Quechua de Yauyos
 | |
|---|---|
| Faláu en |  Perú
|
| Rexón | Provincies de Yauyos, Chincha y Castrovirreyna |
| Falantes | ~6,5 mil |
| Familia | Llingües quechues (dellos) |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | Nengún país |
| Reguláu por | Nun ta reguláu |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengún |
| ISO 639-2 | — (incluyíu en
|
| ISO 639-3 | |
El quechua de Yauyos ye'l conxuntu de dialeutos de les llingües quechues falaes en delles islles llingüístiques na aguada occidental d'andar centrales ente les provincies peruanes de Yauyos (Lima), Chincha (Ica) y Castrovirreyna (Huancavelica). Estes árees correspuenden al norte y al sureste de la provincia de Yauyos, los distritos axacentes de Chavín y San Pedro de Huacarpana na provincia de Chincha, y los de Tantará y Chupamarca enla provincia de Castrovirreyna. Munches d'estes variedaes pertenecen a la caña Quechua I. Atopar en peligru d'estinción y son pocos los neños que les falen. Namái'l distritu de Viñac (Yauyos) tien entá una gran proporción de quechuahablantes activos. Según SIL International, tien un númberu de falantes de 6 mil 500.
Los lectos de Yauyos retuvieron en gran manera les antigües carauterístiques fonolóxiques del quechua, incluyíes l'africada retroflexa [ʈ͡ʂ]. No gramatical, xunen carauterístiques del Quechua I (Waywash) y el Quechua II (Wampuy). Les diferencies ente los dialeutos locales individuales son tan amplies que namái difícilmente se puede falar de variantes.
Alfredo Torero rexistra les siguientes variedaes: Huacarpana, Apurí, Madean-Viñac, Azángaro-Huangáscar-Chocos, Cacra-Hongos, Tana-Lincha, Tomás-Alis, Huancaya-Vitis and Laraos.
Dispersión xeográfica
[editar | editar la fonte]Nel norte de Yauyos, atopamos variedaes de quechua nos distrios de Laraos, Alis, Tomes, Vitis y Huancaya. El quechua de Laraos ye consideráu un Quechua II, ente que los otros cuatro distritos enmarcar nel quechua I. Na descripción de Torero de 1983, conformaben una sola variedá "Alis y Vitis", ente qu'otra manera, Rodolfo Cerrón-Palomino alluga nel so Llingüística quechua a los dialeutos de Tomás-Alis y Huancaya-Vitis —al norte, atestando col huanca— son sumarizados dientro del sub-grupu Yaru.
Nesta zona al sur de Yauyos y les rexones colindantes de Chincha y Castrovirreyna, Torero (1983) numbera les siguientes cuatro variedaes variedaes dientro del so grupu "Huangáscar-Topará": "Cacras", "Aurahuá y Chupamarca" incluyendo probablemente San Pedro de Huacarpana, "Huangáscar, Chocos, Azángaro" cola probable inclusión de Chavín de Topará, y "Tantará". amás, noma les variedá Quechua II d'Acorada. Taylor (1987) ufierta un esquema similar: "Cacras y Hongos", "Huangáscar-Azángaro y Chavín de Topará", "Apurí, Chocos, Madeán y Viñac" y "Acorada".
Comparanza morfolóxica
[editar | editar la fonte]| Morfema | Vitis-Huancaya | Alis-Tomes | Laraos | Cacra | Hongos | Lincha | Apurí-Chocos-Madeán-Viñac | Huangáscar-Azángaro | Chavín de Topará |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 suxetu | -: | -: | -ni | -: | -: | -ni | -ni | -: | -: |
| 1 oxetu | -maa | -maa | -wa | -maa | -maa | -wa | -wa | -maa | -maa- |
| Cisxerundivu | -r | -r | -r | -l | -shpa | -shpa | -shpa | -shpa | -shpa |
| Progresivu | -ykaa- | -ykaa- | -chka- | -ya- | -ya- | -ya- | -ya- | -ya- | -ya- |
| Ablativu | -pita | -pita | -manta | -paq | -paq | -paq | -paq | -paq | -pa |
| Llocativu | -ćhaw | -ćhaw | -ćhaw | -ćhaw | -pi | -pi | -pa | -pa | -man |
| Xenitivu | -pa | -pa | -pi | -pa | -pa | -pa | -pa | -pa | -pa |
Bibliografía
[editar | editar la fonte]- Denis Bertet (2013). Éléments de description du parler quechua d'Hongos (Yauyos, Lima, Pérou) : morphologie nominale et verbale [contién testos y un léxicu]. Tesis de maestría. París. (descargar pdf).
- Aviva Shimelman (2017): A grammar of Yauyos Quechua. Studies in Diversity Linguistics 9, Language Science Press, Berlin (descargar pdf).
- Gerald Taylor (1987). Atuq. Rellatos quechues de Laraos, Acorada, Huangáscar y Madeán, provincia de Yauyos. Allpanchis Phuturinqa, añu XIX, N° 29/30, páxs. 249-266.
- Gerald Taylor (1984). Yauyos, un microcosmo dialeutal quechua. Revista Andina 3, páxs. 121–46.
- Alfredo Torero (1983). La familia llingüística quechua. In: B. Pottier (Hrsg.): América Llatina nes sos llingües indíxenes, páxs. 61-92. Caracas: UNESCO/Monte Avila.
Diccionarios en llinia
[editar | editar la fonte]- Yauyos–English Archiváu 2016-10-11 en Wayback Machine (Aviva Shimelman)
- Yauyos–Castellanu Archiváu 2016-10-11 en Wayback Machine (Aviva Shimelman)
Referencies
[editar | editar la fonte]Enllaces esternos
[editar | editar la fonte]- Gerald Taylor: Dos cuentos en quechua de Laraos (Yauyos) con traducción al español Archiváu 2010-01-05 en Wayback Machine
- Gerald Taylor (1990): Textes quechua de Laraos (Yauyos). Journal de la Société des Américanistes, Vol. 76, Non. 76, páxs. 121-154.
- Testos en quechua de Yauyos, IMDI / ISLE Metadata Initiative, arrexuntaos por Aviva Shimelman
- Yauyos Quechua Collection of Aviva Shimelman Archiváu 2021-12-09 en Wayback Machine en AILLA
- Yauyos Quechua Linguistic Materials, SCL 2018-15, Survey of California and Other Indian Languages, University of California, Berkeley, http://dx.doi.org/doi:10.7297/X2610XHN
| Control d'autoridaes |
|
|---|
Datos: Q36964