Tiy

Tiy
faraona	;
faraona
Vida
Nacimientu	Akhmim, 1398 de edC
Nacionalidá	Antiguu Exiptu
Muerte	Tebes, 1338 de edC (59/60 años)
Sepultura	KV35 (es)
Familia
Padre	Yuya
Madre	Yuya y Tuyu
Casada con	Amenofis III (es)
Fíos/es	The Younger Lady (es) ; Sitamón (es) ; Iset (es) ; Henuttaneb (es) ; Nebetah (es) ; Thutmose (es) ; Akenatón; Semenejkara (es) ; Beketaten (es)
Hermanos/es	Anen (es)
Pueblu	Dinastía XVIII d'Exiptu
Creencies
Relixón	Relixón del Antiguu Exiptu

Tiy foi reina, esposa d'Amenhotep III, de la XVIII Dinastía, y una de les muyeres más carismátiques de la historia exipcia. Otres grafíes del so nome: Tiye, Tiya, Tiyi, Texe, Ty...

Oríxenes

Al contrariu que toles sos predecesores, les "Grandes Esposes Reales", Tiy nun yera de llinaxe real y nun despintó nunca'l so orixe noble, procedente de la ciudá sureña d'Ajmin (Akhmin). El so padre, Yuya, yera un xefe de carros de guerra,^[1] con familia d'orixe asiáticu, ente que la so madre, Tuyu, ostentaba'l títulu de "Ornamientu Real", de dudoses atribuciones, lo mesmo que de "Cantora del templu d'Amón". Que'l faraón neñu Amenhotep III (Amenofis III) casóse con Tiy en cuenta de con cualesquier de les sos numberoses hermanes, nun tien una esplicación clara, pero podría ser por cuenta de:

Cuando Amenhotep III asumió'l tronu yera entá un neñu, y había un Conseyu de Rexencia apoderáu pola madre del rei, Mutemuia. Esta muyer, magar parir al socesor, nun fuera la "Gran Esposa Real" de Thutmose IV (Tutmosis IV), y tuvo qu'aguantar l'aventón de les otres reines, que la víen como una esposa secundaria. Mutemuia vengar d'elles al negar a les princeses reales el matrimoniu col "nuevu Horus".
Yuya yera un home bien importante nel Exiptu d'aquel entós, y ye posible qu'inclusive fuera l'hermanu de reinar madre Mutemuia. Por tanto, Tiy y Amenhotep III seríen primos, y el so casoriu nun fixo más qu'acabar per consagrar a aquel ambiciosu señor.
A too esto xúnese la conxetura de que la dama Tuyu podía ser descendiente, por una caña secundaria, d'Ahmose-Nefertari, como paecen indicar dalgunos de los sos títulos, polo que la candidatura de Tiy yera del tou llexítima.

Tiy
en xeroglíficu

Casar a Tiy col faraón foi una hábil maniobra que benefició de forma insólita a Yuya y Tuyu. El so poder creció pareyu al de los nuevos reis, ya inclusive fueron soterraos nel Valle de los Reis, un honor reservao a bien pocos nobles. La so tumba foi, xunto cola de Tutanjamón (Tutankamón), topada casi intacta, con formosos sarcófagos d'oru y les momies en perfectu estáu de caltenimientu.

La situación tamién benefició a los hermanos de Tiy. Conocer con seguridá a Aanen, que nun dexó d'esguilar puestos nel cleru de Amón, y tamién ye posible que la nueva reina fuera hermana del que más tarde foi'l faraón Ai. Esti tratáu home, un auténticu foín políticu, asumiría'l papel de Yuya al llau del rei, y aconseyaría sabiamente a tres rey antes de ser él mesmu, coles sos hábiles maniobres, coronáu.

Los primeros años de reináu

Tiy casóse con Amenhotep III a la edá de siete o ocho años, aproximao dos menos que'l so sagráu home. La jovencísima pareya paeció complementase dende'l primer momentu y nunca más volvieron dixebrase. Ye innegable la influencia que tuvo Tiy sobre'l faraón, nunca vista antes nes "Dos Tierres". Tanto ye asina que, por cuenta del so matrimoniu, Amenhotep III unvió escarabeos a tolos monarques vecinos nos qu'anunciaba la esistencia de la so primer Gran Esposa Real, según la de los toupoderosos Yuya y To.

A partir d'aquel momentu, y pa sorpresa de toos, la reina Tiy nun dexó d'apaecer en tolos monumentos construyíos pol so home, y en condiciones casi de total igualdá con él. El pesu políticu de la nueva reina yera enorme, y nun tuvo'l menor reparu en remanar a Amenhotep III, que tuvo la inmensa suerte de gociar d'un reináu llargo y próspero. Suelse dicir que Tiy foi l'auténtica gobernante na solombra, ayudada pola so suegra Mutemuia y pola incapacidá del so real maríu.

La llegada de Atón

Unu de los fechos más problemáticos del reináu de Amenhotep III ye'l papel que xugó'l dios Atón nos sos 39 años de gobiernu. Munchos dixeron qu'esta deidá foi introducida na corte pola mesma Tuy,^[2] pero esto ye falsu, pos yá esistíen menciones d'él so reis como Hatshepsut o Thutmose IV. Lo que sí ye ciertu ye que so Amenhotep III y Tiy algamó una popularidá ente la familia real antes impensable.

Les causes d'esto yeren sobremanera'l peligru que entrañaban los sacerdotes d'Amón, tan ambiciosos y poderosos, qu'inclusive faíen taramellar el tronu. Esti peligru yá fuera vistu enforma tiempo antes, pero sería baxu Amenhotep III cuando'l problema adquirió tanta importancia que llegó a esistir una competencia ente Amón, el favoritu del pueblu, y Atón, l'escoyíu pola pareya real pa compensar la influencia de los sacerdotes. Esti conflictu relixosu treslladar al conseyu, onde ye posible que los adeptos de Tiy nun dexaren de conspirar col home más importante del reinu, el sabiu Amenhotep, fíu de Hapu, conocíu devotu de Amón.

Sicasí, nel so papel de reina y de madre, Tiy nun duldar en inculcar el cultu a Atón al so fíu, el príncipe Amenhotep, sentenciando asina al país ensin sabelo, al llamáu "Cisma de Amarna" que llegaría en solo unes décades dempués, fundiendo la dinastía y acabando coles colonies exipcies na zona siriu-palestina.

Una reina bien especial

Tres la "usurpación" del tronu pola Gran Esposa Real Hatshepsut, faía yá más de cien años, los reis evitaren dar cualquier protagonismu a les sos esposes, ensin estremales apenes del restu d'esposes secundaries y concubinas, confinándolas en palacios y harénes pa evitar que la peligrosa sangre de Ahmose-Nefertari volviera una vegada más a tomar les riendes del poder. Tiy sería la primer esceición a esta nueva costume.

Non solo faíase representar en tolos llugares acompañando al so maríu, sinón que, posiblemente, dirixía ceremonies y tomaba parte nos asuntos d'Estáu al llau de Amenhotep III, quien nun duldar en delegar poderes, tantu na so muyer, como nos sos ministros. Podría dicise que mientres los 39 años de reináu de Amenhotep III foi, la Gran Esposa Real Tiy, l'auténtica gobernante na solombra. El so poder sobre'l faraón yera tan grande que non solo se -y dedicaben numberoses estatues a ella sola, sinón qu'inclusive se fixo construyir solamente pa ella'l palaciu real de Malkata, na vera occidental de Tebas, según un inmensu llagu artificial. Esti llugar acabaría per convertir se na residencia tebana de los faraones.

Tiy conocía perfectamente los sos oríxenes y entendía que al xubir la so posición, non solo debilitaría la del so home, sinón la de tola institución real a favor de los peligrosos sacerdotes, polo que siempres se contentó con ser la postrera y más eficaz conseyera real. Sería dempués de Tiy, cola so nuera la bellísima Nefertiti, cuando les reines volvieren asumir un papel bien similar al qu'antes fixo Hatshepsut, al faese coronar correxente del so home.

Los fíos de Tiy

Anque Tiy nun tenía competencia posible al llau del faraón n'asuntos d'Estáu, tener (y muncha) más allá de la sala del tronu. Amenhotep III foi un rei bien ociosu que se dedicaba comúnmente a la caza y a la busca de nueves esposes y concubinas, polo que ye d'esperar que'l monarca tuviera amplia descendencia. Ignoramos qué pensaría Tiy de too esto, pero yá que yeren les costumes d'entós, nun debió de fadia-y enforma. A lo último, yera la muyer más influyente de tol país, y nenguna otra podría competir con ella nin siquier pensar en suplantala. La so descendencia foi la única llexítimamente aceptada: tuvo siquier cinco fíos, anque ye posible que fueren munchos más, de nomes desconocíos.

Fíos conocíos de Amenhotep III con Tiy:
- Sitamón. Foi la primoxénita de la pareya real, nacida nos primeros años de reináu, cuando'l matrimoniu entá sería adolescente. Pa sorpresa de toos, acabaría per casar se col so propiu padre nel añu 30/31 y xubida al mesmu rangu que la so madre, el de Gran Esposa Real.^[3] Foi'l primer incestu real na historia exipcia en más de cuatrocientos años.
- Amenhotep IV. Nun primer momentu nun yera'l socesor designáu pol so padre, pos tenía siquier un hermanu mayor, que morrería na mocedá. Créese que yera de fráxil salú ya inclusive se pensó que tenía problemes mentales. Sía como fora, acabó siendo faraón, unu de los más famosos y contradictorios, y protagonista del mal llamáu "Cisma de Amarna", nel que tomaría'l nome de Ajenatón (Akenatón), negaría a tolos dioses ancestrales a favor d'una única divinidá (Atón) y treslladaríase a una capital construyida en mediu del desiertu. Dalgunos tiénen-y como'l primera monoteísta de la historia, otros por un allumáu, y otros por un impostor.
- Henuttaneb, Isis y Nebetta. Les fíes menores. Si Amenhotep III casar nel so primer xubiléu Heb Sei cola so fía mayor Sitamón, facer nel segundu (añu 34º) con Henuttaneb y nel terceru (añu 37º) con Isis. Y ye posible que de llegar a un cuartu xubiléu, como taba planiando cuando-y llegó la muerte, fora Nebetta la escoyida. Toes estes princeses, que la so buelga perder al xubir al tronu'l so hermanu, nunca fueron xubíes al rangu de Grandes Esposes Reales.
- Baketatón o Beketatón. Ye bien posible qu'esta princesa fuera la más pequeña de la pareya real, y la única de la que se tienen datos mientres el reináu de Ajenatón. Dalgunos pensaron que nun ye más que Sitamón con un nuevu nome, o una fía de Ajenatón y Nefertiti, pero na actualidá suelse coincidir en que sería la postrera neña nacida de Tiy, y la única que se sabe con certidume que la acompañó hasta la so muerte nel so palaciu de Tebas.

Fíos posibles de Amenhotep III con Tiy:
- Thutmose. El fíu mayor de Amenhotep III. Sábese que yera l'herederu orixinal, pero que llevara'l nome de Thutmose, según el costume, significaba que nun tenía de ser fíu de la Gran Esposa Real. Poro, esti mozu, que nunca llegó a ocupar el tronu por cuenta de la so temprana muerte, metanes l'adolescencia, sería posiblemente fíu de Amenhotep III y otra muyer, quiciabes la princesa Mitania Giluhepa.
- Tutankamon. El famosu rei-neñu taba emparentáu cola familia de Amarna, y topáronse na so tumba guedeyes de Tiy guardaos como reliquies. Esta muestra de ciñu solo puede ser debida a que dambos vivieron xuntos y había un llazu bien fondu ente ellos. Pensóse que podríen ser madre y fíu, pero esto implicaría qu'hubo correxencia ente Amenhotep III y Ajenatón y que Tiy foi una madre bien madura, pa concordar les feches. Na actualiad créese que Tiy yera la güela del neñu, y que los sos padres, o bien fueron Amenhotep III y Sitamón o Ajenatón y una esposa secundaria, de nome Kiya.
- Semenejkara. Con diferencia, el personaxe más fantasmal de la dómina. Nin siquier sábese si llegó a esistir o yera un nome que tomó la reina Nefertiti al convertise en faraón por derechu propiu. Si Semenejkara foi un varón, quiciabes yera hermanu mayor de Tutanjamón, o si acasu primu o tíu so. Casóse con Meritatón, la primoxénita de Akenatón y Nefertiti.

Los últimos años

Nel final del reináu de Amenhotep III empiecen a surdir les llagunes históriques que nos adelantren el tracamundiu que vendría dempués. Daquella'l principal valedor de los sacerdotes de Amón y el más fiel al rei, el vieyu Amenhotep, fíu de Hapu, yá morriera, y el rei yá taba casáu con delles fíes sos. El papel de Tiy nun menguara, pero'l del príncipe herederu nun dexaba de crecer, y les sos intenciones polítiques semaben la dulda.

Sabemos a ciencia cierta que Amehotep III morrió primero que Tiy, pos anque la so tumba taba preparada p'acoyer los restos de la so reina, nunca llegó ellí por morrer antes el so home. Ensin el so afechiscu y dondu home, Tiy pocu podría o quixo faer pol so fíu, y dexó-y gobernar a los sos deleres. Ente que Ajenatón treslladar a la nueva capital, Ajetatón, Tiy siguió viviendo en Malkata cola so fía Baketatón y quiciabes dalguna más. Pensóse na posibilidá d'una rotura ente madre y fíu, debíu al fanatismu qu'acabó per adquirir el segundu, pero esisten representaciones nes que Tiy vien visitar a Ajenatón, Nefertiti y les sos nietes a la nueva capital, y ye recibida con grandes muestres de respetu y de ciñu.

Sí ye posible que Tiy acabara desmarcándose un tanto del cultu a Atón que con demasiao fervor había inculcado a Ajenatón, pos siguió viviendo en Tebas, cerca del cleru a Amón. Quiciabes la reina quixera compensar daqué la maltrecha balanza de cultos, que pasara d'un estremu a otru. Este sería'l so papel hasta la so muerte, en redol al añu 12 del reináu del so fíu. Yera yá una vieya pa la dómina: cuntaría ente cincuenta y sesenta años.

La tumba de Tiy

La Gran Esposa Tiy, mano derecha del indolente Amenhotep III y educadora del suxerente Ajenatón, morrió en Tebas, nel so palaciu de Malkata. Quiciabes aportó a soterrada en Ajetatón (tumba TA28), como asina decidiera'l so fíu, pero cola cayida del so gobiernu, los sos restos volveríen a Tebas, al Valle de los Reis.

Plantegóse la idea de que la famosa Tumba 55 (KV55) yera'l llugar destináu al so reposu eternu, pero quiciabes nunca tuvo'l so cuerpu ellí. O si tuvo, acompañáu pol varón tan malo d'identificar na actualidá (¿Semenejkara o Ajenatón?), foi treslladáu más tarde a dalgún escondederu de momies pa poner a salvo a tan prodixosa muyer de los saquiadores de tumbes. Na actualidá créese que la so momia ye la de la vieya dama ensin nome topada en KV35, la tumba de Amenhotep II, xunto a los cuerpos d'otros personaxes como Amenhotep III ya inclusive dellos dudosos candidatos a ser el príncipe Thutmose o la reina Nefertiti.

Magar nun tar dafechu almitida pola comunidá egiptológica que la "Vieya Dama" sía la momia de Tiy, el so aspeutu entá apavoria. Ye la única momia que caltién entá una melota tan tupia, que'l so paecíu coles guedeyes apaecíes na tumba de Tutanjamón rescampla. La gran reina, antecesora de Ajenatón y Nefertiti, pue tar entá ente nós.

Ver tamién

Enllaces esternos

Referencies

↑ "Bart, Anneke. "Ancient Egypt." http://euler.slu.edu/~bart/egyptianhtml/kings%20and%20Queens/amenhotepiii.htm
↑ History of Egypt, Chaldea, Syria, Babylonia, and Assyria in the Light of Recent Discovery p.384
↑ Tyldesley, Joyce (2006). Crónica de les Reines d'Exiptu, p.121 London: Thames & Hudson ISBN 978-0-500-05145-0

[1] "Bart, Anneke. "Ancient Egypt." http://euler.slu.edu/~bart/egyptianhtml/kings%20and%20Queens/amenhotepiii.htm

[2] History of Egypt, Chaldea, Syria, Babylonia, and Assyria in the Light of Recent Discovery p.384

[3] Tyldesley, Joyce (2006). Crónica de les Reines d'Exiptu, p.121 London: Thames & Hudson ISBN 978-0-500-05145-0

[1]

[2]

[3]