os mas significativos son a reducción d'a grandaria d'a nineta y a perduga de capacidat ta enfocar, a presbiopía. L'aria d'a nineta decide a cantidat de luz que puede plegar en a retina. Tamién decreix a capacidat de dilatación d'a pupila. O feito d'haber una nineta mas chica fa que os uellos viellos reciban mas luz en a retina, como si portasen espiellos de sol de densidat meya a clara luz d'o día y espiellos bien escuros a las fuscas. Per ixo, as personas grans han a menister de mas luz ta realizar quefers que requieran una buena iluminación.
Con a edat, se desarrolla una mena de cerclo blanco en a periferia d'a cornia, dito arcus senilis. L'aviellamiento fa que os teixitos d'os parpagos se tornen mas tovos y decaigan. Istos y bellaltros cambeos contrebuyen a la etiolochía de desordens en l'aria d'os parpagos. O chel vitrio sofre una licuefacción (o desprendimiento vitrio posterior), fendo que creixca o numero d'opacidaz vesibles, as ditas "moscas voladeras".
Problemas relacionatos con os uellos[editar | modificar o codigo]
|
|
Ditos y mazadas[editar | modificar o codigo]
- «uellos que no veyen, corazón que no siente»[1]
- «en iste mundo no ploran tos os uellos en un día»[2]
Referencias[editar | modificar o codigo]
- ↑ (an) Chusé Antón Santamaría Loriente: Chiqueta comparanza de paremias oczitanas, franzesas e aragonesas, Fuellas 228-229, Consello d'a Fabla Aragonesa, 2015, ISSN 1132-8453, pp. 17-19.
- ↑ (an) Chusé Antón Santamaría Loriente: ¿Plantamos fuerte? (y II), Fuellas 221-222, Consello d'a Fabla Aragonesa, 2014, ISSN 1132-8452, pp. 33-34.
Vinclos externos[editar | modificar o codigo]
Se veigan as imáchens de Commons sobre os uellos.- Vídeo TV3 Quèquicom La visió. Anatomia i funcionalitat de l'ull humà.
- Ali, Mohamed Ather; Klyne, M. A.. Vision in Vertebrates. New York: Plenum Press, 1985. ISBN 0-306-42065-1.
- Yong, Ed. "Inside the Eye: Nature's Most Exquisite Creation". National Geographic, 2016.
| Partis d'o cuerpo humán | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||
