Ver la fonte de Calendariu romanu

== Los díes ==
Los díes, nel calendariu romanu, contábense inclusivamente en rellación col más cercanu de los trés díes principales qu'había cada mes<ref name="odalay">Beck, [https://books.google.es/books?id=uJgQAAAAYAAJ&pg=PA175&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false p. 175].</ref>:

* '''Calendes''' (''{{lang|la|Kalendae}}'' o ''{{lang|la|Kal.}}''), que ye'l primer día de cada mes<ref name="odalay" /> y debía coincidir, polo menos nos primeros tiempos, cola lluna nueva;
* '''Nones''' (''{{lang|la|Nonae}}'' o ''{{lang|la|Non.}}''), que ye'l quintu día del mes, sacante nos meses de marzu, mayu, xunetu ya ochobre, que ye'l séptimu,<ref name="odalay" />; en tolos casos, ocho díes (nueve cola forma romana de contar inclusivamente, y d'ehí el nome) anantes de los idus de cada mes;
* '''Idus''' (''{{lang|la|Idus}}'', ''{{lang|la|Eid.}}'' o ''{{lang|la|Id.}}''), que ye'l 13ᵘ día del mes, sacante nos de marzu, mayu, xunetu ya ochobre, que yel 15ᵘ<ref name="odalay" />; esto ye, un día anantes del día que queda en mediu del mes.

Créese qu'esta forma de denomar los díes espeya los d'un calendariu llunar prehistóricu, nel que se proclamaben les calendes tres de ver apaecer en cielu el primer rellumu del cuartu creciente, un o dos díes dempués de la lluna nueva; les nones corresponderíen, asina, col día del cuartu creciente, y l'idus col día de lluna llena. Les calendes de cada mes taben consagraes a Xunu, y los idus a Xúpiter<ref>Kline, llibru I, [https://web.archive.org/web/20050419220209/http://www.tkline.freeserve.co.uk/OvidFastiBkOne.htm#_Toc69367256 Introducción].</ref>. El día anterior a calendes ya idus era la so viéspora (''{{lang|la|pridie}}''); y el día posterior a caún d'ellos (''{{lang|la|postridie}}'') considerábase un día de mala suerte.

Los díes del mes nomábanse, en llatín primitivu, usando l'ablativu de tiempu, que denomaba momentos concretos: asina, por exemplu, "el sestu día de les calendes d'avientu" (''VI Kalendas Decembres'')<ref>Beck, [https://books.google.es/books?id=uJgQAAAAYAAJ&pg=PA176&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false p. 176].</ref>. En llatín clásicu conservose esti vezu pa los trés díes principales del mes<ref name="perdedor2">Beck, [https://books.google.es/books?id=uJgQAAAAYAAJ&pg=PA177&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false p. 177].</ref>, pero los otros espresábense en casu acusativu, que sirve pa nombrar periodos de tiempu; asina, por exemplu "el sestu día anantes de les calendes d'avientu" (''ante diem VI Kalendas Decembres''). En llatín tardíu esta forma alternose col usu anterior, el del ablativu de tiempu.

Calendes yera'l día marcáu pal pagu de les deldes, y los llibros de cuentes nos que s'anotaben deldes y pagos (''{{lang|la|kalendaria}}'') dieron orixe al términu calendariu. Los calendarios públicos romanos yeren nomaos fastos (fasti), y nellos conseñábase'l calter llegal y relixosu de caún de los díes del mes. Nos fastos caún de los díes taben marcaos con una de les lletres siguientes<ref>Scullard, p. 44-45.</ref>:

* '''F''' (''fastus''); yeren los díes nos que yera llegal entamar acciones llegales nos xulgaos (''{{lang|la|dies fasti}}'', "díes permitíos").
* '''C''' (''comitialis''); yeren los díes nos que'l pueblu podía aconceyar n'asamblea (''{{lang|la|dies comitiales}}'').
* '''N''' (''nefastus''); yerenlos díes nos que taben prohibíes les actividaes polítiques ya xudiciales (''{{lang|la|dies nefasti}}'').
* '''NP''' (lletres de significáu desconocíu); yeren los díes de fiesta pública, los díes feriaos (''feriae'').
* '''QRCF'''(lletres de significáu desconocíu); yeren los díes nos que'l rei (''rex sacrorum'') podía convocar una asamblea.
* '''EN''' (''{{lang|la|endotercissus}}'', una forma antigua de la pallabra of ''{{lang|la|intercissus}}'', "dixebráu en dos"); yeren díes nos que la mayoría les actividaes polítiques y relixoses taben prohibíes na mañana y na tarde porque dedicábanse a preparar o ufrir sacrificios, pero taben permitíes nes hores centrales del día. 

Cada día apaecía tamién marcáu con una lletra, de la A a la H, qu'indicaba'l so llugar nel ciclu nundinal de los díes de mercáu.