Ver la fonte de Principáu d'Asturies

{{Rexón
| estatutu = [[11 de xineru]] de [[1982]]
}}
El '''Principáu d'Asturies''' (''Principao d'Asturias'' en [[gallegoasturianu]], ''Principado de Asturias'' en [[castellanu]]) o simplemente '''Asturies''' ye una [[comunidá autónoma]] uniprovincial d'[[España]]. Asítiase nel noroeste de la [[Península Ibérica]] llendando al norte col [[mar Cantábricu]], al oeste con [[Galicia]], al este con [[Cantabria]] y al sur con [[Castiella y Lleón|Castiella y Llión]].

Recibe'l nome de [[Principáu]] por razones históriques, al ostentar l'herederu de la [[Corona d'España]]'l títulu nobiliariu de «[[Príncipe d'Asturies]]».

Asturies tien una población, en retrocesu, de 1.081.487 habitantes repartíos per un territoriu de 10.603,57 km² dividíu alministrativamente en 78 [[conceyu|conceyos]]. La so capital ye la ciudá d'[[Uviéu]], mentes que [[Xixón]] ye la llocalidá más poblada. Otros conceyos con gran población son [[Avilés]], [[Siero]], [[Mieres]] o [[Llangréu]].

Asturies según el so [[Estatutu d'Autonomía d'Asturies|Estatutu d'Autonomía]] ta considerada [[Comunidá histórica|comunidá histórica]] nel so artículu 1. Poseye un muérganu d'autogobiernu d'orixe medieval llamáu [[Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies|Xunta Xeneral]] fundáu nel añu [[1388]], como consecuencia de la so tresformación en Principáu por orde de [[Xuan I de Castiella]]. Tamién poseye dos [[idioma|idiomes]] propios, l'[[asturianu]] y el [[gallegoasturianu]], llingües que, nun siendo consideraes [[llingua oficial|oficiales]], cuenten con un estatus xurídicu de proteición.

== Toponimia ==
El términu '''Asturies''', vien dau pol nome de los sos antiguos pobladores, los [[ástures]], primitivos habitantes de les ribes del ''ríu Ástura'' (l'[[ríu Esla|Esla]]) hasta la dominación romana. El nome d'Ástures englobaba non solo a los de la Meseta ([[Ástures cismontanos|cismontanos]]) sinón tamién a la xente del norte ([[Ástures tresmontanos|tresmontanos]]).

Ye bien dable que l'etnónimu [[Ástures]] designare nun principiu a una de les munches tribus que más tarde pasaren a definir un conxuntu de xentilidaes baxo un mesmu nome por asemeyu, como asina asocedió ente los [[Galaicos]] colos ''Kallaekos''. De toles maneres, nun paez haber dulda que los ''Stures'' tomaren el nome del ríu qu'habitaben, el ''Stura'' (Esla).

La etimoloxía rellaciona ''Astura'' cola raíz ''pie'' ([[protoindoeuropéu]]) *''Steu-r'' (Pokorny: 1004-1010) "''ampliu, enancháu''" qu'aplicao a una corriente fluvial pudiere significar tamién "''pasu abegosu''". Amás de ser un axetivu afayadizu pa designar al ríu más importante del territoriu ástur, nun ofrez oxeción llingüística nenguna. Ye propio del [[celta]] camudar el diptongu ''ie'' *''Eu'', primero en *''Ou'', y dempués en *''U'' (''Teutates'' > ''Touta'' > ''Tutatis''). Y una bona prueba d'ello dánosla [[Estrabón]] cuando trescribe'l nome antiguu na forma ''Astoures''. 

El raigañu caltiénse nel [[sánscritu]] ''Sthūrá'' "''enancháu, trupu''"; [[avésticu]] ''Stūra'' "''ampliu, enancháu, llargu''"; [[Xermania|xermanu]] ''Stūr'' "''ampliu''"; [[Islandia|islandés]] ''Stūra'' y les más variaes formes del [[alemán]] y [[anglosaxón]] ''Stieren'', ''Stiuri'', ''Stiura'', ''Stiure'', ''Steuer'', ''Stēor'', etc. Y, magar que nun s'afayen fácilmente vocablos derivaos d'esta raíz nes [[celta|llingües celtes]] de güei, tuvo de ser d'usu común nel galu, darréu la bayura d'[[hidrónimu|hidrónimos]] conseñaos: na [[Bretaña]], [[Pliniu]] glosa'l ''Stur'' y un ''Sturia'' na boca l'Elba. Na ''Galia Cisalpina'' asitiábase la tribu de los ''esturos'' y un ríu ''Stura''. 

Anguaño trés [[ríu|ríos]] en [[Kent]], [[Suffolk]] y [[Dorset]], llámense ''Stour'', amás del [[Esla]] en [[Lleón|Llión]] (''Astura'') y un regatu de nome ''Astuera'' en [[Llastres]] ([[Colunga]]).

Suxeríerase otra hipótesis: ''Astura'' pue remanecer del [[euskera]]: ''asturu'' (suerte), ''aztikeria'' (maxa), ''aztura'' (vezu), o ''asta'' y ''ura'' (peña y agua respeutivamente), y en tal casu sería orixinalmente una designación de los vascones pa los celtes o la rexón qu'ocupaben.

El mesmu hidronímicu ''Ástura'' documéntase como ''Estola'' nel oriente d'Asturies nun escritu de [[1147]] pa referise al ríu [[Seya]], al que los romanos llamaríen simplemente como ''fluvium''.

== Historia ==
{{AP|Historia d'Asturies}}
[[Archivu:Reinu d'Asturies (750 d.C).png|thumb|260px|El Reinu d'Asturies nel añu 750 d.C]]
Ocupada por grupos humanos dende'l [[Paleolíticu Inferior]], nel [[Paleolíticu Superior|superior]] Asturies carauterizóse poles pintures rupestres de la so rexón oriental. Nel [[Mesolíticu]] desendolcóse una cultura orixinal, l'[[asturiense]], introduciéndose darréu la [[Edá del Bronce]] identificada polos sos [[Megalitu|megalitos]] y [[Túmulu|túmulos]]. Na [[Edá del Fierro]], el territoriu tuvo sometíu a la influyencia cultural [[celta]]. Con raíces na tradición llocal del Bronce Final Atlánticu, desenrolláronse un conxuntu de comunidaes que construyiríen y habitaríen en [[castru|castros]]. Estes poblaciones evolucionaríen llocalmente a lo llargo de tol primer mileniu enantes de la nuesa era, hasta l'arribada de los romanos al noroeste peninsular, que percibiríen a diches poblaciones como parte d'una materialidá étnica (los [[ástures]]) que nun correspondería cola realidá, ya que difícilmente eses comunidaes caltendríen una conciencia clara de pertenencia a una estructura socio-política más allá d'entidaes llocales, comarcales, estructuraes n'unidaes territoriales como valles o cuenques fluviales.

La conquista romana ente'l [[29 e.C.]] y el [[19 e.C.]], fadría entrar a Asturies na [[Historia]]. Nesti periodu romanu destaquen les esplotaciones [[Oru|auríferes]] realizaes pol Estáu Romanu, col oru del occidente asturianu como centru del esquema territorial n'[[época alto-imperial]]. La esplotación minera decayería nos sieglos [[Sieglu II|II]]-[[Sieglu III|III d.C.]], en favor de les mines romanes de la rexón de la Dacia, conquistada pal Imperiu entóncenes. L'otru esquema complementariu d'estos momentos seríen les esplotaciones agropecuaries; les villes romanes como les de [[Veranes]] ([[Xixón]]) o [[Memorana]] ([[Ḷḷena]]), amás del surdimientu de nucleos fortificaos como ''Sessio'' (Xixón).
[[Archivu:CovadongaCathedral2.jpg|thumb|right|260px|[[Cuadonga]].]]
Tres más d'un sieglu ensin presencia forana, los [[suevos]] y los [[visigodos]] ocuparon el territoriu nel [[sieglu VI]], anque'l so grau d'influyencia cultural y política ye tovía discutíu ente los historiadores. L'abanicu va ente los que defenden la independencia dafechu del [[Reinu visigodu de Toledo|Reinu de Toledo]] hasta los que falen d'una total visigotización. Magar, les escavaciones arqueolóxiques más recientes faen suponer la presencia d'una estructura política indíxena estable dende mediaos del [[sieglu VII]], dando mayor verosimilitú a la postura primera<ref>[http://www.elcomerciodigital.com/aviles/20080201/castrillon/datacion-restos-encontrados-penon-20080201.html La datación de los restos encontrados en El Peñón de Raíces obliga a revisar la creación del reino de Asturias [[La Voz de Avilés]] (1 de febreru de 2008)]</ref>. Nel [[sieglu VIII]] nel contestu de la [[Conquista musulmana de la Península Ibérica|conquista musulmana de la Península Ibérica]] Asturies amuésase como un área de difícil penetración y influyencia, si bien el grau de presencia musulmana tamién ye un tema debatíu. Acordies col mitu, establezse en [[722]] la independencia del [[Reinu d'Asturies]] tres la victoria de [[Pelayu]] na [[batalla de Cuadonga]]. De magar entós, esti reinu escomienza la so espansión, incorporando baxo la so órbita'l desiertu demográficu dende'l [[ríu Eo]] hasta'l [[ríu Dueru|Dueru]], creando per esti periodu un arte propiu, l'[[arte asturianu]], estendíu pelos sos dominios, hasta'l sur de [[Galicia]]. Nel [[sieglu X]] el centru de poder treslládase dende [[Uviéu]] a [[Llión (ciudá)|Llión]], dando llugar al [[Reinu de Llión]]. Dende esi momentu l'aislamientu favorecíu pola [[Cordelera Cantábrica]], el treslláu de los centros de decisión del Reinu y el movimientu de la frontera colos [[reinos de taifes]] d'[[al-Ándalus]] fai que les referencies históriques seyan escases. Tres la rebelión del fíu d'[[Enrique II de Trestámara]], créase'l [[Principáu d'Asturies]]. Hebo dellos intentos d'independencia, los más conocíos fueron los del conde [[Gonzalo Peláez]] o la reina Urraca, qu'inda consiguiendo importantes victories al final fueron derrotaos poles tropes de Castiella.
[[Archivu:Oviedo croix Victoire.jpg|thumb|260px|Imaxe de la cara anterior de la [[Cruz de la Victoria]].]]

Nel [[sieglu XVI]] algamó pela primer vegada los 100.000 habitantes, duplicándose cola llegada del [[maíz]] americano nel sieglu siguiente.

El [[8 de mayu]] de [[1808]], la [[Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies]] declárase soberana y declára-y la guerra a [[Francia]], siendo la primer institución d'España en refugar la invasión. Asturies solicida ayuda a [[Inglaterra]] de manera oficial, unviando emisarios a esti país. Nesi momentu fórmense cuerpos militares propios como'l [[Reximientu de Candás y Lluanco]]. El [[1 de xineru]] de [[1820]], l'oficial [[Rafael del Riego]], oriundu de [[Tuña]] ([[Tinéu]]), sublévase en [[Cádiz]] proclamando la [[Constitución española de 1812|Constitución de 1812]].

Dende [[1830]] entama la esplotación del [[carbón]], aniciando la [[revolución industrial]] nel país, especialmente na zona centru del Principáu. Más tarde establécense otres industries [[siderurxa|siderúrxiques]] puxantes en [[La Felguera (Llangréu)|La Felguera]], [[Mieres]] y [[Xixón]] nel [[sieglu XIX]], y n'[[Avilés]] na segunda metá del [[sieglu XX|XX]], arriendes de la industria naval dende'l [[sieglu XIX|XIX]].

El [[6 d'ochobre]] de [[1934]] la [[Cuenques mineres asturianes|cuenca minera]] entama un alzamientu revolucionariu contra'l gobiernu de la [[Confederación Española de Dereches Autónomes|CEDA]] recién constituyíu, dalgo qu'entendíen como un avance del facismu n'España y el so cabezaleru [[José María Gil Robles]] yera consideráu por munchos como'l «Hitler» español. La [[Revolución de 1934]] duró 14 díes, siendo reprimida duramente pol exércitu de la [[República Española]]. Nel corriente d'esta sulevación minera proclámase la [[República d'Obreros y Campesinos d'Asturies]].

Na revolución d'ochobre, protagonizada polos mineros de les Cuenques, Uviéu queda afarada en bona parte: lleguen a quemase, ente otros edificios, el de la Universidá, atacáu polos revolucionarios, que cuntaba con una biblioteca na que guardaba fondos bibliográficos de valor estraordinariu que nun se pudieron recuperar, o'l [[teatru Campoamor]], nesti casu prendíu poles fuercies gubernamentales. La [[Cámara Santa]] na [[Catedral d'Uviéu|Catedral]], foi dinamitada, anque pudieron salvase les sos ayalgues.

El [[18 de xunetu]] de [[1936]], col xeneral [[Francisco Franco Bahamonde]] como cabezaleru, una parte del exércitu español sulevóse contra'l Gobiernu de la II República, dando empiezu a la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]]. N'Astuties el conflictu divídese en dos bandos, al sumase Uviéu al [[Güelpe d'Estáu n'España de xunetu de 1936|güelpe d'estáu del 18 de xunetu]]. 

El [[24 d'agostu]] de [[1937]] proclámase en Xixón el [[Conseyu Soberanu d'Asturies y Lleón|Conseyu Soberanu d'Asturies y Llión]], presidíu pol dirixente [[movimientu sindical|sindical]] y [[socialismu|socialista]] [[Belarmino Tomás]] que llegó a solicitar l'ingresu na [[Sociedá de Naciones]]. El [[20 d'ochobre]] de [[1937]] acaba'l conflictu cola victoria de les tropes nacionalistes nel frente norte, y l'exiliu de los miembros del Conseyu Soberanu.

Nos años 60 y 70, nel términu d'una dura represión a lo llargo de los cuarenta años de dictadura [[franquismu|franquista]], la política proteicionista fadría d'Asturies la sesta provincia más rica d'España, propiciao tamién poles nacionalizaciones de la minería, siderurxa y del sector naval. Nel añu [[1974]] apaez el llamáu [[surdimientu]], época de renacencia cultural y llinguística asturianes promovida por organizaciones asturianistes como [[Conceyu Bable]], al tiempu qu'esporpollaba movimientu autonomista. En [[1979]] recupérense los ayuntamientos democráticos y en [[1982]] concédese l'Autonomía. Destaca tamién la influyencia escasa del [[asturianismu políticu]], encabezada entóncenes pol [[Partíu Asturianista]], que solo algamó representación na [[Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies|Xunta Xeneral]] en dos ocasiones (III y IV llexislatures)

Fuertemente afeutáu pola reconversión industrial de la década de [[años 1990|1990]], el Principáu tenta güei de potenciar los sos recursos paisaxísticos y naturales con vistes al [[turismu|sector turísticu]].

== Xeografía física ==
[[Archivu:Mapa Topografico Principado de Asturias escala 1-200.000 - año 2010.jpg|thumb|right|360px|Mapa d'Asturies (añu [[2010]]).]]
[[Archivu:Satellite image of Asturies in January 2003.jpg|thumb|right|360px|Semeya d'Asturies fecha dende un satélite en xineru de [[2003]].]]
Asturies tien una superfície aproximada de 10.603,57 km². Llenda al norte col [[mar Cantábricu]], al oeste con [[Galicia]], al sur cola [[provincia de Lleón|provincia de Llión]] y al este con [[Cantabria]]. La so situación xeográfica favoreció un aislamientu históricu cola Meseta y un acercamientu de les rellaciones mercantiles y de comunicación col llamáu [[Arcu Atlánticu]].

Cerca del 73% del territoriu asturianu dedícase a [[Viesca|superficie forestal]]; el 24,7% a cultivu y paciones y el 2,27% a aries urbanes o d'usu artificial del suelu.<ref>[[Gaspar Melchor de Xovellanos]]. Discurso económico sobre los medios de promover la felicidad en Asturias, [[1781]]: ''«https://www.elcomercio.es/20130514/asturias/superficie-asturias-corresponde-forestal-201305141328.html»''</ref>
{{VT|Llista de ríos d'Asturies|Llista de playes d'Asturies|Llista de montes d'Asturies}}

=== Llocalización ===
* [[Divisiones alministratives d'Asturies|Divisiones alministratives]]

Tres la muerte del rei [[Pelayo]] ([[737]]), el territoriu asturianu algamaba cásique'l d'anguaño.

Ye nel llibru ''Liber Testamentorum'' pelayanu del [[sieglu XII]], onde se define'l territoriu de la provincia asturiense del [[Reinu de Lleón|Reinu de Llión]]:
 
''Intra fines asturiarum a pirineis montibus usque in ora maris a flumine magno quod dicitur Ove usque in flumin quod dicitur Deva''

(Según elli, el territoriu asturianu defínese ente los montes cantábricos y la mar, y dende'l [[ríu Eo]] fasta'l [[ríu Deva]]).

Nos más de los mapes [[cartografía|cartográficos]] fechos del [[sieglu XVI]] endelantre vese una división alministrativa doble: les [[Asturies d'Uviéu]] y les [[Asturies de Santillana]]. La d'Uviéu tenía la llende occidental nel ríu Eo, mentes que pela parte oriental llegaba hasta'l [[ríu Seya]] onde entamaba l'Asturies de Santillana que llegaría hasta cerca de [[Santander]] (San Andero), perteneciendo al territoriu de [[Vizcaya]] nun primer momentu, y constituyendo llueu xunto con [[Laredo (Cantabria)|Laredo]], [[Santoña]] y [[Cabezón de la Sal]] el territoriu de les ''Cuatro Villes'' d'onde surdirá [[Cantabria]]. Pel sur les Asturies llendaben cola [[Cordelera Cantábrica]].

Nel mapa cartográficu editáu en [[1700]] por Charles Hubert (primer xeográfu del rei d'España) entama a nomase [[Principáu d'Asturies]] tando entovía dividíu na [[Asturies d'Uviéu]] y l'[[Asturies de Santillana]].

De magar [[1835]] cola división provincial a imitación de la francesa dibúxase la contorna d'anguaño. Dende esti momentu desapaez de la cartografía l'Asturies de Santillana pasando esi territoriu dende'l ríu Deva a la Provincia de Santander.

Güei'l territoriu asturianu asítiase na zona templada del [[hemisferiu]] norte, nel norte de la [[Península Ibérica]], ente los 43º y los 42º de [[llatitú]] norte y los 4º y los 7º de llonxitú [[oeste]].

=== Topografía ===
[[Archivu:Urriellu.JPG|thumb|right|270px|L'[[Picu Urriellu|Urriellu]], ún de los cumes más emblemáticos del Principáu.]]
El relieve asturianu ta marcáu pola fragmentación del Macizu Ibéricu na oroxenia alpina, polo que se da un anovamientu na Cordelera Cantábrica. También foi importante'l sometimientu costeru sufríu nel terciariu pola dinámica llitoral. A rasgos xenerales carauterízase poles siguientes dos unidaes morfoestructurales:

* La [[Rasa llitoral asturiana|Rasa Costera]]: Les rases asturianes son amplies llaneres qu'empiecen nel veril de los cantiles y terminen por confundire coles estribaciones montesines más cercanas a la mar. Ye la única unidá qu'homoxeniza'l relieve asturianu y enánchase a lo llargo de tol llitoral, seicionada namás polos calces fluviales principales siendo, poro, la única unidá común a tou esti territoriu. 
* La [[Cordelera Cantábrica]]: El borde meridional d'Asturies ye percorríu por un cordal de montes peraltos que s'empobina haza'l mar al traviés de les sierres llitorales y se funde al sur colos relieves llanos de la meseta lleonesa. La Cordelera Cantábrica estiéndese dende Galicia hasta cuasi'l [[País Vascu]]. Sicasí, ye nel tramu asturianu onde presenta relieves más acusaos y cotes más altes 

Otro rasgos importantes son:

* '''Fuertes pendientes'''; Asturies ye mui montesina, con una pendiente media del 33% y 2/3 del territoriu con pendientes superiores al 30%.
* '''Alta altitú media'''; la metá del territoriu asítiase penriba de los 700 [[metru|metros]] d'altor.
* '''Disposición complexa'''; tien una rasa llitoral al norte y la llinia de cumes de la [[Cordelera Cantábrica]] al sur. Ente dambes, la disposición orográfica ye pervariada, según seya de la fastera occidental, central o de la oriental.

Dientro del relieve asturianu estrémense dos unidaes d'importancia desigual: la [[rasa llitoral asturiana|rasa llitoral]] (10% del territoriu) y el [[Macizu Asturianu]].

=== Hidrografía ===
Asturies tien abondanza d'agua. Los ríos, llagos y banzaos son alimentaos davezu poles numberoses precipitaciones que recibe.
* '''Ríos''':
[[Archivu:Narcea.JPG|thumb|right|270px|El [[ríu Nalón]], na so confluyencia col Narcea.]]
:Los más de los ríos asturianos son curtios, con fuerte pendiente y caudal intensu por mor de la proximidá de los montes a la mar, faciendo altes cabeceres. Los únicos ríos que cuenten con una cuenca más o menos definida coinciden colos que ofrecen unes dimensiones superiores al restu, ello ye: el Nalón-Narcea, el Navia y el Seya, les trés cuenques fluviales más importantes.

:El complexu Nalón-Narcea, que riega la parte central d'Asturies ye'l de mayor estensión llonxitudinal y tamién el más caudalosu; el [[ríu Nalón]] naz nel [[Puertu de Tarna|puertu de Tarna]], treviesa'l valle de [[Llangréu]] y pasa pel conceyu d'[[Uviéu]], recoyendo les agües del [[Ríu Caudal|Caudal]] y del [[Ríu Nora|Nora]]; na redolada de [[Pravia]], axúntase'l [[Ríu Narcea|Narcea]], hasta aportar al [[Mar Cantábricu|Cantábricu]], formando, al morrer, la ría de San Esteban. El [[ríu Navia]], que naz na [[provincia de Lugo]], riega'l postreru occidental d'Asturies y termina'l so percorríu na villa que lleva'l so nome, formando una pequeña ría na so boca. El [[ríu Seya]], el más representativu del oriente asturianu, naz nel macizu de los [[Picos d'Europa]] y tres recibir aportaciones de los ríos de monte y, dempués, del [[Ríu Piloña|Piloña]] y del [[Ríu Zardón|Zardón]], muerre, formando ría, a l'altura de [[Ribeseya]].
:Rexistren un caudal mediu como consecuencia de les precipitaciones abondantes. La direición dominante de los cursos fluviales ([[Ríu Eo|Eo]], [[Ríu Navia|Navia]], [[Ríu Sella|Sella]], [[Ríu Deva|Deva]]...) ye Sur-Norte, sacantes el [[Ríu Nalón|Nalón]], que presenta una direición SE-NO.

* '''Llagos''' y '''banzaos''':
:Los llagos y llagunes asturianos son pequeños y poco abondantes, la zona de mayor abondanza llacustre alcuéntrase nos conceyos de [[Cangas del Narcea]], [[Somiedo]] ([[El Ḷḷau del vaḷḷe]] ye'l mayor d'Asturies) y área del monte de [[Cuadonga]]. Los más son d'orixe glaciar, ocupando sectores de valle d'antiguos circos; otros tienen el so orixe en depresiones o na alimentación de dalgún ríu soterrañu o nel desxelu.

:Los banzaos o pantanos suelen tar asitiaos en depresiones naturales del terrén y de manera artificial pretenden retener l'agua pa estremaos usos. Rescamplen los del ríu Navia (Arbón, Doiras y Salime), los del Nalón (Tañes y Rusecu), asina como'l de La Barca nel ríu Narcea.

=== Clima ===
El clima xeneral n'Asturies ye [[Clima oceánicu|oceánicu]], con precipitaciones abondoses repartíes a lo llargo del añu y temperatures seles tanto n'[[iviernu]] como en [[branu]]. Debío a lo accidentao de la xeografía asturiana hai infinidá de microclimes, de los que se podríen distinguir trés:

* La franxa climática del llitoral: oceánicu lluviosu, mui influyida pola mar.
* La franxa climática suroeste: oceánicu interior, con un clima más continetalizáu.
* La franxa central: con menor influyenciada marítima y una evidente presencia del [[clima alpín]] como en toles rexones del Cordal Cantábrica.

=== Mediu ambiente ===
[[Archivu:Vista de muniellos.jpg|thumb|right|270px|[[Reserva Natural Integral de Munieḷḷos|Munieḷḷos]], en [[Cangas del Narcea]].]]
{{VT|Llista d'espacios naturales d'Asturies|Races autóctones asturianes}}
El Plan d'Ordenación de los Recursos Naturales d'Asturies (PORNA) estableció nel añu [[1994]] (como desenrollu de la llei de mayu de [[1991]]) la proteición de los diferentes espacios naturales del país. Esta llei de proteición autonómica ye'l desenrollu autonómicu de la llei estatal de proteición y conservación de los espacios naturales, flora y fauna. Esisten n'Asturies cinco parques naturales: el [[Parque Natural de Las Ubinas-La Mesa]], el [[Parque Natural de Ponga]], el [[Parque Natural de les Fontes del Narcea y del Ibias]], el [[Parque Natural de Redes]] y el [[Parque Natural de Somiedo]]; asina como un parque nacional, el de los [[Parque Nacional de los Picos d'Europa|Picos d'Europa]].

==== Problemes medioambientales ====
Delles aiciones humanes influyen negativamente sobre'l mediu natural asturianu y xeneren dellos problemes medioambientales.

* '''Quemes forestales'''. Esti ye ún de los problemes más graves a los qu'ha enfrentase'l país. La mayoría son provocaos por distintos intereses económicos, como pagar precios más baratos pola madera d'un terrén calcináu. Esti problema xorrez, amás, pola composición de munches viesques asturianes, poblaespor pinos o ocalitos que prienden con mayor facilidá que los árboles autóctonos.
* '''Contaminación'''. La mayor parte del territoriu asturianu sufre problemes de contaminación de l'agua, del suelu o de l'atmósfera, derivaos de la elevada producción de residuos urbanos y de les emisiones contaminantes de los vehículos y la industria. Los derrabes de petroleu al mar, les agües de los ríos que va mui pocos años corríen prietes pol carbón, o les arribaes de carbón como les producíes pol barcu ''Castillo de Salas'', fundíu frente a Xixón, son dalgunos exemplos d'esta problemática.
* '''Ensugamientu de los humedales'''. Los humedales son zones nes que desendolca una bayura d'especies animales y vexetales. Sicasí, delles d'estes aries fueron secaes pa convertiles en terrenos cultivables o edificables (como nes sableres de [[Salinas]] o [[Verdiciu]]).
* '''Perda de la [[biodiversidá]]'''. Asturies tien una gran variedá d'especies vexetales y animales. Sicasí, la sobrevivencia de dalgunes d'elles, como l'[[osu pardu]] o'l [[gallu montés]], ta en peligru por mor de l'esfarrape del so [[hábitat]] natural.

== Política y gobiernu ==

=== El Principáu d'Asturies ===
[[Imaxe:Edificiu Xunta Xeneral d'Asturies.JPG|right|thumb|270px|Parllamentu asturianu.]]
Asturies exerce'l so autogobiernu que la constitución española-y garantiza como [[Estatutu d'Autonomía del Principáu d'Asturies|comunidá autónoma]]. La norma institucional básica ye l'[[Estatutu d'Autonomía del Principáu d'Asturies|Estatutu d'Autonomía]]. D'acuerdu con ello, el Principáu d'Asturies ta formáu por una serie d'instituciones de gobiernu, ente elles:

* la [[Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies|Xunta Xeneral]], ye'l muérganu supremu de representación del pueblu asturianu. Los sos miembros son elixíos polos ciudadanos de forma democrática pa desempeñar el papel [[poder llexislativu|llexislativu]]. Ta constituyíu por 45 diputaos, escoyíos por representación proporcional con llistes de partíos zarraes, per un total de 4 años. Asinamesmo correspuende a la Xunta Xeneral aprobar los presupuestos de la [[Conseyu de Gobiernu del Principáu d'Asturies|comunidá autónoma]].
* la [[Presidente del Principáu d'Asturies|Presidencia del Principáu]], encabezada pol [[Presidente del Principáu d'Asturies|presidente]]. Esti escueye'l [[Conseyu de Gobiernu del Principáu d'Asturies|Conseyu de Gobiernu]] que'l so llabor ye controláu pola cámara. El presidente ye la representación más alta d'Asturies; polo tanto ye'l representante del [[poder executivu]] d'esti territoriu.
* el Gobiernu o [[Conseyu de Gobiernu del Principáu d'Asturies|Conseyu de Gobiernu]] (conocíu popularmente como'l ''Gobiernín'') ye'l muérganu superior colexáu que dirixe la política y l'alministración del Principáu. El Gobiernu ta presidíu pol presidente del Principáu, el vicepresidente y los de les otres conseyeríes. Con too ello, guarda una serie de competencies de distintu ámbitu; como la educación, la sanidá o la economía.

Arriendes d'estes instituciones, esisten otres instituciones creaes pol mesmu Estatutu. Esti ye'l casu de la [[Sindicatura de Cuentes del Principáu d'Asturies|Sindicatura de Cuentes]], muérganu de garantía y control al que-y correspuenden les funciones de fiscalización de l'actividá económico-financiera del sector públicu d'Asturies.

La institución máxima del poder xudicial n'Asturies recái sobre'l [[Tribunal Superior de Xusticia d'Asturies|Tribunal Superior de Xusticia]]. Les sos competencies inclúin toles instancies y graos, sacante los recursos de casación y revisión, nos órdenes civil, penal y social;[[Archivu:Coche policia nacional adscrita Principado.jpg|right|thumb|270px|Vehículu de la policía ascrita al Principáu.]] los recursos que se deduzan contra los actos y disposiciones de les alministraciones públiques, nos términos qu'estableza la [[Poder Xudicial d'España|Llei Orgánica del Poder Xudicial]], nel orde contencioso-alministrativu; y les cuestiones de competencia ente muérganos xudiciales n'Asturies. 

El [[Conseyu de Gobiernu del Principáu d'Asturies|Conseyu de Gobiernu]] ye una entidá integrada na estructura gubernativa asturiana. La so capital y sede ye la ciudá d'[[Uviéu]]. El primer Presidente d'Asturies ente [[1982]] y [[1983]] foi [[Rafael Fernández Álvarez]], del [[PSOE]], que foi siguío por [[Pedro de Silva]] hasta [[1991]]. Ente 1991 y [[1995]] tenemos una continuación de gobiernos socialistes encabezaos por [[Juan Luis Rodríguez-Vigil]] primero y [[Antonio Trevín]] dempués. Ente 1995 y [[1999]] [[Sergio Marqués]] ye escoyíu presidente na única etapa de gobiernu del [[PP]] n'Asturies. El so socesor, [[Vicente Álvarez Areces]] consigue caltenese nel gobiernu ente 1999 y [[2011]], siendo'l presidente asturianu con más años nel poder. En 2011 gana les eleiciones [[Francisco Álvarez Cascos]], de [[FAC]], viéndose obligáu a repetir los comicios en [[2012]] y faciéndose col gobiernu del Principáu -hasta güei- [[Javier Fernández Fernández|Javier Fernández]], del PSOE.

Asturies nun poseye una [[policía autonómica|policía]] autonómica, pero sí cuenta con una [[Unidá de Policía Ascrita del Principáu d'Asturies|Unidá de Policía Ascrita]] dende [[payares]] de [[2006]], encargada de la custodia d'edificios públicos, la escolta de personalidaes, la coordinación y control de les funciones de seguranza conseñaes a les empreses de seguranza privada y la inspeición y control del xuegu.

=== Símbolos ===
[[File:Bandera d'Asturies.jpg|thumb|270px|[[Bandera d'Asturies]]]]
Asturies tien trés símbolos representativos propios recoyíos nel so Estatutu d'Autonomía.

La [[Bandera d'Asturies|bandera]], cola [[Cruz de la Victoria]] en mariellu sobre fondu azul. De los brazos de la cruz cuelguen les lletres griegues alfa mayúscula y omega minúscula. Surde gracies al ilustráu [[Xovellanos]] na época de la [[Guerra del francés|invasión napoleónica]], cuando la Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies declárase soberana y crea un exércitu pa responder a los invasores. A principios de [[sieglu XX]], [[Fernán Coronas]] da-y el nome d'''Azuleste''.

L'[[himnu]] oficial ye l'''[[Asturies, Patria querida]]'', escrita por [[Ignacio Piñeiro]], un músicu [[cuba|cubanu]] que fixo'l cantar pa homenaxar a so padre, que yera asturianu y volviere a Asturies pa morrer. Albídrase que la melodía foi adaptada d'una que cantaben los mineros silesianos que diben a trabayar a a les mines de la [[Ríu Caudal|cuenca del Caudal]] a principios del [[sieglu XX]]. Adoptóse oficialmente'l [[27 d'abril]] de [[1984]].<ref>{{cita web |url=https://www.boe.es/buscar/pdf/1984/BOE-A-1984-12186-consolidado.pdf|títulu=Ley 1/1984, de 27 de abril, por la que se establece el Himno del Principado y se regula su uso.|fechaaccesu=2020-02-28|cita=Artículo 1. Se establece como Himno del Principado la popular canción «Asturias, Patria querida».}}</ref>

El [[Día d'Asturies]] ye la xornada festiva del Principáu. Celébrase'l día [[8 de setiembre]]. Coincide cola festividá de la [[Virxe de Cuadonga]], patrona d'Asturies. Establecióse oficialmente'l [[16 de xunu]] de [[1980]], anque dempués d'un llargu discutiniu arroxáu polos partidarios del [[25 de mayu]], que víen al 8 de setiembre como un día relixosu y inconexu cola formación del [[Reinu d'Asturies]].

=== Organización territorial ===

==== Conceyos ====
A efeutos alministrativos, el Principáu d'Asturies ta dividíu en 78 [[conceyu|conceyos]], figura llegalmente equivalente al municipiu. La entidá menor que'l conceyu ye la [[parroquia]], que nun tien por qué coincidir necesariamente cola parroquia eclesiástica. Dientro de cada parroquia puen dase diferentes [[barriu|barrios]] y [[aldea|aldees]].

Los conceyos con más habitantes son ''(veer la [[Llista de conceyos d'Asturies|llista completa]])'':

[[File:Mapa de les Parroquies d'Asturies.png|thumb|300px|Parroquies d'Asturies]]
{| {{tablaguapa}}
!style="background: #e3e3e3;"|Posición
!style="background: #e3e3e3;"|Conceyu
!style="background: #e3e3e3;"|Xentiliciu
!style="background: #e3e3e3;"|Población
|-
|1
|[[Archivu:Escudo de Gijón.svg|20px|Escudu de Xixón]] [[Xixón]]
|''Xixonés/Xixoniegu''
|{{población de|Xixón}}
|-
|2
|[[Archivu:Escudo de Oviedo.svg|20px|Escudu d'Uviéu]] [[Uviéu]]
|''Uvieín/Carbayón''
|{{población de|Uviéu}}
|-
|3
|[[Archivu:Escudo de Avilés.svg|20px|Escudu d'Avilés]] [[Avilés]]
|''Avilesín''
|{{población de|Avilés}}
|-
|4
|[[Archivu:Escudo de Siero.svg|20px|Escudu de Siero]] [[Siero]]
|''de Siero''
|{{población de|Siero}}
|-
|5
|[[Archivu:Escudo de Langreo.svg|20px|Escudu de Llangréu]] [[Llangréu]]
|''Llangreanu''
|{{población de|Llangréu}}
|-
|6
|[[Archivu:Escudo de Mieres.svg|20px|Escudu de Mieres]] [[Mieres]]
|''Mierense''
|{{población de|Mieres}}
|-
|7
|[[Archivu:Escudo de Castrillón (contorno francés).svg|20px|Escudu de Castrillón]] [[Castrillón]]
|''Castrillonés''
|{{población de|Castrillón}}
|-
|8
|[[Archivu:Escudo de San Martín del Rey Aurelio.svg|20px|Escudu de Samartín del Rei Aurelio]] [[Samartín del Rei Aurelio]] 
|''Samartiniegu''
|{{población de|Samartín del Rei Aurelio}}
|-
|9
|[[Archivu:Escudo de Corvera de Asturias.svg|20px|Escudu de Corvera]] [[Corvera]]
|''Corveranu''
|{{población de|Corvera}}
|-
|10
|[[Archivu:Escudo de Villaviciosa.svg|20px|Escudu de Villaviciosa]] [[Villaviciosa]]
|''Maliayu''
|{{población de|Villaviciosa}}
|}

L'Estatutu d'Autonomía fala tamién de la posibilidá d'ordenación de [[Comarca|comarques]]. Aunque llegalmente entá nun se desenrollaron, sí esisten dalgunes alministraciones d'esti tipu establecíes en dellos conceyos pa la prestación de los servicios que son competencia conceyera, asina como pa la ordenación, planificación y promoción al esterior de la comarca. Estes son: la [[comarca d'Avilés]] qu'abarca los conceyos d'[[Avilés]], [[Illas]], [[Corvera]] y [[Castrillón]] y la [[comarca del Nalón]] qu'abarca [[Llangréu]], [[Samartín del Rei Aurelio|Samartín]], [[Llaviana]], [[Casu]] y [[Sobrescobiu]].

A efeutos xurídicos n'Asturies alcontramos trés circunscripciones eleutorales, siendo la mayor de toes elles a efeutos poblacionales la central.

Desde'l puntu de vista xudicial Asturies dixébrase en 18 [[Partíos xudiciales d'Asturies|partíos xudiciales]], con xulgaos de primer instancia na capital de caún d'ellos.

Dende'l puntu de vista sanitariu Asturias tien 8 Aries Sanitaries, 2 Distritos Sanitarios, 66 Zones Básiques de Salú y 15 Zones Especiales de Salú. (Datos: [[Institutu d'Información Sanitaria]], 2002).

==== Parroquies ====
{{AP|Parroquies d'Asturies}}

=== Eleiciones autonómiques ===
Los últimos resultaos de les eleiciones a la Xunta Xeneral fueron:

{| {{tablaguapa}} style="margin:0 auto"
|-
! colspan="12" width="60%" bgcolor="#C0C0C0" align="center" | [[Eleiciones autonómiques d'Asturies|Eleiciones autonómiques]]
|- bgcolor="#D8D8D8"
! Partíu
! align="right" | 1983
! align="right" | 1987
! align="right" | 1991
! align="right" | 1995
! align="right" | 1999
! align="right" | 2003
! align="right" | 2007
! align="right" | 2011
! align="right" | 2012
! align="right" | 2015
! align="right" | 2019
|-
| bgcolor="#FF4500" | '''[[Federación Socialista Asturiana|FSA-PSOE]]'''
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 26
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 20
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 21
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 17
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 24
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 22
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 21
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 15
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 17
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 14
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 20
|-
| bgcolor="#1E90FF" | '''[[Alianza Popular|AP]]/[[Partíu Popular d'Asturies|PP]]'''
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | 14
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | 13
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | 15
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | 21
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | 15
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | 19
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | 20
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | 10
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | 10
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | 11
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | 10
|-
| bgcolor="#32CD32" | '''[[Partíu Comunista d'España|PCE]]/[[Izquierda Xunida d'Asturies|IX<sup>a</sup>]]'''
| bgcolor="#7CFC00" align="right" | 5
| bgcolor="#7CFC00" align="right" | 4
| bgcolor="#7CFC00" align="right" | 6
| bgcolor="#7CFC00" align="right" | 6
| bgcolor="#7CFC00" align="right" | 3
| bgcolor="#7CFC00" align="right" | 4<sup>b</sup>
| bgcolor="#7CFC00" align="right" | 4<sup>c</sup>
| bgcolor="#7CFC00" align="right" | 4ᵉ
| bgcolor="#7CFC00" align="right" | 5
| bgcolor="#7CFC00" align="right" | 5
| bgcolor="#7CFC00" align="right" | 2
|-
| bgcolor="#FFA500" | '''[[Centru Democráticu y Social|CDS]]'''
|
| bgcolor="#ffC000" align="right" | 8
| bgcolor="#ffC000" align="right" | 2
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| bgcolor="#EEEE42" | '''[[Partíu Asturianista|PAS]]'''
|
|
| bgcolor="#FFFF42" align="right" | 1<sup>d</sup>
| bgcolor="#FFFF42" align="right" | 1
|
|
|
|
|
|
|
|-
| bgcolor="#00DDDD" | '''[[URAS]]'''
|
|
|
|
| bgcolor="#00FFFF" align="right" | 3
|
|
|
|
|
|
|-
| bgcolor="#091F92" | '''[[Foru Asturies|FAC]]'''
|
|
|
|
|
|
|
| bgcolor="#0070B8" align="right" | 16
| bgcolor="#0070B8" align="right" | 12
| bgcolor="#0070B8" align="right" | 3
| bgcolor="#0070B8" align="right" | 2
|- 
| bgcolor="#FF00FF" | '''[[UPyD]]'''
|
|
|
|
|
|
|
|
| bgcolor="#F6AE97" align="right" | 1
|
|
|- 
| bgcolor="#572364" | '''[[Podemos]]'''
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| bgcolor="#7F69A5" align="right" | 9
| bgcolor="#7F69A5" align="right" | 4
|- 
| bgcolor="#FF7430" | '''[[C's]]'''
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| bgcolor="#F38D3C" align="right" | 3
| bgcolor="#F38D3C" align="right" | 5
|- 
| [[Vox (partíu políticu)|VOX]]'''
| 
|
| 
|
|
|
|
|
|
|
| " align="right" | 2
|-
| '''''Total'''''
| align="right" | '''''45'''''
| align="right" | '''''45'''''
| align="right" | '''''45'''''
| align="right" | '''''45'''''
| align="right" | '''''45'''''
| align="right" | '''''45'''''
| align="right" | '''''45'''''
| align="right" | '''''45'''''
| align="right" | '''''45'''''
| align="right" | '''''45'''''
| align="right" | '''''45'''''
|}

{| align="center"
|
::<sup>a</sup> A partir de 1982 [[Izquierda Xunida]] 
::<sup>b</sup> <small>IX presentóse en coalición col [[Bloque por Asturies]].</br></small>
|
::<sup>c</sup> <small>IX presentóse en coalición col [[Bloque por Asturies]] y [[Los Verdes d'Asturies]].</small>
::<sup>e</sup> <small>IX presentóse en coalición con [[Los Verdes d'Asturies]].</small>
::<sup>d</sup> <small>Presentóse en coalición con [[Unidá Nacionalista Asturiana (1988)|UNA]] en [[Coalición Asturiana]] (CA).</small>
</small>
|}

== Economía ==
{{AP|Economía d'Asturies}}

=== Indicadores económicos ===
{{Economía|pib=€ 22.071 millones
|pibc=€ 21.035 (2012)
|cre=-2,5% (2012)<ref name="EvoluciónPIB">{{cita web |url=http://www.idepa.es/sites/web/handlePrintPDF?xml=/system/idepa/contents/eldato/eldato1191500193632.html&xsl=/system/modules/es.indigo.opencms.content.eldato/xml/eldatocomparacion-fop.xml&converter=es.indigo.opencms.content.eldato.XMLElDatoConverter&params=idioma:es |editor=idepa|fecha= 2012|títulu= Economía asturiana}}</ref>
|infla=1,9% (2013)
|rnb=n/a
|desemplegu=24,40% (2012)
|esp=€ 3.857 millones
|imp=€ 3.885 millones
|fonte={{cita web |url=https://www.lne.es/economia/2013/07/12/inflacion-sube-0-asturias-tasa/1441112.html| fecha=2012}}}}
La [[economía]] asturiana cuenta con un [[sector primariu]] en retrocesu qu'ocupa al 6% de la población activa con ganadería vacuna, destacando la producción llechera, agricultura (maíz, patates y mazanes) y pesca. Siempre foi mui significativa la [[minería]] del [[carbón]], pero anguaño nun goza del papel preponderante d'antaño, reduciendo'l so númberu de 20.000 mineros nos años 80 a los malapenes 1.800 de güei. 

El [[sector secundariu]] emplega al 30% de la población activa, siendo importantes: la [[siderurxa]], especialmente allugada ente Xixón y Avilés, l'alimentación, los astilleros, les armes, les químiques, equipos de tresporte, etc. Nel [[sector terciariu]] afítase'l 65% de la población activa y va n'aumentu, asina la capital Uviéu ye la ciudá que más crez en númberu d'habitantes (siendo entá la mariñana Xixón la más poblada), fechu sintomáticu de la concentración de la población nos centros urbanos y de la importancia que'l [[turismu]] vieno d'adquirir nel país nos caberos años, col eslogan: ''"Asturies, Paraísu natural"''.

A pesar del esmantelamientu industrial que cincó a la comunidá en décades anteriores, la renta por habitante medró nos caberos años hasta asitiase en 21.035 € en 2012. El paru ye ún de los principales problemes, allugándose'l ésti nel mes de setiembre de 2012 en 99.135 persones.

El preciu de la vivienda n'Asturies ye'l séptimu más caru d'ente les comunidaes d'España. En 2013 pagábense 1.428,4 euros por metru cuadráu, siendo Xixón la ciudá más cara (1.761,9 euros el metru cuadráu).

Dende'l puntu de vista financieru, hai que destacar la presencia de la [[Caxa d'Aforros d'Asturies]] (Caxastur), fundada en [[1880]].

Los conceyos d'Asturies tienen una delda pública global de 451.071 miles d'euros.
<ref>[http://www.meh.es/Documentacion/Publico/AdministracionElectronica/Oficina%20Virtual%20Entidades%20Locales/Informe_Deuda_Local_2009.pdf Ministeriu d'Economía y Facienda]</ref>

{| class="toc" cellpadding=0 cellspacing=0 width=31% style="float:left; text-align:center;clear:all; margin-left:8px; font-size:90%;"
!bgcolor=black colspan=8 style="color:white;"|Trabayadores nos distintos sectores económicos (2006)<ref>'''Fonte''': Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2006. [http://www.ine.es/inebase2/leer.jsp?L=0&divi=DPOP&his=0]</ref>
|-bgcolor=#efefef
!width=4% |
!width=87% |Númberu de trabayadores
!width=9% |Porcentaxe

|-
|'''TOTAL||align=center|'''410.143||align=center|100%
|-
|Agricultura, ganadería y pesca||align=center|'''20.631||align=right|5,03%
|-
|Industria||align=center|'''60.428||align=center|14,73%
|-
|Construcción||align=center|'''50.252||align=center|12,25%
|-
|Servicios||align=center|'''278.832||align=center|67,98%
|}
{| class="toc" cellpadding=0 cellspacing=0 width=31% style="float:left; text-align:center;clear:all; margin-right:8px; font-size:90%;"
!bgcolor=black colspan=8 style="color:white;"|Usos del suelu (2006)<ref>'''Fonte''': Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2006. [http://www.ine.es/inebase2/leer.jsp?L=0&divi=DPOP&his=0]</ref>
|-bgcolor=#efefef
!width=87% |Usu
!width=9% |Superficie

|-
|'''Tierres de llabrantíu'''||align=right|261,06km²
|-
|'''Praderíes'''||align=right|3.057,79km²
|-
|'''Terrén forestal'''||align=right|4.580,89km²
|-
|'''Otros usos (industrial, residencial...)'''||align=right|2.703,83km²
|}

=== Infraestructura ===
Asturies tien ciertu aislamientu por mor del so relieve accidentáu. Dende la dómina romana les llexones comunicábense cola Meseta al traviés de la [[Vía de la Plata]], que cruza la [[Cordelera Cantábrica]] llegando hasta la ciudá de [[Sevilla]], l'actual A-66. En cuantes al tren, col deserollu del ferrocarril nel sieglu XIX, comunicóse col restu de la península, principalmente con [[Provincia de Lleón|Llión]] y [[Cantabria]]. Nel Principáu alcuéntrase ún de los puertos más importantes del Cantábricu, [[El Musel]], que tien rutes comerciales diaries con [[Francia]] y [[Reinu Xuníu]].

==== Aeropuertos ====
[[Archivu:Aeropuerto de Asturias.jpg|thumb|260px|right|Terminal d'Asturies.]]
Asturies cuenta únicamente con un aeropuertu comercial: l'[[Aeropuertu d'Asturies]], asitiáu en [[Santiagu'l Monte]] ([[Castrillón]]) y un aeródromu, l'[[Aeródromu de La Llamorgal]] allugáu en [[Llanera]].

L'[[Aeropuertu d'Asturies]] tien llinies aeries diaries con [[Palma de Mallorca]], [[Madrid]], [[Barcelona]], [[Lanzarote]], [[Sevilla]], y selmanales con [[Tenerife Sur]], [[Alacant]], [[Málaga]], [[Valencia]], [[Bruxeles]], [[Londres]] y [[Xinebra (ciudá)|Xinebra]]. L'aeropuertu rexistró un aumetu curiosu de pasaxeros, dende 774.317 en [[2002]] hasta 1.530.248 en [[2008]], pero notó una baxada en [[2009]] hasta 1.316.088, siendo'l 19ª aeropuertu d'España. A elli puede accedese al traviés de l'autovía del Cantábricu [[A-8]] y la carretera [[N-632]].

==== Puertos ====
Por tamañu y importancia comercial destaca'l [[puertu d'El Musel]], emplazáu nel [[cabu Torres]] (Xixón). Ye, ensin dulda, el primer puertu graneleru del estáu, el sestu nel ranquin xeneral de puertos españoles y el cuartu en resultaos d'esplotación.

La llinia principal de tresporte marítimu correspuende a l'[[Autopista del Mar Xixón - Naoned /Sant Nazer]].<ref>http://www.puertogijon.es/index.asp?MP=3&MS=440&MN=3</ref>

==== Rede viaria ====
{{VT|Llista de carreteres d'Asturies|Llista d'autopistes y autovíes d'Asturies}}
Les dos grandes exes asturianes son les autovíes [[A-66]] y [[A-8]] que crucen el país de norte a sur y d'este a oeste respeutivamente. Amás, esiste un númberu puxante d'autovíes nueves, dalgunes tovía en construcción o proyeutu, como l'[[A-63]], l'[[A-64]], y otres terminaes, como l'[[AS-I]] (Autovía Minera) y l'[[AS-II]] (Autovía Industrial).

==== Ferrocarril ====
{{AP|Rede ferroviaria d'Asturies}}
[[Archivu:Trenfeve.jpg|thumb|260px|right|Tren de Feve na estación d'Ablaña ([[Mieres]]).]]
Asturies poseye una de les infraestructures ferroviaries más importantes d'España dada la importancia d'esti tresporte nel pasáu industrial del país. Güei cuenta con una rede enanchada de [[Tren de redolada|trenes de redolada]] na zona central (Ver [[Trenes de Redolada d'Asturies]]), servicios ofrecíos por [[Renfe Operadora]] y [[FEVE |Renfe Feve]]. Tamién realicen servicios rexonales y de llarga distancia con [[Ferrol]], [[Santander]], [[Lleón (ciudá)|Llión]], [[Madrid]], [[Alacant]] y [[Barcelona]].

Anguaño ta en construcción la ''[[variante de Payares]]'', una infraestructura ferroviaria concebida pa dar accesu al [[Alta Velocidá Española |AVE]], con tiempos más reducíos con Madrid y el restu d'España. Sicasí, vien recibiendo numberoses crítiques per parte de dalgunos sectores de la sociedá debío al so impautu medioambiental y al sobrecostu de les obres.<ref>{{cita web |url=https://www.lne.es/caudal/2008/09/29/peor-ruta-ave/680159.html|títulu=La peor ruta de l'ave - LNE}}</ref>

==== Otros tresportes públicos ====
Tuvo gran sonadía l'anuncia del [[Metrotrén d'Asturies]]. Esti proyeutu, al aumentar la densidá del tresporte ferroviariu en [[Xixón]] y ser soterráu, diba ser conocíu como'l «''metro de Xixón''».<ref>La Voz de Asturias, «[http://archivo.lavozdeasturias.es/html/217628.html El Metro de Xixón]»</ref>

La segunda fase permaneció paralizada dende la finalización de l'anterior, en [[2009]], quedando'l túnel construyíu per tou esti tiempu ensin usu, pero con un costu de mantenimientu de más de 100.000 euros añales<ref>{{cita web |url=http://www.meneame.net/story/mantener-tunel-metrotren-costara-este-ano-mas-100-000-euros|títulu= Mantener el túnel del metrotrén costará esti añu más de 100.000 euros }}</ref>.

== Xeografía humana y sociedá ==

=== Demografía ===
{{AP|Demografía d'Asturies}}

Asturies cuenta con {{persones|unidá=habitantes}}, lo que representa alredor del 2% del total d'España. La so densidá de población, de 101,4 habitantes per km² y ye daqué superior a la media española.

La población carauterízase por poseyer la tasa de mortalidá más alta d'España (12 por mil) y la más baxa tasa de natalidá (6 por mil), polo que dende 1987 la población ta menguando, dao que la natalidá representa namás el 42% de la tasa de mantenimientu de la población, anque les ciudaes grandes sí caltienen la so población.
En 2001 la población de Asturias esperimentó un pequeñuy curtiu repunte, que foi asumíu principalmente por Uviéu y Xixón (2.500 y 3.000 habitantes respeutivamente) y otros 17 conceyos. Nel restu de los conceyos la población amenorgó.
Ye significativu'l despoblamientu nes cuenques mineres y el descensu sele na población d'Avilés (600 persones en 2011).

El porcentaxe d'[[inmigración n'Asturies|estranxeros]] ye del 2,81% ([[INE España|INE]] [[2006]]), trés veces menos que la media estatal y solo per delantre de [[Galicia]] y [[Estremadura]]. Los principales coleutivos estranxeros son l'[[Ecuador|ecuatorianu]] (14,76% del total d'estranxeros), el [[Colombia|colombianu]] (9,01%) y el [[Portugal|portugués]] (7,34%).

=== Llingua ===
[[Archivu:Asturian linguistic areas.PNG|thumb|270px|right|Mapa llingüísticu d'Asturies.]]
{{VT|Idioma asturianu|Gallegoasturianu|Historia de la llingua asturiana|y=sí}}
La [[llingua propia]] del Principáu d'Asturies ye l'[[idioma asturianu|asturianu]], sacante na [[Fastera del Navia-Eo|Tierra del Eo-Navia]] onde lo ye'l [[gallegoasturianu]]. Dambes llingües tienen un estatus de proteición nel [[Estatutu d'Autonomía d'Asturies|Estatutu d'Autonomía]]. Sicasí, la única llingua oficial del Principáu sigue siendo'l [[castellanu]]. Según el ''II Estudiu Sociollingüísticu d'Asturies''<ref>http://www.academiadelallingua.com/lletresasturianes/pdf/II%20Estudiu%20Sociolling%C3%BC%C3%ADsticu.pdf II Estudiu Sociollingüísticu d'Asturies</ref>, en [[2001]] el 16% de los asturianos utiliza l'asturianu como llingua habitual, el 60% el castellanu y el 20% les dos. El 4% de la población residente na comunidá utiliza davezu otres llingües.

L''''asturianu''' ye una [[llingua romance]] falada por unes 129.000 persones n'Asturies, noroeste de [[provincia de Lleón|Llión]], oeste de [[Provincia de Zamora|Zamora]] y noreste de [[Portugal]].
Tien el so orixe nel [[llatín vulgar]] faláu y evolucionáu nos reinos medievales d'[[Reinu d'Asturies|Asturies]] y de [[Reinu de Lleón|Llión]]. El testu más antiguu que se conoz nesta llingua ye la ''[[Documentu de Kesos|Nodicia de Kesos]]'' que data del añu [[959]], mentes que'l documentu normativu escritu n'asturianu más vieyu que se conserva ye'l [[Fueru d'Avilés]] de [[1085]]. A partir de la [[Transición Española]], la [[Idioma oficial|oficialidá]] del asturianu ye una de les reivindicaciones de diversos movimientos sociales, gozando d'un alitar lliterariu conocíu como ''[[Surdimientu]]''. En [[1981]] creóse l'[[Academia de la Llingua Asturiana]], institución del Principáu encargada de la so normativización, estudiu, la promoción y defensa.

L'asturianu poseye un [[llingua estándar|estándar]] principal; el reguláu pola [[Academia de la Llingua Asturiana]], basáu na variante central (demográficamente mayoritaria), y dos normatives ortográfiques; l'asturiana y la propuesta pol [[Institutu de la Llingua Mirandesa]] (''Anstituto de la Lhéngua Mirandesa''), qu'asoleyó una más restrixida a la [[Mirandés|variante mirandesa]]. Cuenta con una serie de variedaes dialeutales dividíes en trés bloques: l'[[asturianu occidental]], l'[[asturianu central]] y l'[[asturianu oriental]].

El '''gallegoasturianu''' fálenlu unes 40.000 persones ente los ríos [[ríu Eo|Eo]] y [[ríu Navia|Navia]]. Filolóxicamente ascríbese al [[Subgrupu Galaico-Portugués|grupu llingüísticu gallegoportugués]], presentando dalgunes traces que lu averen al [[asturianu occidental]]. La so ortografía ta regulada pola ALLA.

Dende [[2005]] vienen oficializándose dalgunos [[topónimu|topónimos]] de llocalidaes na so forma tradicional. Anguaño queden mui pocos conceyos ensin la so toponimia vernácula oficializada.

==== Usu actual de la llingua ====
[[Archivu:Mapa de la estensión de la llingua asturiana-lleonesa.png|thumb|270px|Mapa del dominiu llingüísticu [[asturlleonés]].]]
N'Asturies, como en tol [[Dominiu llingüísticu ástur|dominiu llingüísticu asturlleonés]], el procesu de sustitución llingüística del [[llingua propia|idioma propiu]] pol [[castellanu]] alcuéntrase mui avanzáu, col patrón clásicu pel que l'idioma desapaez primero nes ciudaes y llueu failo na zona rural. Güei, anque'l 83% afirma entender l'asturianu, solo ente'l 14% y el 30% ye capaz de falalo, mentes que'l so conocimientu escritu y usu social ye inferior al 10%.<ref>http://www.academiadelallingua.com/lletresasturianes/pdf/II%20Estudiu%20Sociolling%C3%BC%C3%ADsticu.pdf II Estudiu Sociollingüísticu d'Asturies</ref>

Asina, si bien en [[1991]] el 36% tenía al asturianu como llingua materna, les encuestes de 2001 reflexaben una cayida d'hasta cuasi la metá, asitiándose nel 16%

Nel ámbitu familiar y, en xeneral, nos ámbitos más primarios, cercanos y informales l'asturianu resiste con mayor puxu l'avance del castellanu. Nestes situaciones hasta 2/10 ciudadanos puen ser de contino falantes d'asturianu y hasta 4/10 falantes avezaos (sumando a los ''semifalantes''). Pero según les rellaciones van faciéndose más públiques y formales el nivel d'usu de la llingua asturiana va amenorgando al pasu. Nos dominios más públicos nun lleguen, de fechu, a 1/10 d'asturianos qu'aseguren usar la llingua vernácula davezu.

La falta de normalización nel ámbitu públicu y priváu y la escolarización precaria son percibíos polos asturianos, traduciéndose nuna evidente falta de prestixu social y una rotura significativa del relevu xeneracional del idioma. La tendencia que se deduz del ''II Estudiu Sociollingüísticu d'Asturies'' afita dende [[2001]] una perda cuasi total de falantes patrimoniales en malapenes dos xeneraciones.

==== Oficialidá del asturianu ====
D'acuerdu coles encuestes, el 60% de la población ta a favor de la declaración d'[[Llingua oficial|oficialidá]] de la llingua asturiana y gallegoasturiana xunto col castellanu. El 88% ta a favor de la presencia del asturianu na escuela y a más de la metá de los encuestaos prestaría-yos que fuere llingua vehicular a lo menos en parte del procesu educativu.

A pesar d'ello, l'[[Estatutu d'Autonomía d'Asturies]] sigue incumpliendo l'artículu 3.2 de la [[Constitución Española]], que diz de forma imperativa:

{{Cita|''«Les otres llingües españoles '''sedrán''' tamién oficiales nes sos respeutives Comunidaes Autónomes d'acuerdu colos sos Estatutos.»''}}
La declaración d'oficialidá supón el reconocimientu per parte de l'Alministración d'esa llingua como mediu de comunicación "normal" dientro d'ella y pa colos alministraos. Ello ye que los derechos de los falantes d'asturianu nun se deriven de reconocimientu de la oficialidá o non del idioma, sinón de la so propia esistencia.<ref>http://www.xuristes.as/DConstLlinguaAsturiana.htm La oficialidá dende'l puntu de vista xurídicu</ref>

Asina, los asturianofalantes, al igual que los falantes del restu de llingües españoles, tienen el derechu reconocíu pola Contitución a utilizar el so idioma nes sos rellaciones cola Alministración y nos actos de calter públicu; La [[Carta Europea de les llingües minoritaries]] asina lo afirma y ye una norma d'aplicación direuta n'España una vuelta ratificada pol Estáu.

En base a ello, el [[5 de xunetu]] de [[1997]] el Plenu del Conceyu de [[Bimenes]] -siendo alcalde [[Joaquín García]]- convirtióse nel primeru d'Asturies en declarar la oficialidá del asturianu. Lo que se dio en llamar ''l'espíritu de Bimenes'' estendióse a otros conceyos como [[Castrillón]], [[Casu]], [[Llanera]], [[Llangréu]], [[Llaviana]], [[Teberga]] y [[Morcín]]. Sicasí, n'aquelli manifiestu pola oficialidá suscritu por 26 alcaldes, munchos fueron oxetu presiones polítiques. Talu foi'l casu de [[Joaquín Llorís]], entóncenes alcalde de [[Cabranes]], quien disponiéndose a lleer el maniniestu nuna concentración n'[[Uviéu]] foi ''llamáu al orde'' pol güei senador [[Isidro Fernández Rozada]].<ref>https://www.elcomercio.es/v/20130707/siero-centro/bimenes-clama-solitario-oficialida-20130707.html</ref>

Finalmente, dende febreru de 2000 hasta xunu de 2001, el [[Tribunal Superior de Xusticia d'Asturies|Tribunal Superior de Xusticia]] declara nules toles mociones, estipulando que la competencia llingüística ye únicamente suya. De magar entós, tolos branos celébrase en Bimenes la [[Fiesta de la Oficialidá de Bimenes|Fiesta de la Oficialidá]], en conmemoración d'aquellos fechos.

== Cultura y ociu ==

=== Belles artes y artes populares ===
{{AP|Arte d'Asturies}}
[[Archivu:Oviedo - Santa María del Naranco - Mirador.jpg|thumb|260px|Fachada de [[Santa María del Naranco]].]]
[[Archivu:CentroNiemeyer92.jpg|thumb|260px|[[Centru Cultural Internacional Oscar Niemeyer]]]]
[[Archivu:La-Regenta-y-Catedral.jpg|thumb|260px|[[La Regenta (escultura)|La Regenta]] y la [[Catedral d'Uviéu]].]]
Asturies ye la patria d'orixe artistes [[pintura|pictóricos]] importantes, dende retratistes reales como [[Miguel Jacinto Meléndez]] o [[Carreño de Miranda]], hasta pintores [[costumismu|costumistes]], estilu cimeru nel país, como ye'l casu de [[Nicanor Piñole]], [[Evaristo Valle]] o [[Álvarez Catalá]], venceyáu al costumistmu asturianista debío a la so ascendencia y crianza en [[Cangas del Narcea|Cangas]]. Otros artistes de relevancia puen ser [[Paulino Vicente "El Mozu"]], el pintor y tamién escultor candasu [[Antonio Rodríguez García|Antón Rodríguez]], el moscón [[Amado González Hevia]], [[Juan Rubio Camín]] o [[José Manuel Félix Magdalena|Félix Magdalena]] esti últimu con influyencies [[neoclasicismu|neoclásiques]]. La obra d'[[Aurelio Suárez]] ye ún de los pocos exemplos de pintura [[surrealismu|surrealista]] asturiana. Los museos pictóricos más relevantes d'Asturies son el [[Muséu de Belles Artes d'Asturies]], el [[Muséu Evaristo Valle]], el [[Muséu Nicanor Piñole]], el [[Muséu Barjola]] y el [[Muséu Casa Natal de Xovellanos]]. Otros como'l [[Palaciu de Revillagigedo|Muséu Palaciu de Revillagigedo]] o'l [[Llaboral Centru d'Arte y Creación Industrial]] acueyen esposiciones itinerantes de diversos tipos.

Nel ámbitu de l'[[arquiteutura]] Asturies poseye una herencia artística bayurosa, de la que rescampla l'arquiteutura prerrománica autóctona ([[arte asturianu]]), con monumentos d'estilu ''ramirense'' como [[Santa María del Naranco]], [[Santa Cristina de Ḷḷena]] y [[Samiguel de Lliño]], asina como la [[Ilesia de Santuyano]] ([[Uviéu]]) d'estilu ''alfonsín''. Nel conceyu de [[Villaviciosa]] atopamos la [[ilesia de San Salvador de Valdediós]] (conocida popularmente como'l ''Conventín'') y la [[ilesia de San Salvador de Priesca]]. Nel conceyu de [[Cabranes]] destaca [[San Xulián de Viñón]]. L'arte [[románicu]] ta mui presente ya que toa Asturies yera una encruceyada de rutes [[Camín de Santiagu|xacobees]], destacando'l monesteriu de [[San Pedru de Villanueva]] (cerca de [[Cangues d'Onís]]), les ilesies de [[Ilesia de San Esteban d'Aramil|San Esteban d'Aramil]] ([[Siero]]), [[Ilesia de San Xuan d'Amandi|San Xuan d'Amandi]] ([[Villaviciosa]]) y [[Santa María de Xuncu]] ([[Ribeseya]]). El [[góticu]] nun ye mui abondosu, anque esisten muestres curioses d'esti estilu como la [[Catedral de San Salvador d'Uviéu]]. Alcuéntrase más presente'l [[barrocu]], pente medies de l'arquiteutura palaciega, con exemplos notables como'l [[Palaciu de Campusagráu (Avilés)|Palaciu de Campusagráu]] y el de [[Palaciu de Velarde (Uviéu)|Velarde]] — esti últimu sede del ''Muséu de Belles Artes d'Asturies''. De factura barroca destaca n'obra civil pública la ponte y portalgu de [[Lluniego]]; los fitos, sielles o canapés presentes a lo llargo de la carretera a [[Madrid]] y l'edificiu [[Balneariu de Les Caldes|balneariu de Les Caldes]] de [[Les Caldes]] (Uviéu). En [[1985]], la [[Unesco]] declaró los monumentos d'Uviéu y del Reinu d'Asturies [[Patrimoniu de la Humanidá]]. Esta declaración afeuta a la [[Cámara Santa de la Catedral d'Uviéu]] y la Basílica de Santuyano xunto con [[La Foncalada]], una fonte pública allugada nel cascu vieyu d'Uviéu, d'época d'[[Alfonsu III]].

En cuantes a arquiteutura contemporánea, les muestres más representatives atopámosles nel [[Centru Cultural Internacional Oscar Niemeyer]]; esti proyeutu foi donáu al Principáu pol arquiteutu [[Brasil|brasilanu]] [[Oscar Niemeyer]], ''[[Premiu Princesa d'Asturies de les Artes|Premiu Príncipe d'Asturies de les Artes]]'', como regalu pol XXV aniversariu de la gala. Na so idea proyeutó una plaza abierta, un llugar pa la educación, la cultura y la paz. Sicasí, nun se pue obviar que tanto la so construcción como la so xestión posterior nun tuvieron exentes de polémiques. Na [[Llaboral Ciudá de la Cultura]], asitiada en Xixón, axúntase [[teatru]], formación, o esposiciones temporales d'arte modernu. Na capital asturiana érguese una de les construcciones más representatives de l'arquiteutura moderna, el [[Palaciu de Congresos d'Uviéu]], del arquiteutu [[Santiago Calatrava]], ''Premiu Príncipe d'Asturies de les Artes'' en [[1999]].

Na [[Lliteratura n'asturianu|lliteratura]], destaquen trés momentos históricos d'esplendor de les lletres asturianes. Dende la entrada nel [[sieglu XVII]] al [[barrocu]] gracies a [[Antón de Marirreguera]] y [[Bernaldo de Quirós]], el primeru escomienza nel [[sieglu XIX]] cola [[ilustración]] asturiana de la mano de [[Gaspar Melchor de Xovellanos]], so hermana [[Xosefa Xovellanos]], [[Bruno Fernández Cepeda]] y [[Antón Balvidares]], siguíos por representantes de la corriente popular poética como [[Xosé Caveda y Nava]], [[Domingo Hevia]], [[Benito Canella]], [[Teodoro Cuesta]], [[Xuan María Acebal]], [[Xosé María Flórez y González]], [[Xosé Napoleón Acebal y Nolón]], amás de destacar [[Enriqueta González Rubín]] como narradora. El segundu identifícase col [[rexonalismu]] lliterariu a principios del [[sieglu XX]] con [[Pin de Pría]], [[Constantino Cabal]], [[Enrique García-Rendueles]], [[Pachín de Melás]] y el famosu [[Fernán Coronas]]. Tres l'apaición de [[Conceyu Bable]] en [[1974]], al acabu de la [[dictadura franquista]] y en plena [[Transición española]] tien llugar la tercer y última etapa d'esplendor de la lliteratura asturiana, ''el [[Surdimientu]]''. Nesti momentu históricu llega a igualase en númberu a tolos autores de lo llargo de tola historia de la lliteratura n'asturianu, anovando dafechu temes como la política, l'amor o l'erotismu, y adquiriendo gran relevancia la novela y los cuentos. D'esta etapa que munchos críticos insisten en dividir en ''"El primer surdimientu"'' y ''"El segundu surdimientu"'' destaquen nomes como [[Manuel Asur]], [[Miguel Solís Santos]], [[Xuan Xosé Sánchez Vicente]], [[Antón García]], [[Xuan Bello]], [[Dolfo Camilo Díaz]], [[Ismael González Arias]], [[Ana Vanesa Gutiérrez]], [[Berta Piñán]], [[Xandru Fernández]] o [[Xulio Arbesú]].

Les formaciones [[Música|musicales]] más abondoses son les que representen les diferentes vocaciones espresives. En tornu a la música tradicional, más o menos evolucionada haza les nueves tendencies sonores, destaquen gaiteros como [[Xuacu Amieva]], [[Vicente Prado "El Pravianu"]] o [[José Ángel Hevia|Hevia]]; [[Coleutivu Muyeres|Muyeres]], [[Tuenda]] o [[N'Arba]] ente los grupos tradicionales de recopilación etnográfica; [[Cristóbal Caunedo]], [[Héctor Braga]], [[Anabel Santiago]] o [[Marisa Valle Roso]] ente les figures anovadores de la [[tonada]]; grupos de la llamada ''música celta'' ([[La Coḷḷá Propinde]], [[Corquiéu]], [[Llan de Cubel]] o [[Felpeyu]] como los más conocíos); [[Banda de gaites Llacín|Llacín]], [[Banda de gaites Villa de Xixón|Villa de Xixón]], o [[Banda de gaites Camín de Fierro|Camín de Fierro]] ente les numberoses bandes de gaites; ensin faltar d'artistes del ''[[Surdimientu]]'', como'l dúu [[Nuberu]] y cantautores como [[Pedro Pereira]]. Asturies tien tamién una bayura enorme de grupos de [[rock]], destacando [[Los Berrones]], [[Dixebra]], [[Ilegales]], [[Warcry]], [[Fe de Ratas]], [[Avalanch]] o [[Stukas]]. Hai dellos cantautores destacaos como [[Alfredo González]] o [[Toli Morilla]] y tamién alcontramos artistes de [[hip-hop]] como [[Darck la Eme]] (Mario Fueyo) o [[Arma X (hip-hop)|Arma X]] (Francisco Carrio). Nos circuitos comerciales gozaron recién d'ésitu [[Melendi]], con un estilu qu'entemez dende la [[rumba]] al rock, pasado per tou tipu d'estilos ([[tangu]], [[pop]] o [[flamencu]]), mentes que na década de los [[1980|80]] destacó [[Tino Casal]], ún de los miembros de la [[movida madrilana]] más xenuinos. A principios de la década de [[1990]] entamó a surdir un movimientu de música alternativa mui arreyáu al xéneru [[indie]] conocíu como ''[[Xixón Sound]]'', que truxo incorporaciones destacables como [[Australian Blonde]] o [[Manta Ray]]. Esti riegu nun dexó d'aportar nomes nuevos como Mus, [[Nosoträsh]] o'l cantautor [[Nacho Vegas]], antiguu componente de Manta Ray. La [[Orquesta Sinfónica del Principáu d'Asturies]] (OSPA), que tien a [[Rossen Milanov]] como direutor titular, ye la principal orquesta del país. Ye significativu tamién el [[Coru de la Fundación Príncipe d'Asturies]], creáu en [[1983]] y dirixíu anguaño por [[José Esteban G. Miranda]]. Esti coru considérase como una de les formaciones más importantes d'Europa, siendo distinguíu nel añu [[2007]] pol [[Parllamentu Européu]] ''"pol so serviciu destacáu en pro de la Unión Europea".''

=== Vezos y costumes ===
[[Archivu:Gaiterosenoviedo.JPG|thumb|260px|Grupu de gaiteros tocando n'[[Uviéu]]]]
[[Archivu:PaneraAsturias.JPG|thumb|260px|Panera en [[Rubianu]]]]
La [[danza prima]] ye la mayor y más xenuina d'ente les asturianes, prauticada nos momentos de celebración común y armada en cículu o en files paraleles, garrándose del deu moñín y marcando'l pasu al tiempu. Esisten otros bailles y dances propies de gran sonadía, como ye'l casu del [[pericote]], el [[corri corri]] el [[xiringüelu]], el [[saltón]], y, por supuestu, la [[xota]]. Estes celebraciones suelen acompañase musicalmente con [[gaita asturiana|gaita]], que ye l'instrumentu rei n'Asturies, asina como con [[zanfoña|zanfoñes]], [[bandurria|bandurries]], [[violín|violines]], [[acordión|acordiones]], [[panderu|panderos]] o [[castañueles]].

El cantu tradicional más representativu del Principáu ye la [[tonada]] nes sos distintes modalidaes. Nesti campu destaquen los artistes del [[sieglu XX]] como [[Cuchichi]], [[El Maragatu]], [[Obdulia Álvarez Díaz]] ''(La Busdonga)'', [[Xuacu'l de Sama]], [[Juanín de Mieres]] o autores más nuevos como [[Mari Luz Cristóbal Caunedo]], [[Joaquín Pixán]], El [[Che de Cabaños]], [[Lolo'l de Cabranes]], [[Anabel Santiago]] o [[Marisa Valle Roso]]. N'Asturies esiste toa una rede de concursos y festivales de canción asturiana con una nómina curiosa de cantantes amateurs y semiprofesionales. Tienen tamién gran acoyida los populares [[cantares de chigre]].

La [[vistimienta tradicional asturiana]] ta formada por los traxes y priendes comunes de los asturianos de [[1800]] a [[1920]]. Correspuende a un momentu modal común a toa [[Europa]] y qu'evolucionó con elementos propios del país y de les costumes de determinaos oficios. Los elementos más xenerales d'estos traxes son la [[montera picona]], el [[xilecu]], los [[calzón|calzones]], la [[camisa]] y la [[faxa]] nel casu de los homes y el [[xustiyu]], el [[mandil]], la [[saya]], el [[dengue]] y el [[pañuelu]] nel casu de les muyeres. Son mui representatives les [[madreñes]], unos zuecos de madera concebíos p'andar per terrenos llentos, que gracies a la so utilidá tovía siguen usándose hasta güei.

L'[[arquiteutura tradicional asturiana|arquiteutura tradicional]] ye riquísima y presenta traces comunes con otros territorios del [[Arcu Atlánticu]]. La construcción más singular y carauterística ye l'[[horru]], un graneru llevantáu del suelu por cuatro o más ''pegoyos'' que lu aislen de la humedá y de los ataques de les mures. Constrúyese de madera y la cubierta pue ser de teya, pizarra o vexetal. El [[cabazo]] ye una modalidá d'horru gallegu propia de la [[Tierra del Navia-Eo]] qu'ofrez continuidá colos vecinos lucenses. La [[panera]] ye una ampliación del horru que surdió tres la introducción del [[maíz]] americano. Asina mesmo son mui orixinales dalgunes construcciones rurales con cubierta vexetal, como ye'l casu de los [[teitu|teitos]]. Ente les viviendes campesines más comunes figuren la [[casa mariñana]] y la [[casa de corredor]], más complexa y orientada al mediudía. Otres edificaciones destacaes son les llamaes [[Casa d'Indianos|cases d'Indianos]], construyies polos emigrantes asturianos al tornar al so llugar d'orixe y identificaes poles [[palmera|palmeres]] nos sos xardinos.

En cuantes al ciclu festivu asturianu, los eventos más significativos son; el [[Magüestu]], l'[[Antroxu]], [[San Xuan]], la [[Navidá]], asina como les distintes romeríes estivales, fiestes de prau. Destaca el [[8 de setiembre]] por ser el [[Día d'Asturies]].

=== Mitoloxía asturiana ===
{{AP|Mitoloxía asturiana}}
La mitoloxía asturiana ye l'[[imaxinariu social|imaxinariu]] que se tresmitió a lo llargo de xeneraciones n'Asturies y en parte de [[País Lleonés|Llión]]. Trátase d'un conxuntu d'histories de tresmisión oral centraes en personaxes singulares o n'esplicar la esistencia d'elementos o particularidaes llocales.

L'orixe d'esta mitoloxía posiblemente recueya parte de les creyencies prerromanes de calter anismista, como ye'l casu de ''les ayalgues'', ''el busgosu'' o ''les xanes''. Más tarde la celtificación de los ástures tresformaría estos mitos p'amoldalos al so mou de percibir el mundu. Lo mesmo ocurriría dempués cola romanización, retocándolos y afayándolos a la cultura dominante. Tamién los [[visigodos]], anque yá romanizaos, llevaríen los sos mitos xermánicos y nórdicos que la [[Ilesia católica]] encargaríase de remocicar al envís d'introducise pali que pali na sociedá.

==== Personaxes ====
[[Archivu:Lamia Waterhouse.jpg|thumb|260px|[[Xana]] (Lamia, de John William Waterhouse, 1909).]]
*[[Xana|Les xanes]]: ''Xana'' ye'l nome que se-y da n'Asturies a la ninfa. Les xanes n'Asturies tan lligaes a les fontes y saltos d'agua, representaes como una moza d'enorme guapura, roxa y de güeyos claros. Péñense a la oriella les fontes o llagos con peñes d'oru, esperando a los homes pa embruxalos.

*[[Ayalga|Les ayalgues]]: Les ayalgues son les riqueces enterraes o escondíes d'otres dómines, anque tamién se conoz por esi nome a una muyer mortal que sufre un fechizu, siendo condenada a vivir nuna cueva enllena d'oru y piedres preciosos, curiaes por cuélebres. El fechizu col que se ven condenaes dótales tamién de ciertos poderes sobrenaturales, como'l de poder entendese colos animales y plantes. Pa fender el fechizu, un home debe de da-y muerte al cuélebre.

*[[cuélebre|El cuélebre]]: El cuélebre ye una culiebra xigante que curia a les ayalgues o a les xanes. Como son inmortales, col pasar de los sieglos les escames vuélvense-yos enforma grueses, saliéndo-yos tamién ales d'[[esperteyu]]. Nun suelen salir de les cueves y cuando lo faen ye pa devorar al ganáu o a dalgún aldeanu.

*[[Nuberu (mitoloxía)|El Nuberu]]: Tamién conocíu nel occidente como ''reñubeiru'' o ''Xuan Cabritu'', ye'l ser qu'aguiya a les ñubes y a les tormentes. Represéntase como un home con barba pertupida, que viste pelleyos de chives y un sombreru d'ala ancha. Pue ser terriblemente dañín coles persones escentellando praos y semaos, si bien pue ser arrogando colos que lu ayuden.

*[[Trasgu|El trasgu]]: Ye ún de los personaxes mas conocíos de la mitoloxía asturiana. Ye un ser pequeñu que tien la manzorga afuracada, viste traxe y gorru coloráu. Vive nes cases y ye mui revolvín, llegando a ocasionar grandes estroces. Causa graves trestornos na vida familiar n'aquelles cases qu'habita, xiringando al ganáu, azotando coses al suelu, impidiendo que les persones duerman pela nueche, etc. El mitu del trasgu ta emparentáu a lo llargo del mundu con otros, como puen ser los ''leprechaun'' o los ''boggie''. El trasgu vendría ser una personificación folclórica del fenómenu ''poltergeist'' na cultura tradicional asturiana.

*[[Busgosu|El busgosu]]: Ye un ser metá home la metá castrón. D'acuerdu col mitu mayoritariu, ye'l señor de la [[viesca]] y de tolo qu'habita nella. Ye enemigu sangrín de los lleñadores y cazadores.

*[[El diañu burllón]]: Ésti normalmente represéntase cola figura del [[caballu]], anque pue tresformarse n'otres criatures como castrones o inclusive humanos. Nun suel ser dañín pa colos humanos, normalmente solo gasta bromes pesaes.

*[[Güestia|La güestia]]: Ye una procesión d'almes en pena qu'anuncien la muerte d'una persona. Normalmente ta formada por conocíos del muertu. Lleven güesos prendíos a mou de cirios y sudarios blancos. En delles versiones del mitu lleven tamién la caxa del muertu pa carretar al ánima del futuru difuntu.

*[[Güercu|El güercu]]: Ye l'apaición a una persona d'un muertu futuru, normalmente de lo so familia. Cuando'l que vio al ''güercu'' d'una persona visualiza a ésta nun tiempu y nun llugar nel que nun-y foi posible tar físicamente ye cuando se creye que-y queden poques hores o díes de vida. El güercu pue considerase una anuncia de muerte o una despidida silenciosa.

*[[Licántropu|L'home llobu]]: Igual que n'otres cultures del mundu, n'Asturies puen alcontrase histories que falen d'homes que per aciu de dalgún maleficiu viéronse condergaos a tresformase en llobos y a vivir como aquellos animales.

=== Deporte ===
{{AP|Deporte n'Asturies}}

Asturies desenrolló una actividá deportiva puxante, especialmente dende'l [[sieglu XX]]. Los más populares son el [[fútbol]], el [[piragüismu]], el [[balonmano]], el [[ḥoquei]] y, especialmente, los [[bolos asturianos|bolos]].

Los clubes de fútbol más importantes d'Asturies son: el [[Real Sporting de Xixón]], con 40 temporaes en [[Primer División d'España|Primer División]] y 6 participaciones europees, 1 subcampeonatu de Lliga y 2 de [[Copa del Rei de Fútbol|Copa del Rei]], que güei milita en [[Segunda División d'España|Segunda División]]; y el [[Real Uviéu]], que militó per 38 temporaes en Primer División en [[1985]] y agora milita en Segunda División. Otros cuatro equipos xugaron en Segunda División: [[Real Avilés C.F.]] (14 temporaes), [[Unión Popular de Langreo]] (8 temporaes), [[Caudal Deportivo]] (7 temporaes) y [[Club Deportivo Ensidesa]] (1 temporada).

En baloncestu, el principal equipu ye l'[[Uviéu CB.]] Anteriormente destacó'l [[Xixón Baloncestu]], equipu que tuvo 4 temporaes na máxima categoría, la [[Lliga ACB]].

En balonmano, Asturies ye patria de grandes xugadores como los hermanos [[Alberto Entrerríos]] y [[Raúl Entrerríos]] o l'avilesín [[Rubén Garabaya]] (toos ellos internacionales absolutos).

Dellos equipos asturianos qu'anguaño compiten nes categoríes máximes de los sos deportes respeutivos son:
*[[Xixón Hockey Club]] en ḥoquei sobre patines femenín.
*[[Xixón Mariners]] en fútbol americanu.
*[[Club Natación Santa Olaya]] en natación masculina y femenina.
*[[El Llano Béisbol Club]] en béisbol.
*[[Club Uniḥoquei Xixón]] en floorball.
*[[Astur Patín]] en patinaxe de velocidá sobre ruedes.

[[Archivu:Estación de Valgrande-Pajares.JPG|thumb|290px|Estación d'esquí de [[Valgrande-Payares]]]]
A nivel individual destaca n'Asturies el pilotu carbayón [[Fernando Alonso]], campeón doblu del mundu de [[Fórmula 1]] nos años [[2005]] y [[2006]]. Tamién n'automovilismu, destaquen los pilotos [[Alberto Hevia]], campeón d'España de rallyes d'asfalte en [[2004]] y [[2010]] y subcampeón en 2005 y [[2007]], [[José Antonio López Fombona]] o [[Daniel Alonso]]. Tamién rescamplen el ciclista [[Samuel Sánchez]], medaya olímpica d'oru nos [[Xuegos Olímpicos de Beixín 2008]] na modalidá de ciclismu en ruta y [[Chechu Rubiera]].

Un acontecimientu deportivu mui popular tanto dientro como fuera d'Asturies ye'l [[Descensu Internacional del Seya]], prueba de piragüismu con participantes de varios países y que tien llugar tolos años nel tramu final del [[ríu Seya]], ente [[Les Arriondes]] y [[Ribeseya]], el primer sábadu d'agostu, dende la década de [[1930]]. Con esti eventu da empiezu la ''Selmana Internacional de Piragüismu n'Asturies'', que finaliza col [[Descensu Internacional del Cares]].

N'Asturies esisten tamién [[deportes tradicionales asturianos|deportes autóctonos]] con gran afición. D'ente estos, los [[bolos asturianos|bolos]] son el más importante y n'Asturies práutícase en varies modalidaes: ''cuatriada'', ''batiente'', ''palma'', ''vaqueiru'', etc.

Amás, tienen importancia los deportes ivernales y de monte. Cuenta cola estación ivernal y de monte [[Valgrande-Payares]], que ye una de les primeres estaciones d'esquí, con 21,5 km de pistes más 7 km d'esquí de fondu y que foi inaugurada en [[1954]]. Amás, en marzu de [[2007]], inauguróse la estación ivernal de [[Fontes d'Iviernu]] con 15 pistes d'esquí, que tienen en total una llonxitú de 8 764 m.

=== Gastronomía ===
{{AP|Gastronomía d'Asturies}}
[[Archivu:Fabada en cazuela de barro.jpg|thumb|right|290px|Platu de fabes col so compangu.]]
Tien elementos que la emparenten cola normanda y bretona. El platu más conocíu ye la [[Fabada Asturiana|''fabada'']], potente guisu fechu con ''fabes'', una variedá de [[Phaseolus vulgaris|faba blanca]], acompañaes por [[chorizu]], [[morciella asturiano|morciella]], [[llacón]] y [[tocín de gochu|tocín]]. Esto sírvese aparte y se conoz col nome de ''[[compangu]]''. Amás, destaca la variedá de pexe fresco y mariscos del cantábricu y la calidá de la so [[carne de xata]] y de [[carne de bue|bue]].

Esisten más de cien variedaes distintes d'escelentes [[Quesu d'Asturies|quesos]] artesanos, de los que'l de [[Quesu de Cabrales|Cabrales]] ye'l más conocíu, anque más populares n'Asturies son el [[Quesu Gamonéu|Gamonéu]], l'[[Afuega'l pitu]] etc. y cuenta con denomación d'orixe. Si se prefier un postre dulce, lo más tradicional ye l'[[arroz con lleche]] y les [[casadielles]], bien frites o al fornu, atopamos tamién la famosa [[tarta charlota]] de Xixón, los [[Carbayón (dulce)|carbayones]] y [[moscovita (dulce)|moscovites]] n'Uviéu y el famosu [[tocín de cielu]] de Grau ente otros postres. Tienen mui bona acoyida los [[frixuelos]], postre fechu con fariña, lleche y azucre. Tamién ye típica la empanada asturiana.

La bebida asturiana por escelencia ye la [[sidra]], con un procesu d'ellaboración y un xeitu de consumu integráu dafechu na vida social asturiana. Colos sos pocos graos d'alcohol, ente cuatro y seis, la sidra allegra romeríes y xuntances y sigue desempeñando en [[chigre]]s y [[espicha|espiches]] el papel indiscutible de bebida nacional d'Asturies. Nos caberos años apaecieron, con notable aceptación, la sidra de nueva espresión y la esperada [[denomación d'orixe]]. Y nun podemos olvidanos de la sidra dulce, ensin alcohol, una bebida que se suel consumir nos amagüestos. 

Menos integrao, pero non menos importante, nel occidente tamién ye típico'l [[vinu]] que se produz nesa zona, como por exemplu'l vinu de Cangas del Narcea con [[denomación d'orixe]].

== Ver tamién ==
* [[Reinu d'Asturies]]
* [[Príncipe d'Asturies]]
* [[Xeografía d'Asturies]]
* [[Montes d'Asturies]]
* [[Historia d'Asturies]]
* [[Aeropuertu d'Asturies]]
* [[Llista de conceyos d'Asturies]]
* [[Tresporte d'Asturies]]
* [[Camín de Santiagu de la Costa]]
* [[Provincies d'España]]
* [[Asturias (Cebú)]], Filipines
* [[Fasteres históriques d'Asturies]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat}}
* [http://www.infoasturias.com Información turística]
* [http://dmoz.org/World/Bable/Rexonal/Asturies/ Estaya d'Asturies nel Open Directory Proyect]

{{CCAA_España}}
{{Provincies d'España}}{{Conceyos d'Asturies}}{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Asturies|*]]