Bu, yaxşı məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin.

Fərrux Yasar: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktə
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
5.191.127.66 (müzakirə) tərəfindən edilmiş 1 redaktə geri qaytarıldı): Qalsın, problem yaratmır
Teqlər: Twinkle Geri qaytarma
 
(24 istifadəçi tərəfindən edilmiş 41 dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 1: Sətir 1:
{{Yaxşı məqalə}}
{{Yaxşı məqalə}}
{{Vəzifəli şəxs
{{Dövlət xadimi
| azərbaycan dilində adı = Fərrux Yasar ibn I Xəlilullah
|adı = Fərrux Yasar ibn I Xəlilullah
| adın orijinalı =
|şəkil = Фаррух Ясар.jpg
⚫
|şəklin izahı = [[Şirvanşah]] Fərrux Yasarın adından kəsilmiş gümüş sikkə ([[1496]]) ([[Azərbaycan Tarix Muzeyi]])
| portret = Фаррух Ясар.jpg
⚫
|şəklin ölçüsü = 270px
⚫
| izah = [[Şirvanşah]] Fərrux Yasarın adından kəsilmiş gümüş sikkə ([[1496]]) ([[Azərbaycan Tarix Muzeyi]])
|vəzifə = [[Şirvanşahlar dövləti]]nin XXXVI hökmdarı
⚫
| portretin ölçüsü = 270px
| titul = [[Şirvanşahlar dövləti]]nin XXXVI hökmdarı
|başlanğıc = [[1465]]
| bayraq =
|son = [[1500]]
| bayraq2 =
|əvvəlki = [[I Xəlilullah]]
| dövr əvvəl = [[1465]]
|sonrakı = [[Bəhram bəy]]
| dövr son = [[1500]]
|tacqoyma = [[1465]]
| sələfi = [[I Xəlilullah]]
|dini = [[Sünni]] [[İslam]]
| tacqoyma = [[1465]]
|sülalə = [[Dərbəndilər]]
| xələfi = [[Bəhram bəy]]
|həyat yoldaşı = Qaytaq usmisi Adil bəyin bacısı
⚫
|uşağı = '''oğlanları:''' [[Qazi bəy]], [[Bəhram bəy]], [[II İbrahim|II Şeyx İbrahim]]<br/>'''qızı:''' [[Gövhər sultan]]
| imzası =
| sülalə = [[Dərbəndilər]]
|atası = [[I Xəlilullah]]
| doğum tarixi = ?
|vikianbar =
| doğum yeri = [[Bakı]]
| ölüm tarixi = [[1500]]
| ölüm yeri = [[Şamaxı]]
| dəfn yeri = [[Şamaxı]]
| atası = [[I Xəlilullah]]
| anası =
| həyat yoldaşı = Qaytaq usmisi Adil bəyin bacısı
⚫
| uşaqları = '''oğlanları:''' [[Məhəmməd Qazi bəy]], [[Bəhram bəy]], [[II İbrahim|II Şeyx İbrahim]]<br/>'''qızı:''' [[Gövhər sultan]]
| dini = [[Sünni]] [[İslam]]
| təhsili =
| sayt =
| elm sahəsi =
| tanınır =
}}
}}
'''Fərrux Yasar''' — [[Şirvanşahlar dövləti]]nin otuz altıncı hökmdarı, [[Şirvanşah]] [[I Xəlilullah]]ın oğlu.
'''Fərrux Yasar''' ({{DVTY}}) — [[Şirvanşahlar dövləti]]nin otuz altıncı hökmdarı, [[Şirvanşah]] [[I Xəlilullah]]ın oğlu.


== Fəaliyyəti ==
== Fəaliyyəti ==
Sətir 37: Sətir 24:
=== Siyasi vəziyyət ===
=== Siyasi vəziyyət ===
I Fərrux Yasar çox qarışıq siyasi proseslərin baş verdiyi dövrdə hakimiyyətdə olmuşdur. [[Qaraqoyunlu dövləti]] [[1468]]-ci ildə [[Uzun Həsən]] tərəfindən büsbütün darmadağın edildikdən sonra onun yerində [[Ağqoyunlu dövləti]] bərqərar oldu. Uzun Həsən [[Cənubi Azərbaycan]]ı və [[Qarabağ]]ı tutdu, [[Təbriz]] Ağqoyunlu dövlətinin paytaxtı oldu. Uzun Həsənin hərbi uğurları və onun qonşuluğunda olan [[Şirvan]]a hücum etmək təhlükəsi atası Xəlilüllahın ölümündən sonra h.869 ([[1465]])-cü ildə taxta çıxmış Fərrux Yasarı Uzun Həsənə münasibətini, ata və babasının Teymurilərə arxalanmaq mövqeyini dəyişdirməyə məcbur etdi.
I Fərrux Yasar çox qarışıq siyasi proseslərin baş verdiyi dövrdə hakimiyyətdə olmuşdur. [[Qaraqoyunlu dövləti]] [[1468]]-ci ildə [[Uzun Həsən]] tərəfindən büsbütün darmadağın edildikdən sonra onun yerində [[Ağqoyunlu dövləti]] bərqərar oldu. Uzun Həsən [[Cənubi Azərbaycan]]ı və [[Qarabağ]]ı tutdu, [[Təbriz]] Ağqoyunlu dövlətinin paytaxtı oldu. Uzun Həsənin hərbi uğurları və onun qonşuluğunda olan [[Şirvan]]a hücum etmək təhlükəsi atası Xəlilüllahın ölümündən sonra h.869 ([[1465]])-cü ildə taxta çıxmış Fərrux Yasarı Uzun Həsənə münasibətini, ata və babasının Teymurilərə arxalanmaq mövqeyini dəyişdirməyə məcbur etdi.
[[Fayl:ŞərəfəddinHüseynSultani1.png|thumbnail|left|350px|[[Şərəfəddin Hüseyn Sultani]]nin tərtib etdiyi şeir antologiyası kitabının üzlüyü.]]

=== Fateh Sultan Mehmedlə münasibətlər ===
=== Fateh Sultan Mehmedlə münasibətlər ===
Fərrux Yasar hakimiyyətinin ilk illərində diplomatik münasibətlər yaratmaq məqsədilə bir sıra ölkələrə elçilər göndərdi. [[Şirvanşah]] atası Xəlilüllah kimi, h.857 ([[1453]])-ci ildə [[Konstantinopol]]u tutmuş və [[Bizans]] imperiyasını dağıtmış qüdrətli türk sultanı [[II Mehmed|II Mehmet Fatehlə]] ([[1451]]- [[1481]]) ittifaq bağlamağa çalışırdı.
Fərrux Yasar hakimiyyətinin ilk illərində diplomatik münasibətlər yaratmaq məqsədilə bir sıra ölkələrə elçilər göndərdi. [[Şirvanşah]] atası Xəlilüllah kimi, h.857 ([[1453]])-ci ildə [[Konstantinopol]]u tutmuş və [[Bizans]] imperiyasını dağıtmış qüdrətli türk sultanı [[II Mehmed|II Mehmet Fatehlə]] ([[1451]]- [[1481]]) ittifaq bağlamağa çalışırdı.


[[1465]]-ci ildən azacıq sonra Fərrux Yasar öz elçisi "Xələf əl-üməra və-1-əkabir" (əmir və əyan-əşrafların müavini) Ziyaəddin Yusif bəyi qiymətli hədiyyələrlə [[İstanbul]]a göndərmişdi. Şirvanşahın şəxsi taciri (ustadan xasse humayun) [[Şirvan]] taciri Xacə Yar Əhməd Şirvanidən 2 qızıl külçəsi almışdı. [[Şirvanşah]] sultana özünə zireh sifariş etmək üçün yuxarıda adı çəkilən tacirdən alınmış 7400 dirhəm (23 kq 680 q.) qızıl və gümüş göndərmişdi. <ref>B.Xинц. Mycyльмaнcкиe мepы и вeca c пepeвoдoм в мeтpичec-кyю cиcтeмy. M., 1979, c.16</ref> <ref>Əbdül-Hüseyn Nвvai, s.421.</ref>
[[1465]]-ci ildən azacıq sonra Fərrux Yasar öz elçisi "Xələf əl-üməra və-1-əkabir" (əmir və əyan-əşrafların müavini) Ziyaəddin Yusif bəyi qiymətli hədiyyələrlə [[İstanbul]]a göndərmişdi. Şirvanşahın şəxsi taciri (ustadan xasse humayun) [[Şirvan]] taciri Xacə Yar Əhməd Şirvanidən 2 qızıl külçəsi almışdı. [[Şirvanşah]] sultana özünə [[zireh]] sifariş etmək üçün yuxarıda adı çəkilən tacirdən alınmış 7400 dirhəm (23 kq 680 q.) qızıl və gümüş göndərmişdi.<ref>B.Xинц. Mycyльмaнcкиe мepы и вeca c пepeвoдoм в мeтpичec-кyю cиcтeмy. M., 1979, c.16</ref><ref>Əbdül-Hüseyn Nвvai, s.421.</ref>


=== III İvanla münasibətlər ===
=== III İvanla münasibətlər ===
Mənbələrin məlumatına görə [[1465]]-ci ildə Şirvanşah Fərrux Yasarın elçisi Həsən bəy [[Moskva]]ya gəlmişdir. [[1466]]-cı ildə çar [[III İvan]] buna cavab olaraq Vasili Papinin başçılığı altında Şirvanşaha qiymətli hədiyyələrlə birlikdə [[Şirvan]]a səfarət göndərmişdi. Səfarətin məqsədi ticarətlə yanaşı, Moskva dövləti ilə Şirvan arasında [[Qızıl Orda]]ya qarşı ittifaq yaratmaq idi. <ref>2-я Coфийcкaя лeтoпиcь в пoлнoм coбpaнии pyccкиx лeтoпиceй. VI, CПб., 1853, c.330-331</ref> <ref>Coфийcкий вpeмeнник, т.II, c.145</ref> <ref>M.M.Aлтьмaн. Из иcтopии тopгoвo-диплoмaтичecкиx cвязeй Mocквы и Шиpвaнa. Tp. Ин-тa иcтopии им. A.Бaкиxaнoвa, т.I, Бaкy, 1947, c.157</ref>
Mənbələrin məlumatına görə [[1465]]-ci ildə Şirvanşah Fərrux Yasarın elçisi Həsən bəy [[Moskva]]ya gəlmişdir. [[1466]]-cı ildə çar [[III İvan]] buna cavab olaraq Vasili Papinin başçılığı altında Şirvanşaha qiymətli hədiyyələrlə birlikdə [[Şirvan]]a səfarət göndərmişdi. Səfarətin məqsədi ticarətlə yanaşı, Moskva dövləti ilə Şirvan arasında [[Qızıl Orda]]ya qarşı ittifaq yaratmaq idi.<ref>2-я Coфийcкaя лeтoпиcь в пoлнoм coбpaнии pyccкиx лeтoпиceй. VI, CПб., 1853, c.330-331</ref><ref>Coфийcкий вpeмeнник, т.II, c.145</ref><ref>M.M.Aлтьмaн. Из иcтopии тopгoвo-диплoмaтичecкиx cвязeй Mocквы и Шиpвaнa. Tp. Ин-тa иcтopии им. A.Бaкиxaнoвa, т.I, Бaкy, 1947, c.157</ref>


=== Teymuri Əbu Səidlə münasibətlər ===
=== Teymuri Əbu Səidlə münasibətlər ===
Hakimiyyətinin lap əvvəlində Fərrux Yasar Teymuri sultanı [[Əbu Səid]]lə toqquşmalı oldu. Əbu Səid h.873 ([[1468]])-cü ildə Uzun Həsənlə mübarizə aparmaq məqsədilə [[Herat]]dan çıxıb [[Qarabağ]]a gəldi. Sonra o, [[Şirvanşah]]dan yardım almaq ümidilə [[Muğan]], Mahmudabad və [[Qızılağac]]a, [[Xəzər]] dənizi sahillərinə keçib getdi. Fərrux Yasar əvvəlcə Əbu Səidə kömək göstərərək, onun düşərgəsinə dəniz yolu ilə ərzaq göndərirdi. Lakin Uzun Həsənin hədələrindən qorxuya düşən Şirvanşah qəflətən Əbu Səidə yardım göstərməkdən və onunla ittifaqdan imtina edərək [[Uzun Həsən]]ə qoşuldu. Ağqoyunlu hökmdarı başda olmaqla, Şirvanşah Fərrux Yasar və [[Ərdəbil]] hakimi, [[Şeyx Cüneyd|Cüneydin]] oğlu [[Şeyx Heydər]] Səfəvidən ibarət güclü ittifaq yarandı.
Hakimiyyətinin lap əvvəlində Fərrux Yasar Teymuri sultanı [[Əbu Səid]]lə toqquşmalı oldu. Əbu Səid h.873 ([[1468]])-cü ildə Uzun Həsənlə mübarizə aparmaq məqsədilə [[Herat]]dan çıxıb [[Qarabağ]]a gəldi. Sonra o, [[Şirvanşah]]dan yardım almaq ümidilə [[Muğan]], Mahmudabad və Qızılağaca, [[Xəzər]] dənizi sahillərinə keçib getdi. Fərrux Yasar əvvəlcə Əbu Səidə kömək göstərərək, onun düşərgəsinə dəniz yolu ilə ərzaq göndərirdi. Lakin Uzun Həsənin hədələrindən qorxuya düşən Şirvanşah qəflətən Əbu Səidə yardım göstərməkdən və onunla ittifaqdan imtina edərək [[Uzun Həsən]]ə qoşuldu. Ağqoyunlu hökmdarı başda olmaqla, Şirvanşah Fərrux Yasar və [[Ərdəbil]] hakimi, [[Şeyx Cüneyd|Cüneydin]] oğlu [[Şeyx Heydər]] Səfəvidən ibarət güclü ittifaq yarandı.


[[Ağqoyunlu dövləti]] tərəfindən [[Şirvanşahlar dövləti]]nin müstəqilliyinə təminat verildi. Uzun Həsən Əbu Səidin düşərgəsinə gedən bütün böyük yolları və keçidləri kəsdi. Düşərgədə aclıq başladı. Teymuri qoşunlarındakı atlar yemsiz qalaraq, Muğan düzündəki zəhərli otları yeyib kütləvi surətdə qırılmağa başladılar. Uzun Həsən Ərdəbilin seyidi Şeyx Heydəri Əbu Səidin yanına elçi göndərdi. O, geri qayıdıb Xorasan qoşunlarının həqiqətən ağır vəziyyətdə olduğunu təsdiq etdi və Uzun Həsəni sultanla sülh bağlamaq fıkrindən daşındırdı. Onda Uzun Həsən Əbu Səidin sülh bağlamaq üçün gəlmiş adamlarını geri qaytardı. Onlar sultanın ordugahına qayıdıb, məlumat verməyə macal tapmamış Uzun Həsənin və onun müttəfıqlərinin saysız-hesabsız qoşunu göründü. Əbu Səidin əmirlərinin bir qismi öz istehkamlarını tərk edib düşmənin tərəfinə keçdi. H.873-cü il rəcəb ayının 16-da ([[31 yanvar]] [[1468]]-ci il) günorta Əbu Səidin qoşunları məğlubiyyətə uğradı, özü isə qaçdı. Uzun Həsənin iki oğlu onu təqib edərək yaxaladı və atalarının qərargahına gətirdi. Müttəfıqlərin müşavirələrində Şirvan əmirləri və qazıları bundan əvvəl onlarla söhbətdə Şirvanşahı xəyanətdə və Teymuri qoşunlarının məhv olmasında təqsirləndirdiyi üçün Əbu Səidin edam olunmasını təkidlə tələb edirdilər. [[Azərbaycan]]ın bütövlüyünü qoruyub saxlamaq və Əbu Səidin yenidən hücum edə bilməməsi üçün onun edam olunması qərara alındı. Rəcəb ayının 20-də sultan Əbu Səid ''"əzablı ölüm Şərbətini içdi"''. <ref>Шapaф-xaн Бидлиcи, т.II, c.131-132</ref> <ref>Mюнeджжимбaши, c.l72</ref> <ref>Mиpxoнд, т. VI, c.403-406</ref> <ref>Пeтpyшeвcкий, c. 169-171.</ref>
[[Ağqoyunlu dövləti]] tərəfindən [[Şirvanşahlar dövləti]]nin müstəqilliyinə təminat verildi. Uzun Həsən Əbu Səidin düşərgəsinə gedən bütün böyük yolları və keçidləri kəsdi. Düşərgədə aclıq başladı. Teymuri qoşunlarındakı atlar yemsiz qalaraq, Muğan düzündəki zəhərli otları yeyib kütləvi surətdə qırılmağa başladılar. Uzun Həsən Ərdəbilin seyidi Şeyx Heydəri Əbu Səidin yanına elçi göndərdi. O, geri qayıdıb Xorasan qoşunlarının həqiqətən ağır vəziyyətdə olduğunu təsdiq etdi və Uzun Həsəni sultanla sülh bağlamaq fıkrindən daşındırdı. Onda Uzun Həsən Əbu Səidin sülh bağlamaq üçün gəlmiş adamlarını geri qaytardı. Onlar sultanın ordugahına qayıdıb, məlumat verməyə macal tapmamış Uzun Həsənin və onun müttəfıqlərinin saysız-hesabsız qoşunu göründü. Əbu Səidin əmirlərinin bir qismi öz istehkamlarını tərk edib düşmənin tərəfinə keçdi. H.873-cü il rəcəb ayının 16-da ([[31 yanvar]] [[1468]]-ci il) günorta Əbu Səidin qoşunları məğlubiyyətə uğradı, özü isə qaçdı. Uzun Həsənin iki oğlu onu təqib edərək yaxaladı və atalarının qərargahına gətirdi. Müttəfıqlərin müşavirələrində Şirvan əmirləri və qazıları bundan əvvəl onlarla söhbətdə Şirvanşahı xəyanətdə və Teymuri qoşunlarının məhv olmasında təqsirləndirdiyi üçün Əbu Səidin edam olunmasını təkidlə tələb edirdilər. [[Azərbaycan]]ın bütövlüyünü qoruyub saxlamaq və Əbu Səidin yenidən hücum edə bilməməsi üçün onun edam olunması qərara alındı. Rəcəb ayının 20-də sultan Əbu Səid ''"əzablı ölüm Şərbətini içdi"''.<ref>Шapaф-xaн Бидлиcи, т.II, c.131-132</ref><ref>Mюнeджжимбaши, c.l72</ref><ref>Mиpxoнд, т. VI, c.403-406</ref><ref>Пeтpyшeвcкий, c. 169-171.</ref>


=== Uzun Həsənlə münasibətlər ===
=== Uzun Həsənlə münasibətlər ===
[[Uzun Həsən]] [[Şirvanşah]]la və [[Şeyx Heydər]]lə müttəfiqlik münasibətlərini ömrünün sonunadək davam etdirdi. Uzun Həsən Şeyx Heydərlə qohum idi, belə ki, [[Trapezund imperiyası|Trapezund imperatoru]] [[Kalo İohann Komnen]]in qızı Katerinadan ([[Dəspinə xatun]]) doğulmuş qızını Şeyx Heydərə ərə vermişdi. Uzun Həsənin bu qızının adı Həlimə, eləcə də Marta idi. Ona Aləmşah bəyim və Baki ağa da deyirdilər. <ref>E.Э.Бpowнe. A literary history of Persia. Cambridge, 1930, т.VI, c.47</ref> <ref>Həsən Rumlu. Əhsən ət-Təvarix, c.II, s.216, qeyd 5.</ref>
[[Uzun Həsən]] [[Şirvanşah]]la və [[Şeyx Heydər]]lə müttəfiqlik münasibətlərini ömrünün sonunadək davam etdirdi. Uzun Həsən Şeyx Heydərlə qohum idi, belə ki, [[Trapezund imperiyası|Trapezund imperatoru]] [[VII İohann|Kalo İohann Komnenin]] qızı Katerinadan ([[Dəspinə xatun]]) doğulmuş qızını Şeyx Heydərə ərə vermişdi. Uzun Həsənin bu qızının adı Həlimə, eləcə də Marta idi. Ona [[Aləmşah bəyim]] və Baki ağa da deyirdilər.<ref>E.Э.Бpowнe. A literary history of Persia. Cambridge, 1930, т.VI, c.47</ref><ref>Həsən Rumlu. Əhsən ət-Təvarix, c.II, s.216, qeyd 5.</ref>


=== Sultan Yaqubla münasibətlər ===
=== Sultan Yaqubla münasibətlər ===
Uzun Həsən h.883 ([[1478]])-cü ilin ramazan ayında öldükdən sonra Şirvanşahın müttəfıqləri ilə münasibətləri dəyişdi. Uzun Həsənin oğlu və varisi [[Yaqub bəy]] (h.883-896 ([[1478]]-[[1490]])-cı illər) xarici düşmənlərlə mübarizədə Şirvanşahın dayağı idi. O, Fərrux Yasarın [[Qaytaq]] usmisi Adil bəyin bacısından doğulan qızı Gövhər Sultana evlənmişdi. Yaqub bəyin ondan Baysunqur Mirzə və Murad Mirzə, yaxud Sultan Murad adlı iki oğlu olmuşdu. <ref>Иcтopия Дaгecтaнa, т.I, c.213</ref> <ref>Дopн, c.583.</ref> Sonralar onların hər ikisi babaları Şirvanşah Fərrux Yasardan sığınacaq istəmişdilər. Güclənmiş Şeyx Heydər [[1483]]- cü ildə [[Şirvan]]a yürüş edərkən Yaqub bəy qayınatası Fərrux Yasara hərbi yardım göstərmişdi.
Uzun Həsən h.883 ([[1478]])-cü ilin ramazan ayında öldükdən sonra Şirvanşahın müttəfıqləri ilə münasibətləri dəyişdi. Uzun Həsənin oğlu və varisi [[Sultan Yaqub|Yaqub bəy]] (h.883-896 ([[1478]]-[[1490]])-cı illər) xarici düşmənlərlə mübarizədə Şirvanşahın dayağı idi. O, Fərrux Yasarın [[Qaytaq]] usmisi Adil bəyin bacısından doğulan qızı Gövhər Sultana evlənmişdi. Yaqub bəyin ondan Baysunqur Mirzə və Murad Mirzə, yaxud Sultan Murad adlı iki oğlu olmuşdu.<ref name="Иcтopия Дaгecтaнa, т.I, c.213">Иcтopия Дaгecтaнa, т.I, c.213</ref><ref>Дopн, c.583.</ref> Sonralar onların hər ikisi babaları Şirvanşah Fərrux Yasardan sığınacaq istəmişdilər. Güclənmiş Şeyx Heydər [[1483]]- cü ildə [[Şirvan]]a yürüş edərkən Yaqub bəy qayınatası Fərrux Yasara hərbi yardım göstərmişdi.


=== Şeyx Heydərlə münasibətlər ===
=== Şeyx Heydərlə münasibətlər ===
Sətir 62: Sətir 49:
| istiqamət = üfüqi
| istiqamət = üfüqi


| şəkil2 = sirvansah ferrux yasarin debilqesi-001.jpg
| miqyas2 = 190
| şəkil3 = Aq quyunlu helmet Iran.JPG
| şəkil3 = Aq quyunlu helmet Iran.JPG
| miqyas3 = 143
| miqyas3 = 143
| alt yazı= [[Şirvanşah]] [[I Fərrux Yasar]]ın [[İstanbul]]da Hərb muzeyində və [[Nyu-York]]da [[Metropoliten muzeyi]]ndə saxlanan dəbilqələri
| alt yazı= [[Şirvanşah]] I Fərrux Yasarın [[Nyu-York]]da [[Metropoliten muzeyi]]ndə saxlanan dəbilqəsi
| alt_yazı_arxafon= lightgrey
| alt_yazı_arxafon= lightgrey
}}
}}
[[Şirvan]]da müharibə zamanı həlak olmuş Cüneydin oğlu Şeyx Heydər dayısı Uzun Həsənin köməyi sayəsində müridlər və [[Sufi|sufilər]] üzərində nüfuzunu gücləndirmiş və mövqeyini möhkəmləndirmişdi. Şeyx Heydər də atası kimi Şirvanı tutmağa çalışırdı. O, Şirvanşahdan Cüneydin ölümünün qisasını almaq istəyərək "''kafir''" çərkəzlər əleyhinə mübarizə bəhanəsi ilə 10000 süvari qoşun topladı və sultan Yaqubdan Fərrux Yasara məktub gətirməklə ondan Şirvan torpaqlarına daxil olan [[Dərbənd]]dən keçərək, [[Dağıstan]]a, çərkəzlər ölkəsinə getmək üçün icazə alıb yürüşə yollandı, oranı talan edərək çoxlu əsir götürdü və təntənə ilə [[Ərdəbil]]ə qayıtdı. H.892 ([[1487]])-ci ildə çərkəzlər üzərinə ikinci dəfə basqın edən Şeyx Heydər 6000 nəfər əsir alaraq, eyni yolla Ərdəbilə döndü. <ref>Tapиx-и Aмини, c.67-71, 117-119</ref> <ref>Mюнeджжим-бaши, c.72</ref> <ref>W.Hinz. Irans Aufstieg zum Nationalstaat. Gottingen, 1936, pp.80-89.</ref> H.893 ([[1488]])-cü ildə [[Şeyx Heydər]] [[çərkəzlər]] üzərinə növbəti basqına icazə almaq üçün anası – [[Uzun Həsən]]in bacısı Xədicə xatunu [[Qum]]a, sultan Yaqubun sarayına göndərdi. Sultan Yaqub Şirvanşah Fərrux Yasara (hədrət-ı səltənət pənah-i kamkar) çərkəzlərlə müharibədə Heydərə yardım göstərməyi xahiş etdi.
[[Şirvan]]da müharibə zamanı həlak olmuş Cüneydin oğlu Şeyx Heydər dayısı Uzun Həsənin köməyi sayəsində müridlər və [[sufi]]lər üzərində nüfuzunu gücləndirmiş və mövqeyini möhkəmləndirmişdi. Şeyx Heydər də atası kimi Şirvanı tutmağa çalışırdı. O, Şirvanşahdan Cüneydin ölümünün qisasını almaq istəyərək "''kafir''" çərkəzlər əleyhinə mübarizə bəhanəsi ilə 10000 süvari qoşun topladı və sultan Yaqubdan Fərrux Yasara məktub gətirməklə ondan Şirvan torpaqlarına daxil olan [[Dərbənd]]dən keçərək, [[Dağıstan]]a, çərkəzlər ölkəsinə getmək üçün icazə alıb yürüşə yollandı, oranı talan edərək çoxlu əsir götürdü və təntənə ilə [[Ərdəbil]]ə qayıtdı. H.892 ([[1487]])-ci ildə çərkəzlər üzərinə ikinci dəfə basqın edən Şeyx Heydər 6000 nəfər əsir alaraq, eyni yolla Ərdəbilə döndü.<ref>Tapиx-и Aмини, c.67-71, 117-119</ref><ref>Mюнeджжим-бaши, c.72</ref><ref>W.Hinz. Irans Aufstieg zum Nationalstaat. Gottingen, 1936, pp.80-89.</ref> H.893 ([[1488]])-cü ildə [[Şeyx Heydər]] [[çərkəzlər]] üzərinə növbəti basqına icazə almaq üçün anası – [[Uzun Həsən]]in bacısı Xədicə xatunu [[Qum]]a, sultan Yaqubun sarayına göndərdi. Sultan Yaqub Şirvanşah Fərrux Yasara (hədrət-ı səltənət pənah-i kamkar) çərkəzlərlə müharibədə Heydərə yardım göstərməyi xahiş etdi.


Şeyx Heydər anası qayıtdıqdan sonra döyüş dəstəsi ilə tələsik [[Ərdəbil]]dən [[Şirvan]]a yollandı. Yol boyu atası Cüneydin çoxlu ''"müridləri və sufiləri"'' ona qoşuldu. O, [[Araz]] sahillərinə çatanda Talış, [[Qarabağ]] əhalisindən və [[Şamlı tayfası|şamlılar]] tayfasından ibarət saysızhesabsız qoşuna malik idi. Qazı əl-Quzatın [[Bərdə]] ilə [[Gəncə]] arasındakı dağlıq hissədə yerləşən feodal mülki (ölkə) olan [[Caraberd qalası|Calpert (Çarberd – Cerabert)]] qalasına yetişdikdə oranı talan etdi, cizyə və üşr ödəyib, dinc həyat sürən zimmiləri əsir aldı. <ref>Tapиx-и Aмини, c.71-72</ref> <ref>Дopн, c.584.</ref> Şeyx çayı keçdikdən sonra Şirvanşahın yanına elçi göndərib [[Dərbənd]] yolunu açmağı və islam qoşunlarına yardım göstərməyi tələb etdi. Onun Fərrux Yasara elçi göndərməkdən məqsədi Şirvan və onun qoşunları haqqında məlumat almaq idi. Belə ki, bu ölkə uzun müddət sülh şəraitində yaşayırdı və onun qoşunları öz yerlərində arxayıncasına fəaliyyətsiz dayanmışdılar. Hökmdarın yanında isə yalnız sərkərdələri, əmirləri, əyanları və yaxın dostları qalmışdı. Elçi gələndə Şirvanşah övladlarından birinin toyun edir, günlərini qayğısız, asudə və şən keçirirdi. Şirvanşah elçini hörmətlə qəbul edib cihada kömək üçün öz elçisi ilə Şeyx Heydərə bir qədər zireh, at və hərbi ləvazimat göndərdi.
Şeyx Heydər anası qayıtdıqdan sonra döyüş dəstəsi ilə tələsik [[Ərdəbil]]dən [[Şirvan]]a yollandı. Yol boyu atası Cüneydin çoxlu ''"müridləri və sufiləri"'' ona qoşuldu. O, [[Araz]] sahillərinə çatanda Talış, [[Qarabağ]] əhalisindən və [[Şamlı tayfası|şamlılar]] tayfasından ibarət saysızhesabsız qoşuna malik idi. Qazı əl-Quzatın [[Bərdə]] ilə [[Gəncə]] arasındakı dağlıq hissədə yerləşən feodal mülki (ölkə) olan [[Caraberd qalası|Calpert (Çarberd – Cerabert)]] qalasına yetişdikdə oranı talan etdi, cizyə və üşr ödəyib, dinc həyat sürən zimmiləri əsir aldı.<ref>Tapиx-и Aмини, c.71-72</ref><ref>Дopн, c.584.</ref> Şeyx çayı keçdikdən sonra Şirvanşahın yanına elçi göndərib [[Dərbənd]] yolunu açmağı və islam qoşunlarına yardım göstərməyi tələb etdi. Onun Fərrux Yasara elçi göndərməkdən məqsədi Şirvan və onun qoşunları haqqında məlumat almaq idi. Belə ki, bu ölkə uzun müddət sülh şəraitində yaşayırdı və onun qoşunları öz yerlərində arxayıncasına fəaliyyətsiz dayanmışdılar. Hökmdarın yanında isə yalnız sərkərdələri, əmirləri, əyanları və yaxın dostları qalmışdı. Elçi gələndə Şirvanşah övladlarından birinin toyun edir, günlərini qayğısız, asudə və şən keçirirdi. Şirvanşah elçini hörmətlə qəbul edib cihada kömək üçün öz elçisi ilə Şeyx Heydərə bir qədər [[zireh]], at və hərbi ləvazimat göndərdi.


Şeyxin elçisi [[Şirvanşah]]ın elçisi ilə birlikdə qayıdaraq Heydərə xəbər verdi ki, bu səfər Fərrux Yasar üçün gözlənilməz olmuşdur və əlverişli imkandan istifadə etməmək ağılsızlıq olardı. Şeyx sazişi pozdu və Şirvanşah haqqında pis fıkirdə olduğundan elçi ilə kobud rəftar etdi. O, elçiyə dedi: ''"Geri qayıt və əmirinə de ki, biz onunla müharibə etməyə gəlirik. Atamın hər bir damla qanı üçün bütün dünyanın başını vuracağıq. Vuruşma filan gündə olacaq və [[Səfəvilər|Səfəvi]] qoşunları ləngimədən [[Şamaxı (şəhər)|Şamaxı]]ya hücum edəcəkdir"''.<ref>Tapиx-и Aмини, c.72-78</ref> O, elçinin atını əlindən alıb, onu piyada yola saldı. Elçi yalnız təyin olunmuş döyüş gününə bir gün qalmış [[Şirvanşah]]ın yanına qayıda bildi. O, vəziyyəti təsvir etdikdə şirvanlılar təlaşa düşdülər. Fərrux Yasar son dərəcə təşviş keçirdi, çünki Heydərin təcavüzkar niyyətləri və dəlisov şücaəti haqqında şayiələrə baxmayaraq, Şirvanşahın qoşunları pərakəndə halda olub, şeyxin hücumunu dəf etmək iqtidarında deyildi. Aydın idi ki, şeyx qalib gələrsə, [[Şamaxı]]nın meydan və məhəllələrində çoxlu qan axıdılacaqdı. Kiçik qoşunla müqavimət göstərmək mümkün olmadığından Şirvanşah qiymətli əmlakla ailəsini, habelə şəhər əhalisinin bir hissəsini Şamaxı yaxınlığındakı Gülüstan qalasına ötürdü. Səhərisi gün şeyx qızılbaşların böyük süvari qoşunu ilə döyüş meydanına yollandı. Döyüşə girməyi qərara alan Fərrux Yasar kiçik bir dəstə ilə şəhərin sağ tərəfində [[Gülüstan qalası (Şamaxı)|Gülüstan]] səmtində dayanmışdı. O, qüvvələrin bərabər olmadığını görürdü.
Şeyxin elçisi [[Şirvanşah]]ın elçisi ilə birlikdə qayıdaraq Heydərə xəbər verdi ki, bu səfər Fərrux Yasar üçün gözlənilməz olmuşdur və əlverişli imkandan istifadə etməmək ağılsızlıq olardı. Şeyx sazişi pozdu və Şirvanşah haqqında pis fıkirdə olduğundan elçi ilə kobud rəftar etdi. O, elçiyə dedi: ''"Geri qayıt və əmirinə de ki, biz onunla müharibə etməyə gəlirik. Atamın hər bir damla qanı üçün bütün dünyanın başını vuracağıq. Vuruşma filan gündə olacaq və [[Səfəvilər|Səfəvi]] qoşunları ləngimədən [[Şamaxı (şəhər)|Şamaxı]]ya hücum edəcəkdir"''.<ref>Tapиx-и Aмини, c.72-78</ref> O, elçinin atını əlindən alıb, onu piyada yola saldı. Elçi yalnız təyin olunmuş döyüş gününə bir gün qalmış [[Şirvanşah]]ın yanına qayıda bildi. O, vəziyyəti təsvir etdikdə şirvanlılar təlaşa düşdülər. Fərrux Yasar son dərəcə təşviş keçirdi, çünki Heydərin təcavüzkar niyyətləri və dəlisov şücaəti haqqında şayiələrə baxmayaraq, Şirvanşahın qoşunları pərakəndə halda olub, şeyxin hücumunu dəf etmək iqtidarında deyildi. Aydın idi ki, şeyx qalib gələrsə, [[Şamaxı]]nın meydan və məhəllələrində çoxlu qan axıdılacaqdı. Kiçik qoşunla müqavimət göstərmək mümkün olmadığından Şirvanşah qiymətli əmlakla ailəsini, habelə şəhər əhalisinin bir hissəsini Şamaxı yaxınlığındakı Gülüstan qalasına ötürdü. Səhərisi gün şeyx qızılbaşların böyük süvari qoşunu ilə döyüş meydanına yollandı. Döyüşə girməyi qərara alan Fərrux Yasar kiçik bir dəstə ilə şəhərin sağ tərəfində [[Gülüstan qalası (Şamaxı)|Gülüstan]] səmtində dayanmışdı. O, qüvvələrin bərabər olmadığını görürdü.
[[Şəkil:Gülüstan qalası Şamaxı.jpg|thumb|left|350px|[[Şamaxı (şəhər)|Şamaxı]] yaxınlığında yerləşən [[Gülüstan qalası (Şamaxı)|Gülüstan qalası]]]]
Şeyx Heydər öz qoşunları ilə rəqibin üzərinə hücuma keçəndə Şirvanşah [[Gülüstan qalası]]na çəkilməyə məcbur oldu. Qisas alan şeyx heç kəsə aman vermədən şəhər əhalisini qırmağa başladı. Qızılbaşlar Şamaxıda çoxlu kişi, qadın və uşaq qırdılar. Nifrəti coşub-daşan şeyx bundan doymayaraq Şamaxını yandırdı. Sonra Heydər Gülüstan qalasını uzunmüddətli mühasirəyə alaraq, onun ətrafında çadırlar, mancanaq və toplar qurdurdu. Yeddi aya yaxın mühasirədə qalan Şirvanşah çıxılmaz vəziyyətə düşüb yardım üçün sultan Yaquba və onun dövlətinin adlı-sanlı əyanlarına müraciət etdi. Onun qasidi sultanın Sultaniyyə yaxınlığındakı Gözəldərə yaylağındakı sarayına gəldi. Bu xəbər şeyxin hərəkətlərində özü üçün də müəyyən təhlükə görən sultan Yaqubu qəzəbləndirdi O, müsəlmanların tökülmüş qanının qisasını almaq və oğlu, Fərrux Yasarın nəvəsi Baysunqur xan vasitəsilə qohumluq əlaqələri ilə bağlı olduğu Şirvanşaha yardım etmək qərarına gəldi. Sultan Yaqub Şirvanşaha tərəfdar olan fəqihlərin təsirilə [[Şirvanşah]]a kömək üçün [[Sultaniyyə]]dən [[Ərdəbil]] yolu ilə təcili [[Şirvan]]a getdi və h.893-cü il cəmadiyülaxir ayının 28-də ([[9 iyun]] [[1488]]-ci il) ora çatdı. Sultanın yaxınlaşması xəbərini eşidən Şeyx Heydər tələsik [[Şamaxı]]nın ətrafını tərk edərək Şamaxıdan 6 km şimal-şərqdə yerləşən Cabaniyə çəkildi və oradan [[Dərbənd]]ə tərəf yollandı.
Şeyx Heydər öz qoşunları ilə rəqibin üzərinə hücuma keçəndə Şirvanşah [[Gülüstan qalası]]na çəkilməyə məcbur oldu. Qisas alan şeyx heç kəsə aman vermədən şəhər əhalisini qırmağa başladı. Qızılbaşlar Şamaxıda çoxlu kişi, qadın və uşaq qırdılar. Nifrəti coşub-daşan şeyx bundan doymayaraq Şamaxını yandırdı. Sonra Heydər Gülüstan qalasını uzunmüddətli mühasirəyə alaraq, onun ətrafında çadırlar, mancanaq və toplar qurdurdu. Yeddi aya yaxın mühasirədə qalan Şirvanşah çıxılmaz vəziyyətə düşüb yardım üçün sultan Yaquba və onun dövlətinin adlı-sanlı əyanlarına müraciət etdi. Onun qasidi sultanın Sultaniyyə yaxınlığındakı Gözəldərə yaylağındakı sarayına gəldi. Bu xəbər şeyxin hərəkətlərində özü üçün də müəyyən təhlükə görən sultan Yaqubu qəzəbləndirdi O, müsəlmanların tökülmüş qanının qisasını almaq və oğlu, Fərrux Yasarın nəvəsi Baysunqur xan vasitəsilə qohumluq əlaqələri ilə bağlı olduğu Şirvanşaha yardım etmək qərarına gəldi. Sultan Yaqub Şirvanşaha tərəfdar olan fəqihlərin təsirilə [[Şirvanşah]]a kömək üçün [[Sultaniyyə]]dən [[Ərdəbil]] yolu ilə təcili [[Şirvan]]a getdi və h.893-cü il cəmadiyülaxir ayının 28-də ([[9 iyun]] [[1488]]-ci il) ora çatdı. Sultanın yaxınlaşması xəbərini eşidən Şeyx Heydər tələsik [[Şamaxı]]nın ətrafını tərk edərək Şamaxıdan 6&nbsp;km şimal-şərqdə yerləşən Cabaniyə çəkildi və oradan [[Dərbənd]]ə tərəf yollandı.


Ərdəbildən bir mərhələ aralı sultan Yaqub Şirvanşahın sədri və mühasibi Mövlana Şərafəddin Hüseyn katiblə qarşılaşdı. Şərafəddin öz hökmdarı adından kömək və himayədarlıq dilədi. [[Şeyx Heydər]] [[Gülüstan qalası]]nı mühasirədə saxlayarkən, Şirvanın müxtəlif yerlərinə dağılmış əmirlər [[Şirvan]] əyanlarından Kiçi Bəyin başçılığı altında toplaşaraq, üləmaların və zahidlərin razılığı ilə Şirvan qoşunlarından və əhalisindən 1000000 nəfərədək adam yığıb şeyxə qarşı cihad elan etdilər. Onlar Gülüstana məktubla birlikdə qasid göndərərək, filan gün döyüş meydanına çıxacaqlarını xəbər verdilər və bildirdilər kı, onlar bayırdan hücuma keçəndə Şirvanşah da qalanın içərisindən həmlə etməlidir. Lakin bu plan şeyxin adamları tərəfindən tutulan Şirvan casusu vasitəsilə Heydərə məlum oldu. Şeyx təcili surətdə Gülüstan qalasını mühasirədən əl çəkib, əksərən Şirvan kəndlilərindən ibarət qeyri-nizami qoşunun üstünə düşdü. Bu döyüşdə şeyx onları darmadağın etdi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, 1000-ə yaxın adam qırıldı. Səfəvi qoşunlarının tələsik getmələrini görən Şirvanşah şeyxin qorxudan və ərzaq qıtlığından geri çəkildiyini güman etdi. Şirvanşah şeyxin qoşunlarını təqib etmək məqsədilə qaladan çıxdı. Lakin onun qələbə çaldığını və qayıdıb Gülüstanın mühasirəsini davam etdirmək niyyətində olduğunu bildi. Onda Şirvanşah Şamaxıdan 20 km şimal-qərbdə yüksəklikdə yerləşən əlçatmaz Sulut qalasına sığınmağa məcbur oldu. Bu vaxt başda sərkərdə əmir Süleyman bəy Bicək oğlu və Ayba Sultan Yaqub olmaqla böyük qoşun Şeyx Heydərlə müharibədə Fərrux Yasara kömək etmək üçün Şirvana yollandı. Darmadağın olunmaqdan qorxuya düşən şeyx Gülüstanı talan edib qoşunlarını Mahmudabada apardı, oranı da tutub dağıtdı, sonra Dərbəndə doğru hərəkət edərək, onu mühasirəyə aldı. Əmir əl-üməra Süleyman bəy Bicək oğlu qoşunları ilə viran edilmiş Şirvana daxil oldu. Fərrux Yasar [[Sulut qalası]]nı tərk edərək, qoşunun qalan hissəsi ilə əmirlərə qoşuldu. Sabahısı gün əmirlər Samur çayını keçərək ləngimədən [[Dərbənd]]ə tərəf irəlilədilər.<ref>Tapиx Джaннaби, c.160</ref> <ref>Mюнeджжим-бaши, c.l72</ref> <ref>Дopн, c.584</ref> <ref>Xинц. Bзлeт Иpaнa, C72-89.</ref>
Ərdəbildən bir mərhələ aralı sultan Yaqub Şirvanşahın sədri və mühasibi Mövlana Şərafəddin Hüseyn katiblə qarşılaşdı. Şərafəddin öz hökmdarı adından kömək və himayədarlıq dilədi. [[Şeyx Heydər]] [[Gülüstan qalası]]nı mühasirədə saxlayarkən, Şirvanın müxtəlif yerlərinə dağılmış əmirlər [[Şirvan]] əyanlarından Kiçi Bəyin başçılığı altında toplaşaraq, üləmaların və zahidlərin razılığı ilə Şirvan qoşunlarından və əhalisindən 1000000 nəfərədək adam yığıb şeyxə qarşı cihad elan etdilər. Onlar Gülüstana məktubla birlikdə qasid göndərərək, filan gün döyüş meydanına çıxacaqlarını xəbər verdilər və bildirdilər kı, onlar bayırdan hücuma keçəndə Şirvanşah da qalanın içərisindən həmlə etməlidir. Lakin bu plan şeyxin adamları tərəfindən tutulan Şirvan casusu vasitəsilə Heydərə məlum oldu. Şeyx təcili surətdə Gülüstan qalasını mühasirədən əl çəkib, əksərən Şirvan kəndlilərindən ibarət qeyri-nizami qoşunun üstünə düşdü. Bu döyüşdə şeyx onları darmadağın etdi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, 1000-ə yaxın adam qırıldı. Səfəvi qoşunlarının tələsik getmələrini görən Şirvanşah şeyxin qorxudan və ərzaq qıtlığından geri çəkildiyini güman etdi. Şirvanşah şeyxin qoşunlarını təqib etmək məqsədilə qaladan çıxdı. Lakin onun qələbə çaldığını və qayıdıb Gülüstanın mühasirəsini davam etdirmək niyyətində olduğunu bildi. Onda Şirvanşah Şamaxıdan 20&nbsp;km şimal-qərbdə yüksəklikdə yerləşən əlçatmaz Sulut qalasına sığınmağa məcbur oldu. Bu vaxt başda sərkərdə əmir Süleyman bəy Bicək oğlu və Ayba Sultan Yaqub olmaqla böyük qoşun Şeyx Heydərlə müharibədə Fərrux Yasara kömək etmək üçün Şirvana yollandı. Darmadağın olunmaqdan qorxuya düşən şeyx Gülüstanı talan edib qoşunlarını Mahmudabada apardı, oranı da tutub dağıtdı, sonra Dərbəndə doğru hərəkət edərək, onu mühasirəyə aldı. Əmir əl-üməra Süleyman bəy Bicək oğlu qoşunları ilə viran edilmiş Şirvana daxil oldu. Fərrux Yasar [[Sulut qalası]]nı tərk edərək, qoşunun qalan hissəsi ilə əmirlərə qoşuldu. Sabahısı gün əmirlər Samur çayını keçərək ləngimədən [[Dərbənd]]ə tərəf irəlilədilər.<ref>Tapиx Джaннaби, c.160</ref><ref>Mюнeджжим-бaши, c.l72</ref><ref>Дopн, c.584</ref><ref>Xинц. Bзлeт Иpaнa, C72-89.</ref>
[[Fayl:I Fərrux Yasarın II Bəyazidə məktubu.png|left|thumb|1469x1469px|Fərrux Yasarın Osmanlı sultanı [[II Bəyazid]]ə yazdığı məktub. Məktub [[Sultan Yaqub]]un sülh istəyini bildirir. Fərrux Yasar isə vasitəçi rolunu oynayır. Məktub şirvanlı Xacə Müizəddin Əmir Xan tərəfindən İstanbula aparılmışdır. Məktub [[Topqapı muzeyi]]ndə saxlanılır.]]

Onlar şeyxin Təbərsəran və Zirehgəran istiqamətində hərəkət etdiyini eşitmişdilər. Süleyman bəy qoşunları ilə təcili onun ardınca düşərək [[Qafqaz dağları]]nın ətəklərində, Təbərsəranda haqladı. H.893-cü il rəcəb ayının 29-da ([[9 iyul]] [[1488]]-ci il) çərşənbə günü [[Şirvanşah]]ın və [[Ağqoyunlu]] əmirlərinin birləşmiş qoşunları [[Şeyx Heydər]]in [[qızılbaşlar]]ına hücum etdi. Süleyman bəyin və Şirvanşahın başçılıq etdikləri qoşunlar ağır dağlıq yer şəraitində dərin dərənin qırağında vuruşurdular. Atlar və adamlar yıxılaraq uçuruma düşürdülər. Hər iki tərəf inadla vuruşurdu. Süleyman bəy vuruşmada yaralanıb, döyüşçüləri tərəfindən kənara çıxarıldı. Bu zaman Şeyx Heydər də oxla boynundan ölümcül yaralandı. Qızılbaşlar onu atdan endirib araya alaraq, düşmənin həmləsini dəf etməyə cəhd göstərdilər. Lakin qızılbaşların qüvvələri tükənmişdi və əmirin qoşunları onların cərgələrini pozdu. Qızılbaşlar can verməkdə olan şeyxi düşmənin əlində qoyaraq qaçdılar. Qapıçı Əli ağa Şeyx Heydərin başını kəsərək əmirə gətirdi. Şeyxin həlak olduğunu görən qızılbaşlar döyüş meydanına qayıdaraq mərdliklə vuruşdular. Lakin əmirlərin və Şirvanşahların qoşunları onları məğlub və məhv etdilər. Sultan Yaqubun qərargahına göndərilən qasid döyüşün nəticəsi haqqında xəbərlə yanaşı, Şeyx Heydərin başını da apardı O, h.893-cü il şaban ayının 6-da ([[16 iyul]] [[1488]]-ci il) çərşənbə axşamı Ərvanəguh adlı yerə çatdı. Sultan Yaqub şeyxin başını bir neçə günlüyə tamaşaya qoyduqdan sonra anasına (Uzun Həsənin bacısına) verməyi əmr etdi. Ertəsi gün şah alayı paytaxta – [[Təbriz]]ə daxil oldu. Sultan Yaqub əmirlərə düşməndən tutulub alınmış [[Şirvan]] şəhərlərini, [[Dərbənd]] və Mahmudabadı Fərrux Yasara qaytarmaq haqqında əmr verdi. <ref>Tapиx-и Aмини, c.72-82</ref> <ref>Шapaф-xaн Бидлиcи, т.II, с. 140</ref> <ref>Tarixi Cənnabi, v.960a, 960b</ref> <ref>Mюнeджжим-бaши, с. 172</ref> <ref>Xинц. Bзлeт Иpaнa, c.85-89</ref> <ref>O.A.Эфeндиeв. Oбpaзoвaниe азербaйджaнcкoro гocyдapcтвa Ceфeвидoв в нaчaлe XVI в., c.73-77.</ref>
Onlar şeyxin Təbərsəran və Zirehgəran istiqamətində hərəkət etdiyini eşitmişdilər. Süleyman bəy qoşunları ilə təcili onun ardınca düşərək [[Qafqaz dağları]]nın ətəklərində, Təbərsəranda haqladı. H.893-cü il rəcəb ayının 29-da ([[9 iyul]] [[1488]]-ci il) çərşənbə günü [[Şirvanşah]]ın və [[Ağqoyunlu]] əmirlərinin birləşmiş qoşunları [[Şeyx Heydər]]in [[qızılbaşlar]]ına hücum etdi. Süleyman bəyin və Şirvanşahın başçılıq etdikləri qoşunlar ağır dağlıq yer şəraitində dərin dərənin qırağında vuruşurdular. Atlar və adamlar yıxılaraq uçuruma düşürdülər. Hər iki tərəf inadla vuruşurdu. Süleyman bəy vuruşmada yaralanıb, döyüşçüləri tərəfindən kənara çıxarıldı. Bu zaman Şeyx Heydər də oxla boynundan ölümcül yaralandı. Qızılbaşlar onu atdan endirib araya alaraq, düşmənin həmləsini dəf etməyə cəhd göstərdilər. Lakin qızılbaşların qüvvələri tükənmişdi və əmirin qoşunları onların cərgələrini pozdu. Qızılbaşlar can verməkdə olan şeyxi düşmənin əlində qoyaraq qaçdılar. Qapıçı Əli ağa Şeyx Heydərin başını kəsərək əmirə gətirdi. Şeyxin həlak olduğunu görən qızılbaşlar döyüş meydanına qayıdaraq mərdliklə vuruşdular. Lakin əmirlərin və Şirvanşahların qoşunları onları məğlub və məhv etdilər. Sultan Yaqubun qərargahına göndərilən qasid döyüşün nəticəsi haqqında xəbərlə yanaşı, Şeyx Heydərin başını da apardı O, h.893-cü il şaban ayının 6-da ([[16 iyul]] [[1488]]-ci il) çərşənbə axşamı Ərvanəguh adlı yerə çatdı. Sultan Yaqub şeyxin başını bir neçə günlüyə tamaşaya qoyduqdan sonra anasına (Uzun Həsənin bacısına) verməyi əmr etdi. Ertəsi gün şah alayı paytaxta – [[Təbriz]]ə daxil oldu. Sultan Yaqub əmirlərə düşməndən tutulub alınmış [[Şirvan]] şəhərlərini, [[Dərbənd]] və Mahmudabadı Fərrux Yasara qaytarmaq haqqında əmr verdi.<ref>Tapиx-и Aмини, c.72-82</ref><ref>Шapaф-xaн Бидлиcи, т.II, с. 140</ref><ref>Tarixi Cənnabi, v.960a, 960b</ref><ref>Mюнeджжим-бaши, с. 172</ref><ref>Xинц. Bзлeт Иpaнa, c.85-89</ref><ref>O.A.Эфeндиeв. Oбpaзoвaниe азербaйджaнcкoro гocyдapcтвa Ceфeвидoв в нaчaлe XVI в., c.73-77.</ref>


Beləliklə, atası [[Şeyx Cüneyd|Cüneyd]] kimi, [[Şeyx Heydər]]in [[Şirvan]]ı zəbt etrnək cəhdi baş tutmadı və onlar üçün fəlakətlə qurtardı.
Beləliklə, atası [[Şeyx Cüneyd|Cüneyd]] kimi, [[Şeyx Heydər]]in [[Şirvan]]ı zəbt etrnək cəhdi baş tutmadı və onlar üçün fəlakətlə qurtardı.
Sətir 85: Sətir 70:
=== Ağqoyunlu taxtı uğrunda mübarizə ===
=== Ağqoyunlu taxtı uğrunda mübarizə ===


Sultan Yaqub Şirvanşaha hərbi yardım göstərdi, lakin bunun müqabilində ondan [[Ağqoyunlu dövləti]]nin vassallığını tanımasını tələb etdi. [[1489]]-cu ildə [[Şirvanşah]] öz möhürü ilə təsdiq etdiyi şərtnamədə öz üzərinə bir sıra vassal təəhhüdləri götürdü. Lakin bir ildən, Sultan Yaqub [[1490]]-cı ildə öldükdən sonra onun yerinə keçən oğlu və varisi, Şirvanşahın nəvəsi Baysunqur babasının təsiri altına düşdü və Şirvan dövləti yenidən müstəqil oldu. <ref>Пeтpyшeвcкий. Гocyдapcтвo Aзepбaйджaнa в XV в., c.180.</ref> [[Baysunqur Mirzə]] ([[1490]]-[[1492]]) [[Təbriz]]də taxta çıxarkən babası Fərrux Yasardan yardım istədi. <ref>Шapaф-xaн Бидлиcи, c.145</ref> <ref>Tarix-i Amini, s.49-50</ref> <ref>Дорн, c.583.</ref> və uzun sürməyən hakimiyyətdən sonra Maqsud bəyin oğlu, [[Uzun Həsən]]in nəvəsi Rüstəm bəy tərəfindən qovularaq [[Şirvan]]a, [[Şirvanşah]]ın yanına qaçdı. Baysunqur Fərrux Yasarın və Şirvan qoşunlarının köməyi ilə öz hüquqlarını bərpa etməyə cəhd göstərsə də, h.898 ([[1492]]/3)-ci ildə [[Bərdə]] ilə [[Gəncə]] arasında Rüstəm bəylə vuruşmada həlak oldu. <ref>Həsən Rumlu, s.217,qeydЗ</ref> <ref>Шapaф-xaн Бидлиcи c.143</ref> Bu vuruşmada Rüstəm bəylə birlikdə [[Şeyx Heydər]]in böyük oğlu Sultanəli də iştirak edirdi. Baysunqurun tərəfində isə Fərrux Yasarın oğlu Şeyxşah, Şirvanın adlısanlı feodallarından olan Malik Səlim, habelə [[Şirvan]] qoşunları vuruşurdu.
Sultan Yaqub Şirvanşaha hərbi yardım göstərdi, lakin bunun müqabilində ondan [[Ağqoyunlu dövləti]]nin vassallığını tanımasını tələb etdi. [[1489]]-cu ildə [[Şirvanşah]] öz möhürü ilə təsdiq etdiyi şərtnamədə öz üzərinə bir sıra vassal təəhhüdləri götürdü. Lakin bir ildən, Sultan Yaqub [[1490]]-cı ildə öldükdən sonra onun yerinə keçən oğlu və varisi, Şirvanşahın nəvəsi Baysunqur babasının təsiri altına düşdü və Şirvan dövləti yenidən müstəqil oldu.<ref>Пeтpyшeвcкий. Гocyдapcтвo Aзepбaйджaнa в XV в., c.180.</ref> [[Baysunqur Mirzə]] ([[1490]]-[[1492]]) [[Təbriz]]də taxta çıxarkən babası Fərrux Yasardan yardım istədi.<ref>Шapaф-xaн Бидлиcи, c.145</ref><ref>Tarix-i Amini, s.49-50</ref><ref>Дорн, c.583.</ref> və uzun sürməyən hakimiyyətdən sonra Maqsud bəyin oğlu, [[Uzun Həsən]]in nəvəsi Rüstəm bəy tərəfindən qovularaq [[Şirvan]]a, [[Şirvanşah]]ın yanına qaçdı. Baysunqur Fərrux Yasarın və Şirvan qoşunlarının köməyi ilə öz hüquqlarını bərpa etməyə cəhd göstərsə də, h.898 ([[1492]]/3)-ci ildə [[Bərdə]] ilə [[Gəncə]] arasında Rüstəm bəylə vuruşmada həlak oldu.<ref>Həsən Rumlu, s.217,qeydЗ</ref><ref>Шapaф-xaн Бидлиcи c.143</ref> Bu vuruşmada Rüstəm bəylə birlikdə [[Şeyx Heydər]]in böyük oğlu Sultanəli də iştirak edirdi. Baysunqurun tərəfində isə Fərrux Yasarın oğlu Şeyxşah, Şirvanın adlısanlı feodallarından olan Malik Səlim, habelə [[Şirvan]] qoşunları vuruşurdu.


Sultan Yaqubun digər oğlu [[Sultan Murad]] da qardaşı Baysunqurun ölümündən sonra babası [[Şirvanşah]] Fərrux Yasara sığınmış və h.903 ([[1497]]/8)-cü ilədək, [[Uzun Həsən]]in digər nəvəsi [[Əhməd Mirzə]]nin hakimiyyətindən narazı olan [[Ağqoyunlu]] feodalları onu [[Təbriz]]ə çağırana qədər onun yanında yaşamışdır. <ref>The early yeaгs of Shah Isma'il, founder of the Safawi Dynasty, by E. Denisson Ross. JRAS, vol. 29, 1896. s.257-260</ref> <ref>Шapaф-xaн Бидлиcи. Шapaф- нaмe, c.141-142</ref> <ref>Xacaн Pyмлy, т.II. c.7-8.</ref>Bu hadisələrdən sonra Şirvanşah Fərrux Yasar və Sultan Murad [[Səfəvilər]]in güclənmiş qüdrətinin qurbanları oldular.
Sultan Yaqubun digər oğlu [[Sultan Murad]] da qardaşı Baysunqurun ölümündən sonra babası [[Şirvanşah]] Fərrux Yasara sığınmış və h.903 ([[1497]]/8)-cü ilədək, [[Uzun Həsən]]in digər nəvəsi [[Əhməd Mirzə]]nin hakimiyyətindən narazı olan [[Ağqoyunlu]] feodalları onu [[Təbriz]]ə çağırana qədər onun yanında yaşamışdır.<ref>The early yeaгs of Shah Isma'il, founder of the Safawi Dynasty, by E. Denisson Ross. JRAS, vol. 29, 1896. s.257-260</ref><ref>Шapaф-xaн Бидлиcи. Шapaф- нaмe, c.141-142</ref><ref>Xacaн Pyмлy, т.II. c.7-8.</ref> Bu hadisələrdən sonra Şirvanşah Fərrux Yasar və Sultan Murad [[Səfəvilər]]in güclənmiş qüdrətinin qurbanları oldular.


=== Şah İsmayıl Xətai ilə münasibətlər ===
=== Şah İsmayıl Xətai ilə münasibətlər ===


Şeyx Heydər həlak olduqdan sonra Sultan Yaqub onun və Aləmşah bəyimin üç azyaşlı oğullarını – Sultanəli, İbrahim və [[Şah İsmayıl Xətai|İsmayılı]] tutub, əvvəl [[Ermənilər|erməni]] monastırı [[Akdamar monastırı|Akdamar qalasına]], sonra isə [[Şiraz]] yaxınlığındakı [[İstəxr qalası]]na göndərərək həbsə saldı. Onlar dörd il bu qalada qaldılar. Sultan Yaqubun ölümündən sonra h.897 ([[1492]])-ci ildə hakimiyyətə keçən [[Rüstəm bəy]] Ağqoyunlu bibisi Aləmşah bəyimin xahişilə onları həbsdən azad edərək öz yanına – [[Təbriz]]ə gətirdi. <ref>Шapaф-xaн Бидлиcи, c.145.</ref>
Şeyx Heydər həlak olduqdan sonra Sultan Yaqub onun və Aləmşah bəyimin üç azyaşlı oğullarını – Sultanəli, İbrahim və [[Şah İsmayıl Xətai|İsmayılı]] tutub, əvvəl [[Ermənilər|erməni]] monastırı [[Akdamar monastırı|Akdamar qalasına]], sonra isə [[Şiraz]] yaxınlığındakı [[İstəxr qalası]]na göndərərək həbsə saldı. Onlar dörd il bu qalada qaldılar. Sultan Yaqubun ölümündən sonra h.897 ([[1492]])-ci ildə hakimiyyətə keçən [[Rüstəm bəy]] Ağqoyunlu bibisi Aləmşah bəyimin xahişilə onları həbsdən azad edərək öz yanına – [[Təbriz]]ə gətirdi.<ref>Шapaф-xaн Бидлиcи, c.145.</ref>


On üç yaşında ikən Səfəvi ordeninin şeyxi sayılan İsmayıl [[Ağqoyunlu dövləti]]ndə baş verən ara çəkişmələrindən istifadə edərək [[Gilan]]dan [[Ərdəbil]]ə qayıtdı. Onun ətrafına 300-ə yaxın döyüşçü mürid-qızılbaş toplandı. Fərrux Yasarın müttəfiqləri – cəyirli tayfasından olan Ərdəbil hakimi ƏIi bəy və Talış hakimi Məhəmməd ona qarşı çıxdılar. Onların niyyəti İsmayılı yaxalayıb Şirvanşaha göndərmək idi. Buna görə də ustaclı tayfasının əmirləri İsmayılla birlikdə [[Qarabağ]]a getməyi qərara aldılar. İsmayıl oradan [[Gəncə]]yə, sonra isə [[Göyçə gölü]]nün sahillərinə, [[Çuxursəd]]ə yollandı. [[1499]]-cu ilin sonunda [[Ərzincan]]da onun bayrağı altında [[ustaclı]], [[şamlı]], [[rumlu]], [[təkəli]], [[Zülqədəroğulları|zülqədər]], [[Əfşarlar|afşar]], [[Qacarlar|qacar]], varsaq, qızılbaş tayfalarından və Qaracadağ sufilərindən 7 min qazi toplandı. Qızılbaş əmirlərinin İsmayılın qışladığı Ərzincanda keçirilən müşavirəsində Səfəvilərin irsi düşməni Şirvanşah Fərrux Yasarla müharibəyə başlamaq qərara alındı. <ref>Xoндeмиp, т.III, ч.4, c.24-26</ref> <ref>Həsən Rumlu, c.I, fars mətni, s.32-41</ref> <ref>Şah İsmayıhn anonim tarixi, s.333-340</ref> <ref>Шapaф-xaн Бидлиcи, т.II, c.146</ref> <ref>И.П.Пeтpyшeвcкий. Aзepбaйджaн в XVI-XVII вв. Cб. cт. пo изyчeнию иcтopии Aзepбaйджaнa, вып.I, Бaкy, 1949, c.229-230.</ref>
On üç yaşında ikən Səfəvi ordeninin şeyxi sayılan İsmayıl [[Ağqoyunlu dövləti]]ndə baş verən ara çəkişmələrindən istifadə edərək [[Gilan]]dan [[Ərdəbil]]ə qayıtdı. Onun ətrafına 300-ə yaxın döyüşçü mürid-qızılbaş toplandı. Fərrux Yasarın müttəfiqləri – cəyirli tayfasından olan Ərdəbil hakimi ƏIi bəy və Talış hakimi Məhəmməd ona qarşı çıxdılar. Onların niyyəti İsmayılı yaxalayıb Şirvanşaha göndərmək idi. Buna görə də ustaclı tayfasının əmirləri İsmayılla birlikdə [[Qarabağ]]a getməyi qərara aldılar. İsmayıl oradan [[Gəncə]]yə, sonra isə [[Göyçə gölü]]nün sahillərinə, [[Çuxursəd]]ə yollandı. [[1499]]-cu ilin sonunda [[Ərzincan]]da onun bayrağı altında [[ustaclı]], [[şamlı]], [[rumlu]], [[təkəli]], [[Zülqədəroğulları|zülqədər]], [[Əfşarlar|afşar]], [[Qacarlar|qacar]], varsaq, qızılbaş tayfalarından və Qaracadağ sufilərindən 7 min qazi toplandı. Qızılbaş əmirlərinin İsmayılın qışladığı Ərzincanda keçirilən müşavirəsində Səfəvilərin irsi düşməni Şirvanşah Fərrux Yasarla müharibəyə başlamaq qərara alındı.<ref>Xoндeмиp, т.III, ч.4, c.24-26</ref><ref>Həsən Rumlu, c.I, fars mətni, s.32-41</ref><ref>Şah İsmayıhn anonim tarixi, s.333-340</ref><ref>Шapaф-xaн Бидлиcи, т.II, c.146</ref><ref>И.П.Пeтpyшeвcкий. Aзepбaйджaн в XVI-XVII вв. Cб. cт. пo изyчeнию иcтopии Aзepбaйджaнa, вып.I, Бaкy, 1949, c.229-230.</ref>


=== Cabanı döyüşü ===
=== Cabanı döyüşü ===
[[Şəkil:1541-Battle in the war between Shah Isma'il and the King of Shirvan-Shahnama-i-Isma'il.jpg|right|thumb|250px|[[Cabanı döyüşü]]]]
[[Fayl:1541-Battle in the war between Shah Isma'il and the King of Shirvan-Shahnama-i-Isma'il.jpg|right|thumb|250px|[[Cabanı döyüşü]]]]
{{main|Cabanı döyüşü}}
{{main|Cabanı döyüşü}}
[[Şirvanşahlar]] tərəfindən öldürülən atası və babasının intiqamını almaq hissilə yaşayan İsmayıl əmirlərinin [[Gürcüstan]]a və [[Ermənistan]]a bir neçə basqınından sonra h.906 ([[1500]])-cı ildə Fərrux Yasara qarşı 7 min qızılbaşla hücuma keçdi. Qoşunun Əmir Bayram xan Qaramaninin başçılığı ilə təkəli və zülqədər tayfalarından olan döyüşçülərdən ibarət avanqard dəstəsi Qoyun ölümü deyilən yerdə [[Kür]]ü keçməli idi. Lakin əmir çayı keçməyi mümkün hesab etmədi. Özünü yetirən İsmayıl birinci olaraq atın üstündə üzərək qarşı sahilə çıxdı. Onun ardınca bütün qızılbaş qoşunu çayı keçərək [[Şamaxı]]ya doğru irəlilədi. Bu vaxt İsmayılın qarşısına çıxan Şəki hakiminin qoşunları qızılbaşlar tərəfindən darmadağın edildi. Şah İsmayıla Şirvan əhli olan bir nəfərdən xəbər çatır ki, Fərrux Yasar öz sarayında İsmayıla da atasının aqibətinin üz verəcəyini bildirmişdir. İsmayıl Kilid-i-Gilana yollandı və əhalidən öyrəndi ki, Şirvanşah onun yaxınlaşdığını eşidib, müharibəyə hazırlaşmaq üçün Şamaxıdan çıxaraq yaxşı möhkəmləndirilmiş Qəbələ qalasına getmişdir. Ona görə də İsmayıl Şamaxını tutmağı qərara aldı. O, əhalinin şəhərdən qaçmasının qarşısını almaq və onların təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə adamlarından Qulu bəyi Şamaxıya göndərdi. Lakin İsmayıl [[Şamaxı]]ya daxil olanda, öyrəndi ki, bütün əhali şəhəri tərk edərək dağlarda gizlənmişdir. Bir neçə gün Şamaxıda dayanan İsmayıl Şirvanşahın öz qoşunları ilə [[Qəley-Buğurt qalası|Buğurt qalasının]] yaxınlığındakı meşədə düşərgə saldığını və onun ətrafına paya çəpər çəkdirdiyini öyrəndi. İsmayıl düşməni təqib etmək qərarına gəldi, lakin onu həmin yerdə tapmadı. Belə ki, [[qızılbaşlar]]ın Şamaxını tutması xəbərini alan Fərrux Yasar [[Gülüstan qalası]]na çəkilməyi qərara almışdı. Lakin o, həmin qalaya çata bilmədi, İsmayıl qızılbaş qoşunu ilə Cabanı adlanan yerdə onu haqladı. H.906 ([[1500]])-ci ilin payızında burada Şirvanşah və Şirvanlılar üçün fəlakətlə qurtaran ən qanlı vuruşmalardan biri baş verdi. Xondəmir və Həsən bəy Rumlu bu vuruşmanı müfəssəl təsvir etmişlər. İsmayıl 7 minlik süvarinin başında 20 min süvarisi və hərbi nizamla düzülmüş 6 min piyadası olan [[Şirvanşah]]ı təqib etmişdir.
[[Şirvanşahlar]] tərəfindən öldürülən atası və babasının intiqamını almaq hissilə yaşayan İsmayıl əmirlərinin [[Gürcüstan]]a və [[Ermənistan]]a bir neçə basqınından sonra h.906 ([[1500]])-cı ildə Fərrux Yasara qarşı 7 min qızılbaşla hücuma keçdi. Qoşunun Əmir Bayram xan Qaramaninin başçılığı ilə təkəli və zülqədər tayfalarından olan döyüşçülərdən ibarət avanqard dəstəsi Qoyun ölümü deyilən yerdə [[Kür]]ü keçməli idi. Lakin əmir çayı keçməyi mümkün hesab etmədi. Özünü yetirən İsmayıl birinci olaraq atın üstündə üzərək qarşı sahilə çıxdı. Onun ardınca bütün qızılbaş qoşunu çayı keçərək [[Şamaxı]]ya doğru irəlilədi. Bu vaxt İsmayılın qarşısına çıxan Şəki hakiminin qoşunları qızılbaşlar tərəfindən darmadağın edildi. Şah İsmayıla Şirvan əhli olan bir nəfərdən xəbər çatır ki, Fərrux Yasar öz sarayında İsmayıla da atasının aqibətinin üz verəcəyini bildirmişdir. İsmayıl Kilid-i-Gilana yollandı və əhalidən öyrəndi ki, Şirvanşah onun yaxınlaşdığını eşidib, müharibəyə hazırlaşmaq üçün Şamaxıdan çıxaraq yaxşı möhkəmləndirilmiş Qəbələ qalasına getmişdir. Ona görə də İsmayıl Şamaxını tutmağı qərara aldı. O, əhalinin şəhərdən qaçmasının qarşısını almaq və onların təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə adamlarından Qulu bəyi Şamaxıya göndərdi. Lakin İsmayıl [[Şamaxı]]ya daxil olanda, öyrəndi ki, bütün əhali şəhəri tərk edərək dağlarda gizlənmişdir. Bir neçə gün Şamaxıda dayanan İsmayıl Şirvanşahın öz qoşunları ilə [[Qəley-Buğurt qalası|Buğurt qalasının]] yaxınlığındakı meşədə düşərgə saldığını və onun ətrafına paya çəpər çəkdirdiyini öyrəndi. İsmayıl düşməni təqib etmək qərarına gəldi, lakin onu həmin yerdə tapmadı. Belə ki, [[qızılbaşlar]]ın Şamaxını tutması xəbərini alan Fərrux Yasar [[Gülüstan qalası]]na çəkilməyi qərara almışdı. Lakin o, həmin qalaya çata bilmədi, İsmayıl qızılbaş qoşunu ilə Cabanı adlanan yerdə onu haqladı. H.906 ([[1500]])-ci ilin payızında burada Şirvanşah və Şirvanlılar üçün fəlakətlə qurtaran ən qanlı vuruşmalardan biri baş verdi. Xondəmir və Həsən bəy Rumlu bu vuruşmanı müfəssəl təsvir etmişlər. İsmayıl 7 minlik süvarinin başında 20 min süvarisi və hərbi nizamla düzülmüş 6 min piyadası olan [[Şirvanşah]]ı təqib etmişdir.


Ehtimal ki, göstərilən mənbələr qəsdən Şirvanşahın qoşunlarının sayını artırır. İsmayılın döyüşçülərinin sayını isə azaldırlar. Bu vuruşmada Fərrux Yasarın qoşunları darmadağın edildi və qaçdı. Şirvanşah qoşunlarının Cabanı yaxınlığındakı vuruşmadan sonra salamat qalmış hissələri [[Gülüstan qalası]]na çəkildi. Qızılbaşlar qənimət olaraq çoxlu əmlak və mal-qara ələ keçirdilər. Onlar öldürülənlərin başlarından qələbələrini təsdiq edən qala düzəltdilər. Lakin Şirvanşah qoşunları məğlubiyyətə uğrayandan sonra da mərdlik və inadkarlıqla vuruşaraq, süvarilər və piyadalarla birlikdə həmlələr edirdi. Bütün qoşunları məğlub olub qaçdıqda, sərkərdələri isə döyüş meydanında həlak olduqdan sonra tək qalan Şirvanşah atla Buğrut qalasına tərəf qaçmağa başladı. Lakin qızılbaş dəstəsi Gülüstan qalasının yaxınlığında onu haqladı. Onlar tanımadıqları Şirvanşahı atdan saldılar, qoşqunu əlindən aldılar. Qızılbaşlardan biri, Hüseyn bəy Lələnin Şirvanşahı atdan çəkib salmış cilovdarı Şahgəldi ağa Fərrux Yasarın başını kəsərək İsmayıla gətirdi. Əsir Şirvanlılar Fərrux Yasarın meyitini tanıyıb onu dəfn etdilər. <ref>Həsən Rumlu, c.I, s.42-45,47, 57</ref> <ref>Xoндeмиp, т.III, ч.4, c.28-30</ref> <ref>Шapaф-xaн Бидлиcи, c.146</ref> <ref>Пeтpyшeвcкий, c.230</ref> <ref>Дopн, c.586- 587</ref> <ref>O.Эфeндиeв. Aзepбaйджaнcкoe гocyдapcтвo Ceфeвидoв. Бaкy, 1981. c.48.</ref> Münəccimbaşı Fərrux Yasarın həlak olmasını başqa cür təsvir edir: ''"Bəziləri deyir ki, o, əsir alınmış va sonra əlləri bağlı (səbran) öldürülmüşdür"''.<ref>Mюнeджжим-бaши, c.172-183.</ref>
Ehtimal ki, göstərilən mənbələr qəsdən Şirvanşahın qoşunlarının sayını artırır. İsmayılın döyüşçülərinin sayını isə azaldırlar. Bu vuruşmada Fərrux Yasarın qoşunları darmadağın edildi və qaçdı. Şirvanşah qoşunlarının Cabanı yaxınlığındakı vuruşmadan sonra salamat qalmış hissələri [[Gülüstan qalası]]na çəkildi. Qızılbaşlar qənimət olaraq çoxlu əmlak və mal-qara ələ keçirdilər. Onlar öldürülənlərin başlarından qələbələrini təsdiq edən qala düzəltdilər. Lakin Şirvanşah qoşunları məğlubiyyətə uğrayandan sonra da mərdlik və inadkarlıqla vuruşaraq, süvarilər və piyadalarla birlikdə həmlələr edirdi. Bütün qoşunları məğlub olub qaçdıqda, sərkərdələri isə döyüş meydanında həlak olduqdan sonra tək qalan Şirvanşah atla Buğrut qalasına tərəf qaçmağa başladı. Lakin qızılbaş dəstəsi Gülüstan qalasının yaxınlığında onu haqladı. Onlar tanımadıqları Şirvanşahı atdan saldılar, qoşqunu əlindən aldılar. Qızılbaşlardan biri, Hüseyn bəy Lələnin Şirvanşahı atdan çəkib salmış cilovdarı Şahgəldi ağa Fərrux Yasarın başını kəsərək İsmayıla gətirdi. Əsir Şirvanlılar Fərrux Yasarın meyitini tanıyıb onu dəfn etdilər.<ref>Həsən Rumlu, c.I, s.42-45,47, 57</ref><ref>Xoндeмиp, т.III, ч.4, c.28-30</ref><ref>Шapaф-xaн Бидлиcи, c.146</ref><ref>Пeтpyшeвcкий, c.230</ref><ref>Дopн, c.586- 587</ref><ref>O.Эфeндиeв. Aзepбaйджaнcкoe гocyдapcтвo Ceфeвидoв. Бaкy, 1981. c.48.</ref> [[Münəccimbaşı Əhməd Dədə|Münəccimbaşı]] Fərrux Yasarın həlak olmasını başqa cür təsvir edir: ''"Bəziləri deyir ki, o, əsir alınmış və sonra əlləri bağlı (səbran) öldürülmüşdür"''.<ref>Mюнeджжим-бaши, c.172-183.</ref>


Fərrux Yasar məğlub edilərək həlak olduqdan və Şamaxı alındıqdan sonra İsmayıl atasının və babasının qisasını almaq üçün tutduğu bütün əsirləri öldürtdü. O, üç gün düşərgəsində qaldıqdan sonra [[Şamaxı]]ya daxil oldu. Burada onu seyidlər, qazılar, rəislər və şəhər əyanları qarşıladı. [[Cənnabi]]nin (XVI əsr) məlumatına görə Şamaxıya girən İsmayıl taxta çıxdı. Lakin şəhərdə yalnız bircə gün qaldı. <ref>Tarixi Cənnabi, 1.961.</ref>
Fərrux Yasar məğlub edilərək həlak olduqdan və Şamaxı alındıqdan sonra İsmayıl atasının və babasının qisasını almaq üçün tutduğu bütün əsirləri öldürtdü. O, üç gün düşərgəsində qaldıqdan sonra [[Şamaxı]]ya daxil oldu. Burada onu seyidlər, qazılar, rəislər və şəhər əyanları qarşıladı. [[Cənnabi]]nin (XVI əsr) məlumatına görə Şamaxıya girən İsmayıl taxta çıxdı. Lakin şəhərdə yalnız bircə gün qaldı.<ref>Tarixi Cənnabi, 1.961.</ref>


== Mirası ==
== Hakimiyyət dövrünün xarakteristikası ==
[[Şəkil:TubaShaxi1.JPG|thumb|300px|right|[[Mərdəkan]]dakı [[Tuba Şahi məscidi]] I Fərrux Yasarın sifarişi ilə inşa edilmişdir]]
[[Fayl:TubaShaxi1.JPG|thumb|300px|right|[[Mərdəkan]]dakı [[Tuba Şahi məscidi]] I Fərrux Yasarın sifarişi ilə inşa edilmişdir]]
Fərrux Yasar mənbələrdə ''"öz yüksək əsil-nəsibi ilə digər sərhəd vilayətlərinin hakimlərini ötüb keçən və şöhrəti ilə ən böyük və möhtərəm şəxsiyyətləri kölgədə qoyan"'' <ref>Tapиx-и Aмини, c.69</ref> ədalətli və mərhərnətli hökmdar kimi səciyyələndirilir.
Fərrux Yasar mənbələrdə ''"öz yüksək əsil-nəsibi ilə digər sərhəd vilayətlərinin hakimlərini ötüb keçən və şöhrəti ilə ən böyük və möhtərəm şəxsiyyətləri kölgədə qoyan"'' <ref>Tapиx-и Aмини, c.69</ref> ədalətli və mərhərnətli hökmdar kimi səciyyələndirilir.


Fərrux Yasarın hakimiyyəti dövründə [[Şirvan]] dövləti feodal inkişafı və müstəqillik dövrü keçirirdi. Bunu Şirvanşah Fərrux Yasarın hakimiyyətinin birinci ilində – h.869 ([[1465]])-cu ildə, <ref>Дopн, c.590</ref> <ref>Фpeн, c.223</ref> sonra isə h.888 ([[1483]]/4) <ref>Пaxoмoв. Kлaды Aзepбaйджaнa, вып.II, c.48, Nг492</ref> və h.905 ([[1499]]-[[1500]])-ci <ref>Пaxoмoв. Moнeтныe клaды Aзepбaйджaнa, вып.IV. c.60-61, #1190.</ref> illərdə [[Şamaxı]]da onun adından kəsilmiş gümüş sikkələr – təngə də təsdiq edir. [[1948]]-ci ildə [[İçərişəhər]]də aşkar edilmiş böyük sikkə dəfinəsində Fərrux Yasarın adından Şamaxıda kəsilmiş azacıq qızıl qarışığı olan gümüş sikkələr də tapılmışdır. Həmin sikkələrin üzərində yazılmışdır: ''"Əzəmətli sultan, Şirvanşah Fərrux Yasar, Şamaxı zərbxanası"''. Sikkənin arxa tərəfində tarix, ənənəvi din rəmzi və dörd xəlifənin adı həkk olunmuşdur. Fərrux Yasarın adından zərb edilmiş bütün sikkələrdə hökmdarın adından əlavə Şiranşah (şirlər şahı) titulu da qeyd olunur. <ref>A.B.Paгимoв. Бaкинcкий клaд. MKA, III, Бaкy, 1953, c. 106-113.</ref> Yalnız Fərrux Yasara aid edilən bu titul [[Cümə məscidi (Dərbənd)|Dərbənddəki Cümə məscidinin]] mədrəsəsindəki kitabədə və [[Abşeron]]un [[Mərdəkan]] kəndindəki [[Tuba Şahi məscidi]]ndəki h.886 ([[1481]]/2)-cı ilə aid kitabədə rast gəlinir. İstər I İbrahim, istərsə də Xəlilüllahın zamanında sikkələr anonim, Şirvanşahların adları göstərilmədən zərb olunurdu. Onların hakimiyyəti dövründə Şirvan Cənubi Dağıstanın bir sıra iri yaşayış məntəqələrini öz nüfuz dairəsinə tabe etmişdi. [[Qaytaq]] usmisi, Şirvanın vassalı Məhəmməd bəyin varisləri [[Şirvanşah]] [[I İbrahim (şirvanşah)|Şeyx İbrahimin]] ona bağışladığı bir sıra kəndə, habelə Kurak və Təbərsərana hakimliklərini davam etdirdilər.<ref>Иcтopия Дaгecтaнa, т.I, c.192</ref>
Fərrux Yasarın hakimiyyəti dövründə [[Şirvan]] dövləti feodal inkişafı və müstəqillik dövrü keçirirdi. Bunu Şirvanşah Fərrux Yasarın hakimiyyətinin birinci ilində – h.869 ([[1465]])-cu ildə,<ref>Дopн, c.590</ref><ref>Фpeн, c.223</ref> sonra isə h.888 ([[1483]]/4) <ref>Пaxoмoв. Kлaды Aзepбaйджaнa, вып.II, c.48, Nг492</ref> və h.905 ([[1499]]-[[1500]])-ci <ref>Пaxoмoв. Moнeтныe клaды Aзepбaйджaнa, вып.IV. c.60-61, #1190.</ref> illərdə [[Şamaxı]]da onun adından kəsilmiş gümüş sikkələr – təngə də təsdiq edir. [[1948]]-ci ildə [[İçərişəhər]]də aşkar edilmiş böyük sikkə dəfinəsində Fərrux Yasarın adından Şamaxıda kəsilmiş azacıq qızıl qarışığı olan gümüş sikkələr də tapılmışdır. Həmin sikkələrin üzərində yazılmışdır: ''"Əzəmətli sultan, Şirvanşah Fərrux Yasar, Şamaxı zərbxanası"''. Sikkənin arxa tərəfində tarix, ənənəvi din rəmzi və dörd xəlifənin adı həkk olunmuşdur. Fərrux Yasarın adından zərb edilmiş bütün sikkələrdə hökmdarın adından əlavə Şiranşah (şirlər şahı) titulu da qeyd olunur.<ref>A.B.Paгимoв. Бaкинcкий клaд. MKA, III, Бaкy, 1953, c. 106-113.</ref> Yalnız Fərrux Yasara aid edilən bu titul [[Cümə məscidi (Dərbənd)|Dərbənddəki Cümə məscidinin]] mədrəsəsindəki kitabədə və [[Abşeron]]un [[Mərdəkan]] kəndindəki [[Tuba Şahi məscidi]]ndəki h.886 ([[1481]]/2)-cı ilə aid kitabədə rast gəlinir. İstər I İbrahim, istərsə də Xəlilüllahın zamanında sikkələr anonim, Şirvanşahların adları göstərilmədən zərb olunurdu. Onların hakimiyyəti dövründə Şirvan Cənubi Dağıstanın bir sıra iri yaşayış məntəqələrini öz nüfuz dairəsinə tabe etmişdi. [[Qaytaq]] usmisi, Şirvanın vassalı Məhəmməd bəyin varisləri [[Şirvanşah]] [[I İbrahim (şirvanşah)|Şeyx İbrahimin]] ona bağışladığı bir sıra kəndə, habelə Kurak və Təbərsərana hakimliklərini davam etdirdilər.<ref>Иcтopия Дaгecтaнa, т.I, c.192</ref>


Fərrux Yasarın hakimiyyəti dövründə [[Dərbənd]] və [[Dağıstan]]ın cənub əyalətləri [[Şirvan]]ın tərkibinə daxil idi. Bunu [[Axtı]] kəndinin məscidindəki kitabə də təsdiq edir. ''"Bu qalanın sahibi Şirvanşah ibn Xəlilüllah"'' .<ref>Heймaтoвa. K иcтopии изyчeния Шиpвaнa, c.87-88</ref> Fərrux Yasar Axtı kəndində qaladan başqa Dərbənd şəhərində mədrəsə binası da tikdirmişdi. Kitabədə bu barədə xəbər verilir: ''Uca və pak olan Allah dedi: "Elm verilmiş şəxslər üçün Allah yanında dərəcələr vardır"''. Allahın xalis bəndəsi və onun istəklərinə talib olan (razı olan) və onun qəzəbindən qaçan, dünyada gözəl əxlaq sahibi, zəmanə əmirlərinin ən ədalətlisi, Şirvanşah orada (mədrəsədə) qiyamət gününə qədər şəriət elmləri təhsil edən tələbələrin xatiri üçün bu mübarək mədrəsənin tikilməsindən ötrü hicri səkkiz yüz yetmiş doqquzuncu ildə əmr etmişdir (h.879 (18.V.[[1474]]-6.V.[[1475]])-cu il). <ref>Лaвpoв. Эпиrpaфичecкиe пaмятники, ч.I, c.143</ref> <ref>Heймaтoвa-c. 85-86.</ref> Fərrux Yasar [[1466]]-cı ildə qaytaqlıların tutub apardıqları əsirlərin və malların qaytarılmasını tələb etdiyi Qaytaq usmisi və qaynı Adil bəyi də öz iradəsinə tabe etdirmişdi. <ref>Иcтopия Дaгecтaнa, т.I, c.213</ref> [[Şəki]] də [[Şirvanşah]]a tabe idi. Lakin [[1497]]-ci ildə Şəki hakimi Şah Hüseynlə Fərrux Yasar arasında hərbi toqquşmaya gətirib çıxaran narazılıq baş verdi. Şirvanşahın Şah Hüseyn tərəfindən qızışdırılan oğlu Şeyxşah da Fərrux Yasara qarşı çıxdı. Onlar 8 gün ərzində Şirvanın tərkibinə daxil olan [[Qəbələ]] mahalını viran və talan etdilər. Lakin digər oğulları və böyük qoşunla Qəbələ hakimi Əbülfət bəyin köməyinə gələn Fərrux Yasar Şah Hüseyn və Şeyxşahın qoşunlarını məğlub etdi. Bundan sonra [[II İbrahim|Şeyxşah]] atası ilə barışdı. <ref>Пeтpyшeвcкий, c.181.</ref>
Fərrux Yasarın hakimiyyəti dövründə [[Dərbənd]] və [[Dağıstan]]ın cənub əyalətləri [[Şirvan]]ın tərkibinə daxil idi. Bunu [[Axtı]] kəndinin məscidindəki kitabə də təsdiq edir. ''"Bu qalanın sahibi Şirvanşah ibn Xəlilüllah"'' .<ref>Heймaтoвa. K иcтopии изyчeния Шиpвaнa, c.87-88</ref> Fərrux Yasar Axtı kəndində qaladan başqa Dərbənd şəhərində mədrəsə binası da tikdirmişdi. Kitabədə bu barədə xəbər verilir: ''Uca və pak olan Allah dedi: "Elm verilmiş şəxslər üçün Allah yanında dərəcələr vardır"''. Allahın xalis bəndəsi və onun istəklərinə talib olan (razı olan) və onun qəzəbindən qaçan, dünyada gözəl əxlaq sahibi, zəmanə əmirlərinin ən ədalətlisi, Şirvanşah orada (mədrəsədə) qiyamət gününə qədər şəriət elmləri təhsil edən tələbələrin xatiri üçün bu mübarək mədrəsənin tikilməsindən ötrü hicri səkkiz yüz yetmiş doqquzuncu ildə əmr etmişdir (h.879 (18.V.[[1474]]-6.V.[[1475]])-cu il).<ref>Лaвpoв. Эпиrpaфичecкиe пaмятники, ч.I, c.143</ref><ref>Heймaтoвa-c. 85-86.</ref> Fərrux Yasar [[1466]]-cı ildə qaytaqlıların tutub apardıqları əsirlərin və malların qaytarılmasını tələb etdiyi Qaytaq usmisi və qaynı Adil bəyi də öz iradəsinə tabe etdirmişdi.<ref name="Иcтopия Дaгecтaнa, т.I, c.213"/>


Məşhur şair [[Əbdürrəhman Cami|Cami]] öz külliyyatını Fərrux Yasara göndərmişdi.<ref>Chad Lingwood - <span dir="ltr">Politics, Poetry, and Sufism in Medieval Iran</span>:&nbsp;<span dir="ltr">New Perspectives on Jāmī’s Salāmān va Absāl</span> - səh. 41, Brill, 2013</ref> Həmçinin [[Babur]]un qeydlərinə görə [[Əlişir Nəvai]] Caminin Fərrux Yasara məktublarını toplayaraq saxlamışdır.<ref><span dir="ltr">The Letters of Khwāja ʻUbayd Allāh Aḥrār and His Associates, Brill, 2002, səh. 60</span>
⚫
Fərrux Yasar dövlət idarəçiliyinə, Şirvanın şəhər və yerlərində rəiyyətin dolanışığına böyük diqqət yetirir, qanuna riayət olunmasını tələb edirdi. O, dövlət idarəçiliyinin mühüm məsələlərində alimlərin və ali rütbəli din xadimlərinin fikrilə hesablaşırdı. Şirvanşah onların rolunu yüksək qiymətləndirir, onlara dövlətin dayağı kimi baxır, rəiyyəti onların köməyi olmadan itaətdə saxlamağı mümkün saymırdı. <ref>M.C.Heймaтoвa. Цeнный дoкyмeнт пo иcтopии Шиpвaнa "Изв. AН Aзepб. CCP", cepия иcт., филocoф. и пpaвa, 1966, Nз4, c.63-71</ref> Fərrux Yasar [[dərviş]]lərə ehtiram göstərir, xeyriyyə işləri ilə məşğul olurdu. O, h.895 ([[1490]])-cı ildə [[Bakı]]dakı Əbu Səid ibadətgahının vəqfinə [[Abşeron]]da neftli torpaqlar, əkin yerləri və üzümlüklər vermişdi. <ref>T.M.Myceви. Cpeднeвeкoвыe дoкyмeнты пo иcтopии b Бaкy, 1967, c.81-82</ref> Fərrux Yasarın həlak olması ilə [[Şirvanşahlar dövləti]]nin tərəqqisinə və qüdrətinə son qoyuldu. Fərrux Yasarın üç oğlu var idi: [[Məhəmməd Qazi bəy]], [[Bəhram bəy]] və [[II İbrahim|II Şeyx İbrahim]] (Şeyxşah). Onlar atalarının ölümündən sonra növbə ilə [[Şirvan]]a hakimlik etmişlər.
</ref> Fərrux Yasarın saray xəttatı [[Şərəfəddin Hüseyn Sultani]] tərəfindən 1468-ci ildə hazırlanan antologiya əsərində [[Kamal Xocəndi]]nin divanı da köçürülmüş, [[Kəlilə və Dimnə]]nin bir surəti hazırlanmışdır. Bu kitabda Hafiz, Əmir Xosrov, Katibi, Bisati, Cami, Tusi və Nasir Buxarai kimi şairlərin əsərləri toplanmışdır.<ref>{{Cite web |title=Two Persian ‘Ming’ manuscripts on view at the British Museum |url=http://britishlibrary.typepad.co.uk/asian-and-african/2014/09/two-persian-ming-manuscripts-on-view-at-the-british-museum.html#sthash.UAL4ltnk.dpuf |access-date=2015-01-03 |archive-date=2021-10-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211024192127/https://britishlibrary.typepad.co.uk/asian-and-african/2014/09/two-persian-ming-manuscripts-on-view-at-the-british-museum.html#sthash.UAL4ltnk.dpuf |url-status=live }}</ref>

== Şəki hakimliyi ilə münasibətlər ==
[[1497]]-ci ildə Şəki hakimi Şah Hüseynlə Fərrux Yasar arasında hərbi toqquşmaya gətirib çıxaran narazılıq baş verdi. Şirvanşahın Şah Hüseyn tərəfindən qızışdırılan oğlu Şeyxşah da Fərrux Yasara qarşı çıxdı. Onlar 8 gün ərzində Şirvanın tərkibinə daxil olan [[Qəbələ]] mahalını viran və talan etdilər. Lakin digər oğulları və böyük qoşunla Qəbələ hakimi Əbülfət bəyin köməyinə gələn Fərrux Yasar Şah Hüseyn və Şeyxşahın qoşunlarını məğlub etdi. Bundan sonra [[II İbrahim|Şeyxşah]] atası ilə barışdı.<ref>Пeтpyшeвcкий, c.181.</ref>

⚫
Fərrux Yasar dövlət idarəçiliyinə, Şirvanın şəhər və yerlərində rəiyyətin dolanışığına böyük diqqət yetirir, qanuna riayət olunmasını tələb edirdi. O, dövlət idarəçiliyinin mühüm məsələlərində alimlərin və ali rütbəli din xadimlərinin fikrilə hesablaşırdı. Şirvanşah onların rolunu yüksək qiymətləndirir, onlara dövlətin dayağı kimi baxır, rəiyyəti onların köməyi olmadan itaətdə saxlamağı mümkün saymırdı.<ref>M.C.Heймaтoвa. Цeнный дoкyмeнт пo иcтopии Шиpвaнa "Изв. AН Aзepб. CCP", cepия иcт., филocoф. и пpaвa, 1966, Nз4, c.63-71</ref> Fərrux Yasar [[dərviş]]lərə ehtiram göstərir, xeyriyyə işləri ilə məşğul olurdu. O, h.895 ([[1490]])-cı ildə [[Bakı]]dakı Əbu Səid ibadətgahının vəqfinə [[Abşeron]]da neftli torpaqlar, əkin yerləri və üzümlüklər vermişdi.<ref>T.M.Myceви. Cpeднeвeкoвыe дoкyмeнты пo иcтopии b Бaкy, 1967, c.81-82</ref>

Fərrux Yasarın həlak olması ilə [[Şirvanşahlar dövləti]]nin tərəqqisinə və qüdrətinə son qoyuldu.

== Ailəsi ==
Fərrux Yasar Qaytaq Usmisi Adil bəyin bacısı ilə evlənmişdi. Övladları:
* Həmzə - hələ babası [[I İbrahim (şirvanşah)|Şirvanşah İbrahim]]lə dövründə [[Sultan Əhməd Cəlayır|Sultan Əhmədə]] qoşulmuş və Təbrizə yürümüşdür. Sonrakı taleyi naməlumdur.<ref>V. Minorsky, The Qara-qoyunlu and the Qutb-shāhs, səh. 170</ref>
* [[Qazi bəy|Məhəmməd Qazi bəy]]
* [[Bəhram bəy]]
* [[II İbrahim|II Şeyx İbrahim]] (Şeyxşah)
* [[Gövhər sultan]] - [[Sultan Yaqub]]la evləndi. Bir iddiaya görə Sultan Yaqubu məhz Gövhər sultan qətlə yetirmişdir.<ref>Tarix-i cahan-ara, səh. 112-113.</ref>

== Məzarı ==
Fərrux Yassarın qəbri Şamaxının [[Cabanı]] kəndindədir, qəbir 1983-cü ildə kənd sakini Alxan Ömərov tərəfindən tapılıb. Lakin məzar baxımsız vəziyyətdədir və lazımi dəyər verilmir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azadliq.org/media/video/24914679.html#relatedInfoContainer |access-date=2014-11-12 |archive-date=2013-05-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130530171643/http://www.azadliq.org/media/video/24914679.html#relatedInfoContainer |url-status=live }}</ref>

⚫
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|3}}

⚫
{{Portal|Şirvanşahlar dövləti}}
{{Vikidata/nəsil}}
{{ Sələf-xələf (Şirvanşahlar dövləti)
{{ Sələf-xələf (Şirvanşahlar dövləti)
| Şah = <!-- Adı -->I Fərrux Yasar
| Şah = <!-- Adı -->I Fərrux Yasar
Sətir 119: Sətir 129:
| XƏLƏF = <!-- Ondan sonra gələn -->[[Bəhram bəy]]
| XƏLƏF = <!-- Ondan sonra gələn -->[[Bəhram bəy]]
}}
}}
⚫
== İstinadlar ==
{{İstinadlar|3}}

== Həmçinin bax ==
⚫
* [[Şirvanşahlar dövləti]]
* [[Dərbəndilər]]
* [[Azərbaycan tarixi]]

{{Şirvanşahlar}}
{{Şirvanşahlar}}


Səhifəsinin 17:58, 5 may 2024 tarixinə olan son versiyası

Fərrux Yasar ibn I Xəlilullah
Şirvanşah Fərrux Yasarın adından kəsilmiş gümüş sikkə (1496) (Azərbaycan Tarix Muzeyi)
Şirvanşah Fərrux Yasarın adından kəsilmiş gümüş sikkə (1496) (Azərbaycan Tarix Muzeyi)
1465 – 1500
ƏvvəlkiI Xəlilullah
SonrakıBəhram bəy
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 2 iyun 1441(1441-06-02)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1500
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi döyüşdə ölüm
Dəfn yeri
Fəaliyyəti suveren[d]
Atası I Xəlilullah
Həyat yoldaşı Qaytaq usmisi Adil bəyin bacısı
Uşaqları oğlanları: Qazi bəy, Bəhram bəy, II Şeyx İbrahim
qızı: Gövhər sultan
Ailəsi Dərbəndilər
Dini Sünni İslam
Hərbi xidmət
Döyüşlər

Fərrux Yasar (2 iyun 1441, Bakı – 1500, Şamaxı) — Şirvanşahlar dövlətinin otuz altıncı hökmdarı, Şirvanşah I Xəlilullahın oğlu.

Fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Siyasi vəziyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

I Fərrux Yasar çox qarışıq siyasi proseslərin baş verdiyi dövrdə hakimiyyətdə olmuşdur. Qaraqoyunlu dövləti 1468-ci ildə Uzun Həsən tərəfindən büsbütün darmadağın edildikdən sonra onun yerində Ağqoyunlu dövləti bərqərar oldu. Uzun Həsən Cənubi Azərbaycanı və Qarabağı tutdu, Təbriz Ağqoyunlu dövlətinin paytaxtı oldu. Uzun Həsənin hərbi uğurları və onun qonşuluğunda olan Şirvana hücum etmək təhlükəsi atası Xəlilüllahın ölümündən sonra h.869 (1465)-cü ildə taxta çıxmış Fərrux Yasarı Uzun Həsənə münasibətini, ata və babasının Teymurilərə arxalanmaq mövqeyini dəyişdirməyə məcbur etdi.

Şərəfəddin Hüseyn Sultaninin tərtib etdiyi şeir antologiyası kitabının üzlüyü.

Fateh Sultan Mehmedlə münasibətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fərrux Yasar hakimiyyətinin ilk illərində diplomatik münasibətlər yaratmaq məqsədilə bir sıra ölkələrə elçilər göndərdi. Şirvanşah atası Xəlilüllah kimi, h.857 (1453)-ci ildə Konstantinopolu tutmuş və Bizans imperiyasını dağıtmış qüdrətli türk sultanı II Mehmet Fatehlə (1451- 1481) ittifaq bağlamağa çalışırdı.

1465-ci ildən azacıq sonra Fərrux Yasar öz elçisi "Xələf əl-üməra və-1-əkabir" (əmir və əyan-əşrafların müavini) Ziyaəddin Yusif bəyi qiymətli hədiyyələrlə İstanbula göndərmişdi. Şirvanşahın şəxsi taciri (ustadan xasse humayun) Şirvan taciri Xacə Yar Əhməd Şirvanidən 2 qızıl külçəsi almışdı. Şirvanşah sultana özünə zireh sifariş etmək üçün yuxarıda adı çəkilən tacirdən alınmış 7400 dirhəm (23 kq 680 q.) qızıl və gümüş göndərmişdi.[1][2]

III İvanla münasibətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbələrin məlumatına görə 1465-ci ildə Şirvanşah Fərrux Yasarın elçisi Həsən bəy Moskvaya gəlmişdir. 1466-cı ildə çar III İvan buna cavab olaraq Vasili Papinin başçılığı altında Şirvanşaha qiymətli hədiyyələrlə birlikdə Şirvana səfarət göndərmişdi. Səfarətin məqsədi ticarətlə yanaşı, Moskva dövləti ilə Şirvan arasında Qızıl Ordaya qarşı ittifaq yaratmaq idi.[3][4][5]

Teymuri Əbu Səidlə münasibətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hakimiyyətinin lap əvvəlində Fərrux Yasar Teymuri sultanı Əbu Səidlə toqquşmalı oldu. Əbu Səid h.873 (1468)-cü ildə Uzun Həsənlə mübarizə aparmaq məqsədilə Heratdan çıxıb Qarabağa gəldi. Sonra o, Şirvanşahdan yardım almaq ümidilə Muğan, Mahmudabad və Qızılağaca, Xəzər dənizi sahillərinə keçib getdi. Fərrux Yasar əvvəlcə Əbu Səidə kömək göstərərək, onun düşərgəsinə dəniz yolu ilə ərzaq göndərirdi. Lakin Uzun Həsənin hədələrindən qorxuya düşən Şirvanşah qəflətən Əbu Səidə yardım göstərməkdən və onunla ittifaqdan imtina edərək Uzun Həsənə qoşuldu. Ağqoyunlu hökmdarı başda olmaqla, Şirvanşah Fərrux Yasar və Ərdəbil hakimi, Cüneydin oğlu Şeyx Heydər Səfəvidən ibarət güclü ittifaq yarandı.

Ağqoyunlu dövləti tərəfindən Şirvanşahlar dövlətinin müstəqilliyinə təminat verildi. Uzun Həsən Əbu Səidin düşərgəsinə gedən bütün böyük yolları və keçidləri kəsdi. Düşərgədə aclıq başladı. Teymuri qoşunlarındakı atlar yemsiz qalaraq, Muğan düzündəki zəhərli otları yeyib kütləvi surətdə qırılmağa başladılar. Uzun Həsən Ərdəbilin seyidi Şeyx Heydəri Əbu Səidin yanına elçi göndərdi. O, geri qayıdıb Xorasan qoşunlarının həqiqətən ağır vəziyyətdə olduğunu təsdiq etdi və Uzun Həsəni sultanla sülh bağlamaq fıkrindən daşındırdı. Onda Uzun Həsən Əbu Səidin sülh bağlamaq üçün gəlmiş adamlarını geri qaytardı. Onlar sultanın ordugahına qayıdıb, məlumat verməyə macal tapmamış Uzun Həsənin və onun müttəfıqlərinin saysız-hesabsız qoşunu göründü. Əbu Səidin əmirlərinin bir qismi öz istehkamlarını tərk edib düşmənin tərəfinə keçdi. H.873-cü il rəcəb ayının 16-da (31 yanvar 1468-ci il) günorta Əbu Səidin qoşunları məğlubiyyətə uğradı, özü isə qaçdı. Uzun Həsənin iki oğlu onu təqib edərək yaxaladı və atalarının qərargahına gətirdi. Müttəfıqlərin müşavirələrində Şirvan əmirləri və qazıları bundan əvvəl onlarla söhbətdə Şirvanşahı xəyanətdə və Teymuri qoşunlarının məhv olmasında təqsirləndirdiyi üçün Əbu Səidin edam olunmasını təkidlə tələb edirdilər. Azərbaycanın bütövlüyünü qoruyub saxlamaq və Əbu Səidin yenidən hücum edə bilməməsi üçün onun edam olunması qərara alındı. Rəcəb ayının 20-də sultan Əbu Səid "əzablı ölüm Şərbətini içdi".[6][7][8][9]

Uzun Həsənlə münasibətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uzun Həsən Şirvanşahla və Şeyx Heydərlə müttəfiqlik münasibətlərini ömrünün sonunadək davam etdirdi. Uzun Həsən Şeyx Heydərlə qohum idi, belə ki, Trapezund imperatoru Kalo İohann Komnenin qızı Katerinadan (Dəspinə xatun) doğulmuş qızını Şeyx Heydərə ərə vermişdi. Uzun Həsənin bu qızının adı Həlimə, eləcə də Marta idi. Ona Aləmşah bəyim və Baki ağa da deyirdilər.[10][11]

Sultan Yaqubla münasibətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uzun Həsən h.883 (1478)-cü ilin ramazan ayında öldükdən sonra Şirvanşahın müttəfıqləri ilə münasibətləri dəyişdi. Uzun Həsənin oğlu və varisi Yaqub bəy (h.883-896 (1478-1490)-cı illər) xarici düşmənlərlə mübarizədə Şirvanşahın dayağı idi. O, Fərrux Yasarın Qaytaq usmisi Adil bəyin bacısından doğulan qızı Gövhər Sultana evlənmişdi. Yaqub bəyin ondan Baysunqur Mirzə və Murad Mirzə, yaxud Sultan Murad adlı iki oğlu olmuşdu.[12][13] Sonralar onların hər ikisi babaları Şirvanşah Fərrux Yasardan sığınacaq istəmişdilər. Güclənmiş Şeyx Heydər 1483- cü ildə Şirvana yürüş edərkən Yaqub bəy qayınatası Fərrux Yasara hərbi yardım göstərmişdi.

Şeyx Heydərlə münasibətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şirvanşah I Fərrux Yasarın Nyu-Yorkda Metropoliten muzeyində saxlanan dəbilqəsi

Şirvanda müharibə zamanı həlak olmuş Cüneydin oğlu Şeyx Heydər dayısı Uzun Həsənin köməyi sayəsində müridlər və sufilər üzərində nüfuzunu gücləndirmiş və mövqeyini möhkəmləndirmişdi. Şeyx Heydər də atası kimi Şirvanı tutmağa çalışırdı. O, Şirvanşahdan Cüneydin ölümünün qisasını almaq istəyərək "kafir" çərkəzlər əleyhinə mübarizə bəhanəsi ilə 10000 süvari qoşun topladı və sultan Yaqubdan Fərrux Yasara məktub gətirməklə ondan Şirvan torpaqlarına daxil olan Dərbənddən keçərək, Dağıstana, çərkəzlər ölkəsinə getmək üçün icazə alıb yürüşə yollandı, oranı talan edərək çoxlu əsir götürdü və təntənə ilə Ərdəbilə qayıtdı. H.892 (1487)-ci ildə çərkəzlər üzərinə ikinci dəfə basqın edən Şeyx Heydər 6000 nəfər əsir alaraq, eyni yolla Ərdəbilə döndü.[14][15][16] H.893 (1488)-cü ildə Şeyx Heydər çərkəzlər üzərinə növbəti basqına icazə almaq üçün anası – Uzun Həsənin bacısı Xədicə xatunu Quma, sultan Yaqubun sarayına göndərdi. Sultan Yaqub Şirvanşah Fərrux Yasara (hədrət-ı səltənət pənah-i kamkar) çərkəzlərlə müharibədə Heydərə yardım göstərməyi xahiş etdi.

Şeyx Heydər anası qayıtdıqdan sonra döyüş dəstəsi ilə tələsik Ərdəbildən Şirvana yollandı. Yol boyu atası Cüneydin çoxlu "müridləri və sufiləri" ona qoşuldu. O, Araz sahillərinə çatanda Talış, Qarabağ əhalisindən və şamlılar tayfasından ibarət saysızhesabsız qoşuna malik idi. Qazı əl-Quzatın Bərdə ilə Gəncə arasındakı dağlıq hissədə yerləşən feodal mülki (ölkə) olan Calpert (Çarberd – Cerabert) qalasına yetişdikdə oranı talan etdi, cizyə və üşr ödəyib, dinc həyat sürən zimmiləri əsir aldı.[17][18] Şeyx çayı keçdikdən sonra Şirvanşahın yanına elçi göndərib Dərbənd yolunu açmağı və islam qoşunlarına yardım göstərməyi tələb etdi. Onun Fərrux Yasara elçi göndərməkdən məqsədi Şirvan və onun qoşunları haqqında məlumat almaq idi. Belə ki, bu ölkə uzun müddət sülh şəraitində yaşayırdı və onun qoşunları öz yerlərində arxayıncasına fəaliyyətsiz dayanmışdılar. Hökmdarın yanında isə yalnız sərkərdələri, əmirləri, əyanları və yaxın dostları qalmışdı. Elçi gələndə Şirvanşah övladlarından birinin toyun edir, günlərini qayğısız, asudə və şən keçirirdi. Şirvanşah elçini hörmətlə qəbul edib cihada kömək üçün öz elçisi ilə Şeyx Heydərə bir qədər zireh, at və hərbi ləvazimat göndərdi.

Şeyxin elçisi Şirvanşahın elçisi ilə birlikdə qayıdaraq Heydərə xəbər verdi ki, bu səfər Fərrux Yasar üçün gözlənilməz olmuşdur və əlverişli imkandan istifadə etməmək ağılsızlıq olardı. Şeyx sazişi pozdu və Şirvanşah haqqında pis fıkirdə olduğundan elçi ilə kobud rəftar etdi. O, elçiyə dedi: "Geri qayıt və əmirinə de ki, biz onunla müharibə etməyə gəlirik. Atamın hər bir damla qanı üçün bütün dünyanın başını vuracağıq. Vuruşma filan gündə olacaq və Səfəvi qoşunları ləngimədən Şamaxıya hücum edəcəkdir".[19] O, elçinin atını əlindən alıb, onu piyada yola saldı. Elçi yalnız təyin olunmuş döyüş gününə bir gün qalmış Şirvanşahın yanına qayıda bildi. O, vəziyyəti təsvir etdikdə şirvanlılar təlaşa düşdülər. Fərrux Yasar son dərəcə təşviş keçirdi, çünki Heydərin təcavüzkar niyyətləri və dəlisov şücaəti haqqında şayiələrə baxmayaraq, Şirvanşahın qoşunları pərakəndə halda olub, şeyxin hücumunu dəf etmək iqtidarında deyildi. Aydın idi ki, şeyx qalib gələrsə, Şamaxının meydan və məhəllələrində çoxlu qan axıdılacaqdı. Kiçik qoşunla müqavimət göstərmək mümkün olmadığından Şirvanşah qiymətli əmlakla ailəsini, habelə şəhər əhalisinin bir hissəsini Şamaxı yaxınlığındakı Gülüstan qalasına ötürdü. Səhərisi gün şeyx qızılbaşların böyük süvari qoşunu ilə döyüş meydanına yollandı. Döyüşə girməyi qərara alan Fərrux Yasar kiçik bir dəstə ilə şəhərin sağ tərəfində Gülüstan səmtində dayanmışdı. O, qüvvələrin bərabər olmadığını görürdü.

Şeyx Heydər öz qoşunları ilə rəqibin üzərinə hücuma keçəndə Şirvanşah Gülüstan qalasına çəkilməyə məcbur oldu. Qisas alan şeyx heç kəsə aman vermədən şəhər əhalisini qırmağa başladı. Qızılbaşlar Şamaxıda çoxlu kişi, qadın və uşaq qırdılar. Nifrəti coşub-daşan şeyx bundan doymayaraq Şamaxını yandırdı. Sonra Heydər Gülüstan qalasını uzunmüddətli mühasirəyə alaraq, onun ətrafında çadırlar, mancanaq və toplar qurdurdu. Yeddi aya yaxın mühasirədə qalan Şirvanşah çıxılmaz vəziyyətə düşüb yardım üçün sultan Yaquba və onun dövlətinin adlı-sanlı əyanlarına müraciət etdi. Onun qasidi sultanın Sultaniyyə yaxınlığındakı Gözəldərə yaylağındakı sarayına gəldi. Bu xəbər şeyxin hərəkətlərində özü üçün də müəyyən təhlükə görən sultan Yaqubu qəzəbləndirdi O, müsəlmanların tökülmüş qanının qisasını almaq və oğlu, Fərrux Yasarın nəvəsi Baysunqur xan vasitəsilə qohumluq əlaqələri ilə bağlı olduğu Şirvanşaha yardım etmək qərarına gəldi. Sultan Yaqub Şirvanşaha tərəfdar olan fəqihlərin təsirilə Şirvanşaha kömək üçün Sultaniyyədən Ərdəbil yolu ilə təcili Şirvana getdi və h.893-cü il cəmadiyülaxir ayının 28-də (9 iyun 1488-ci il) ora çatdı. Sultanın yaxınlaşması xəbərini eşidən Şeyx Heydər tələsik Şamaxının ətrafını tərk edərək Şamaxıdan 6 km şimal-şərqdə yerləşən Cabaniyə çəkildi və oradan Dərbəndə tərəf yollandı.

Ərdəbildən bir mərhələ aralı sultan Yaqub Şirvanşahın sədri və mühasibi Mövlana Şərafəddin Hüseyn katiblə qarşılaşdı. Şərafəddin öz hökmdarı adından kömək və himayədarlıq dilədi. Şeyx Heydər Gülüstan qalasını mühasirədə saxlayarkən, Şirvanın müxtəlif yerlərinə dağılmış əmirlər Şirvan əyanlarından Kiçi Bəyin başçılığı altında toplaşaraq, üləmaların və zahidlərin razılığı ilə Şirvan qoşunlarından və əhalisindən 1000000 nəfərədək adam yığıb şeyxə qarşı cihad elan etdilər. Onlar Gülüstana məktubla birlikdə qasid göndərərək, filan gün döyüş meydanına çıxacaqlarını xəbər verdilər və bildirdilər kı, onlar bayırdan hücuma keçəndə Şirvanşah da qalanın içərisindən həmlə etməlidir. Lakin bu plan şeyxin adamları tərəfindən tutulan Şirvan casusu vasitəsilə Heydərə məlum oldu. Şeyx təcili surətdə Gülüstan qalasını mühasirədən əl çəkib, əksərən Şirvan kəndlilərindən ibarət qeyri-nizami qoşunun üstünə düşdü. Bu döyüşdə şeyx onları darmadağın etdi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, 1000-ə yaxın adam qırıldı. Səfəvi qoşunlarının tələsik getmələrini görən Şirvanşah şeyxin qorxudan və ərzaq qıtlığından geri çəkildiyini güman etdi. Şirvanşah şeyxin qoşunlarını təqib etmək məqsədilə qaladan çıxdı. Lakin onun qələbə çaldığını və qayıdıb Gülüstanın mühasirəsini davam etdirmək niyyətində olduğunu bildi. Onda Şirvanşah Şamaxıdan 20 km şimal-qərbdə yüksəklikdə yerləşən əlçatmaz Sulut qalasına sığınmağa məcbur oldu. Bu vaxt başda sərkərdə əmir Süleyman bəy Bicək oğlu və Ayba Sultan Yaqub olmaqla böyük qoşun Şeyx Heydərlə müharibədə Fərrux Yasara kömək etmək üçün Şirvana yollandı. Darmadağın olunmaqdan qorxuya düşən şeyx Gülüstanı talan edib qoşunlarını Mahmudabada apardı, oranı da tutub dağıtdı, sonra Dərbəndə doğru hərəkət edərək, onu mühasirəyə aldı. Əmir əl-üməra Süleyman bəy Bicək oğlu qoşunları ilə viran edilmiş Şirvana daxil oldu. Fərrux Yasar Sulut qalasını tərk edərək, qoşunun qalan hissəsi ilə əmirlərə qoşuldu. Sabahısı gün əmirlər Samur çayını keçərək ləngimədən Dərbəndə tərəf irəlilədilər.[20][21][22][23]

Fərrux Yasarın Osmanlı sultanı II Bəyazidə yazdığı məktub. Məktub Sultan Yaqubun sülh istəyini bildirir. Fərrux Yasar isə vasitəçi rolunu oynayır. Məktub şirvanlı Xacə Müizəddin Əmir Xan tərəfindən İstanbula aparılmışdır. Məktub Topqapı muzeyində saxlanılır.

Onlar şeyxin Təbərsəran və Zirehgəran istiqamətində hərəkət etdiyini eşitmişdilər. Süleyman bəy qoşunları ilə təcili onun ardınca düşərək Qafqaz dağlarının ətəklərində, Təbərsəranda haqladı. H.893-cü il rəcəb ayının 29-da (9 iyul 1488-ci il) çərşənbə günü Şirvanşahın və Ağqoyunlu əmirlərinin birləşmiş qoşunları Şeyx Heydərin qızılbaşlarına hücum etdi. Süleyman bəyin və Şirvanşahın başçılıq etdikləri qoşunlar ağır dağlıq yer şəraitində dərin dərənin qırağında vuruşurdular. Atlar və adamlar yıxılaraq uçuruma düşürdülər. Hər iki tərəf inadla vuruşurdu. Süleyman bəy vuruşmada yaralanıb, döyüşçüləri tərəfindən kənara çıxarıldı. Bu zaman Şeyx Heydər də oxla boynundan ölümcül yaralandı. Qızılbaşlar onu atdan endirib araya alaraq, düşmənin həmləsini dəf etməyə cəhd göstərdilər. Lakin qızılbaşların qüvvələri tükənmişdi və əmirin qoşunları onların cərgələrini pozdu. Qızılbaşlar can verməkdə olan şeyxi düşmənin əlində qoyaraq qaçdılar. Qapıçı Əli ağa Şeyx Heydərin başını kəsərək əmirə gətirdi. Şeyxin həlak olduğunu görən qızılbaşlar döyüş meydanına qayıdaraq mərdliklə vuruşdular. Lakin əmirlərin və Şirvanşahların qoşunları onları məğlub və məhv etdilər. Sultan Yaqubun qərargahına göndərilən qasid döyüşün nəticəsi haqqında xəbərlə yanaşı, Şeyx Heydərin başını da apardı O, h.893-cü il şaban ayının 6-da (16 iyul 1488-ci il) çərşənbə axşamı Ərvanəguh adlı yerə çatdı. Sultan Yaqub şeyxin başını bir neçə günlüyə tamaşaya qoyduqdan sonra anasına (Uzun Həsənin bacısına) verməyi əmr etdi. Ertəsi gün şah alayı paytaxta – Təbrizə daxil oldu. Sultan Yaqub əmirlərə düşməndən tutulub alınmış Şirvan şəhərlərini, Dərbənd və Mahmudabadı Fərrux Yasara qaytarmaq haqqında əmr verdi.[24][25][26][27][28][29]

Beləliklə, atası Cüneyd kimi, Şeyx Heydərin Şirvanı zəbt etrnək cəhdi baş tutmadı və onlar üçün fəlakətlə qurtardı.

Ağqoyunlu taxtı uğrunda mübarizə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sultan Yaqub Şirvanşaha hərbi yardım göstərdi, lakin bunun müqabilində ondan Ağqoyunlu dövlətinin vassallığını tanımasını tələb etdi. 1489-cu ildə Şirvanşah öz möhürü ilə təsdiq etdiyi şərtnamədə öz üzərinə bir sıra vassal təəhhüdləri götürdü. Lakin bir ildən, Sultan Yaqub 1490-cı ildə öldükdən sonra onun yerinə keçən oğlu və varisi, Şirvanşahın nəvəsi Baysunqur babasının təsiri altına düşdü və Şirvan dövləti yenidən müstəqil oldu.[30] Baysunqur Mirzə (1490-1492) Təbrizdə taxta çıxarkən babası Fərrux Yasardan yardım istədi.[31][32][33] və uzun sürməyən hakimiyyətdən sonra Maqsud bəyin oğlu, Uzun Həsənin nəvəsi Rüstəm bəy tərəfindən qovularaq Şirvana, Şirvanşahın yanına qaçdı. Baysunqur Fərrux Yasarın və Şirvan qoşunlarının köməyi ilə öz hüquqlarını bərpa etməyə cəhd göstərsə də, h.898 (1492/3)-ci ildə Bərdə ilə Gəncə arasında Rüstəm bəylə vuruşmada həlak oldu.[34][35] Bu vuruşmada Rüstəm bəylə birlikdə Şeyx Heydərin böyük oğlu Sultanəli də iştirak edirdi. Baysunqurun tərəfində isə Fərrux Yasarın oğlu Şeyxşah, Şirvanın adlısanlı feodallarından olan Malik Səlim, habelə Şirvan qoşunları vuruşurdu.

Sultan Yaqubun digər oğlu Sultan Murad da qardaşı Baysunqurun ölümündən sonra babası Şirvanşah Fərrux Yasara sığınmış və h.903 (1497/8)-cü ilədək, Uzun Həsənin digər nəvəsi Əhməd Mirzənin hakimiyyətindən narazı olan Ağqoyunlu feodalları onu Təbrizə çağırana qədər onun yanında yaşamışdır.[36][37][38] Bu hadisələrdən sonra Şirvanşah Fərrux Yasar və Sultan Murad Səfəvilərin güclənmiş qüdrətinin qurbanları oldular.

Şah İsmayıl Xətai ilə münasibətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şeyx Heydər həlak olduqdan sonra Sultan Yaqub onun və Aləmşah bəyimin üç azyaşlı oğullarını – Sultanəli, İbrahim və İsmayılı tutub, əvvəl erməni monastırı Akdamar qalasına, sonra isə Şiraz yaxınlığındakı İstəxr qalasına göndərərək həbsə saldı. Onlar dörd il bu qalada qaldılar. Sultan Yaqubun ölümündən sonra h.897 (1492)-ci ildə hakimiyyətə keçən Rüstəm bəy Ağqoyunlu bibisi Aləmşah bəyimin xahişilə onları həbsdən azad edərək öz yanına – Təbrizə gətirdi.[39]

On üç yaşında ikən Səfəvi ordeninin şeyxi sayılan İsmayıl Ağqoyunlu dövlətində baş verən ara çəkişmələrindən istifadə edərək Gilandan Ərdəbilə qayıtdı. Onun ətrafına 300-ə yaxın döyüşçü mürid-qızılbaş toplandı. Fərrux Yasarın müttəfiqləri – cəyirli tayfasından olan Ərdəbil hakimi ƏIi bəy və Talış hakimi Məhəmməd ona qarşı çıxdılar. Onların niyyəti İsmayılı yaxalayıb Şirvanşaha göndərmək idi. Buna görə də ustaclı tayfasının əmirləri İsmayılla birlikdə Qarabağa getməyi qərara aldılar. İsmayıl oradan Gəncəyə, sonra isə Göyçə gölünün sahillərinə, Çuxursədə yollandı. 1499-cu ilin sonunda Ərzincanda onun bayrağı altında ustaclı, şamlı, rumlu, təkəli, zülqədər, afşar, qacar, varsaq, qızılbaş tayfalarından və Qaracadağ sufilərindən 7 min qazi toplandı. Qızılbaş əmirlərinin İsmayılın qışladığı Ərzincanda keçirilən müşavirəsində Səfəvilərin irsi düşməni Şirvanşah Fərrux Yasarla müharibəyə başlamaq qərara alındı.[40][41][42][43][44]

Cabanı döyüşü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Cabanı döyüşü
border=none Əsas məqalə: Cabanı döyüşü

Şirvanşahlar tərəfindən öldürülən atası və babasının intiqamını almaq hissilə yaşayan İsmayıl əmirlərinin Gürcüstana və Ermənistana bir neçə basqınından sonra h.906 (1500)-cı ildə Fərrux Yasara qarşı 7 min qızılbaşla hücuma keçdi. Qoşunun Əmir Bayram xan Qaramaninin başçılığı ilə təkəli və zülqədər tayfalarından olan döyüşçülərdən ibarət avanqard dəstəsi Qoyun ölümü deyilən yerdə Kürü keçməli idi. Lakin əmir çayı keçməyi mümkün hesab etmədi. Özünü yetirən İsmayıl birinci olaraq atın üstündə üzərək qarşı sahilə çıxdı. Onun ardınca bütün qızılbaş qoşunu çayı keçərək Şamaxıya doğru irəlilədi. Bu vaxt İsmayılın qarşısına çıxan Şəki hakiminin qoşunları qızılbaşlar tərəfindən darmadağın edildi. Şah İsmayıla Şirvan əhli olan bir nəfərdən xəbər çatır ki, Fərrux Yasar öz sarayında İsmayıla da atasının aqibətinin üz verəcəyini bildirmişdir. İsmayıl Kilid-i-Gilana yollandı və əhalidən öyrəndi ki, Şirvanşah onun yaxınlaşdığını eşidib, müharibəyə hazırlaşmaq üçün Şamaxıdan çıxaraq yaxşı möhkəmləndirilmiş Qəbələ qalasına getmişdir. Ona görə də İsmayıl Şamaxını tutmağı qərara aldı. O, əhalinin şəhərdən qaçmasının qarşısını almaq və onların təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə adamlarından Qulu bəyi Şamaxıya göndərdi. Lakin İsmayıl Şamaxıya daxil olanda, öyrəndi ki, bütün əhali şəhəri tərk edərək dağlarda gizlənmişdir. Bir neçə gün Şamaxıda dayanan İsmayıl Şirvanşahın öz qoşunları ilə Buğurt qalasının yaxınlığındakı meşədə düşərgə saldığını və onun ətrafına paya çəpər çəkdirdiyini öyrəndi. İsmayıl düşməni təqib etmək qərarına gəldi, lakin onu həmin yerdə tapmadı. Belə ki, qızılbaşların Şamaxını tutması xəbərini alan Fərrux Yasar Gülüstan qalasına çəkilməyi qərara almışdı. Lakin o, həmin qalaya çata bilmədi, İsmayıl qızılbaş qoşunu ilə Cabanı adlanan yerdə onu haqladı. H.906 (1500)-ci ilin payızında burada Şirvanşah və Şirvanlılar üçün fəlakətlə qurtaran ən qanlı vuruşmalardan biri baş verdi. Xondəmir və Həsən bəy Rumlu bu vuruşmanı müfəssəl təsvir etmişlər. İsmayıl 7 minlik süvarinin başında 20 min süvarisi və hərbi nizamla düzülmüş 6 min piyadası olan Şirvanşahı təqib etmişdir.

Ehtimal ki, göstərilən mənbələr qəsdən Şirvanşahın qoşunlarının sayını artırır. İsmayılın döyüşçülərinin sayını isə azaldırlar. Bu vuruşmada Fərrux Yasarın qoşunları darmadağın edildi və qaçdı. Şirvanşah qoşunlarının Cabanı yaxınlığındakı vuruşmadan sonra salamat qalmış hissələri Gülüstan qalasına çəkildi. Qızılbaşlar qənimət olaraq çoxlu əmlak və mal-qara ələ keçirdilər. Onlar öldürülənlərin başlarından qələbələrini təsdiq edən qala düzəltdilər. Lakin Şirvanşah qoşunları məğlubiyyətə uğrayandan sonra da mərdlik və inadkarlıqla vuruşaraq, süvarilər və piyadalarla birlikdə həmlələr edirdi. Bütün qoşunları məğlub olub qaçdıqda, sərkərdələri isə döyüş meydanında həlak olduqdan sonra tək qalan Şirvanşah atla Buğrut qalasına tərəf qaçmağa başladı. Lakin qızılbaş dəstəsi Gülüstan qalasının yaxınlığında onu haqladı. Onlar tanımadıqları Şirvanşahı atdan saldılar, qoşqunu əlindən aldılar. Qızılbaşlardan biri, Hüseyn bəy Lələnin Şirvanşahı atdan çəkib salmış cilovdarı Şahgəldi ağa Fərrux Yasarın başını kəsərək İsmayıla gətirdi. Əsir Şirvanlılar Fərrux Yasarın meyitini tanıyıb onu dəfn etdilər.[45][46][47][48][49][50] Münəccimbaşı Fərrux Yasarın həlak olmasını başqa cür təsvir edir: "Bəziləri deyir ki, o, əsir alınmış və sonra əlləri bağlı (səbran) öldürülmüşdür".[51]

Fərrux Yasar məğlub edilərək həlak olduqdan və Şamaxı alındıqdan sonra İsmayıl atasının və babasının qisasını almaq üçün tutduğu bütün əsirləri öldürtdü. O, üç gün düşərgəsində qaldıqdan sonra Şamaxıya daxil oldu. Burada onu seyidlər, qazılar, rəislər və şəhər əyanları qarşıladı. Cənnabinin (XVI əsr) məlumatına görə Şamaxıya girən İsmayıl taxta çıxdı. Lakin şəhərdə yalnız bircə gün qaldı.[52]

Mirası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mərdəkandakı Tuba Şahi məscidi I Fərrux Yasarın sifarişi ilə inşa edilmişdir

Fərrux Yasar mənbələrdə "öz yüksək əsil-nəsibi ilə digər sərhəd vilayətlərinin hakimlərini ötüb keçən və şöhrəti ilə ən böyük və möhtərəm şəxsiyyətləri kölgədə qoyan" [53] ədalətli və mərhərnətli hökmdar kimi səciyyələndirilir.

Fərrux Yasarın hakimiyyəti dövründə Şirvan dövləti feodal inkişafı və müstəqillik dövrü keçirirdi. Bunu Şirvanşah Fərrux Yasarın hakimiyyətinin birinci ilində – h.869 (1465)-cu ildə,[54][55] sonra isə h.888 (1483/4) [56] və h.905 (1499-1500)-ci [57] illərdə Şamaxıda onun adından kəsilmiş gümüş sikkələr – təngə də təsdiq edir. 1948-ci ildə İçərişəhərdə aşkar edilmiş böyük sikkə dəfinəsində Fərrux Yasarın adından Şamaxıda kəsilmiş azacıq qızıl qarışığı olan gümüş sikkələr də tapılmışdır. Həmin sikkələrin üzərində yazılmışdır: "Əzəmətli sultan, Şirvanşah Fərrux Yasar, Şamaxı zərbxanası". Sikkənin arxa tərəfində tarix, ənənəvi din rəmzi və dörd xəlifənin adı həkk olunmuşdur. Fərrux Yasarın adından zərb edilmiş bütün sikkələrdə hökmdarın adından əlavə Şiranşah (şirlər şahı) titulu da qeyd olunur.[58] Yalnız Fərrux Yasara aid edilən bu titul Dərbənddəki Cümə məscidinin mədrəsəsindəki kitabədə və Abşeronun Mərdəkan kəndindəki Tuba Şahi məscidindəki h.886 (1481/2)-cı ilə aid kitabədə rast gəlinir. İstər I İbrahim, istərsə də Xəlilüllahın zamanında sikkələr anonim, Şirvanşahların adları göstərilmədən zərb olunurdu. Onların hakimiyyəti dövründə Şirvan Cənubi Dağıstanın bir sıra iri yaşayış məntəqələrini öz nüfuz dairəsinə tabe etmişdi. Qaytaq usmisi, Şirvanın vassalı Məhəmməd bəyin varisləri Şirvanşah Şeyx İbrahimin ona bağışladığı bir sıra kəndə, habelə Kurak və Təbərsərana hakimliklərini davam etdirdilər.[59]

Fərrux Yasarın hakimiyyəti dövründə Dərbənd və Dağıstanın cənub əyalətləri Şirvanın tərkibinə daxil idi. Bunu Axtı kəndinin məscidindəki kitabə də təsdiq edir. "Bu qalanın sahibi Şirvanşah ibn Xəlilüllah" .[60] Fərrux Yasar Axtı kəndində qaladan başqa Dərbənd şəhərində mədrəsə binası da tikdirmişdi. Kitabədə bu barədə xəbər verilir: Uca və pak olan Allah dedi: "Elm verilmiş şəxslər üçün Allah yanında dərəcələr vardır". Allahın xalis bəndəsi və onun istəklərinə talib olan (razı olan) və onun qəzəbindən qaçan, dünyada gözəl əxlaq sahibi, zəmanə əmirlərinin ən ədalətlisi, Şirvanşah orada (mədrəsədə) qiyamət gününə qədər şəriət elmləri təhsil edən tələbələrin xatiri üçün bu mübarək mədrəsənin tikilməsindən ötrü hicri səkkiz yüz yetmiş doqquzuncu ildə əmr etmişdir (h.879 (18.V.1474-6.V.1475)-cu il).[61][62] Fərrux Yasar 1466-cı ildə qaytaqlıların tutub apardıqları əsirlərin və malların qaytarılmasını tələb etdiyi Qaytaq usmisi və qaynı Adil bəyi də öz iradəsinə tabe etdirmişdi.[12]

Məşhur şair Cami öz külliyyatını Fərrux Yasara göndərmişdi.[63] Həmçinin Baburun qeydlərinə görə Əlişir Nəvai Caminin Fərrux Yasara məktublarını toplayaraq saxlamışdır.[64] Fərrux Yasarın saray xəttatı Şərəfəddin Hüseyn Sultani tərəfindən 1468-ci ildə hazırlanan antologiya əsərində Kamal Xocəndinin divanı da köçürülmüş, Kəlilə və Dimnənin bir surəti hazırlanmışdır. Bu kitabda Hafiz, Əmir Xosrov, Katibi, Bisati, Cami, Tusi və Nasir Buxarai kimi şairlərin əsərləri toplanmışdır.[65]

Şəki hakimliyi ilə münasibətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1497-ci ildə Şəki hakimi Şah Hüseynlə Fərrux Yasar arasında hərbi toqquşmaya gətirib çıxaran narazılıq baş verdi. Şirvanşahın Şah Hüseyn tərəfindən qızışdırılan oğlu Şeyxşah da Fərrux Yasara qarşı çıxdı. Onlar 8 gün ərzində Şirvanın tərkibinə daxil olan Qəbələ mahalını viran və talan etdilər. Lakin digər oğulları və böyük qoşunla Qəbələ hakimi Əbülfət bəyin köməyinə gələn Fərrux Yasar Şah Hüseyn və Şeyxşahın qoşunlarını məğlub etdi. Bundan sonra Şeyxşah atası ilə barışdı.[66]

Fərrux Yasar dövlət idarəçiliyinə, Şirvanın şəhər və yerlərində rəiyyətin dolanışığına böyük diqqət yetirir, qanuna riayət olunmasını tələb edirdi. O, dövlət idarəçiliyinin mühüm məsələlərində alimlərin və ali rütbəli din xadimlərinin fikrilə hesablaşırdı. Şirvanşah onların rolunu yüksək qiymətləndirir, onlara dövlətin dayağı kimi baxır, rəiyyəti onların köməyi olmadan itaətdə saxlamağı mümkün saymırdı.[67] Fərrux Yasar dərvişlərə ehtiram göstərir, xeyriyyə işləri ilə məşğul olurdu. O, h.895 (1490)-cı ildə Bakıdakı Əbu Səid ibadətgahının vəqfinə Abşeronda neftli torpaqlar, əkin yerləri və üzümlüklər vermişdi.[68]

Fərrux Yasarın həlak olması ilə Şirvanşahlar dövlətinin tərəqqisinə və qüdrətinə son qoyuldu.

Ailəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fərrux Yasar Qaytaq Usmisi Adil bəyin bacısı ilə evlənmişdi. Övladları:

Məzarı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fərrux Yassarın qəbri Şamaxının Cabanı kəndindədir, qəbir 1983-cü ildə kənd sakini Alxan Ömərov tərəfindən tapılıb. Lakin məzar baxımsız vəziyyətdədir və lazımi dəyər verilmir.[71]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ B.Xинц. Mycyльмaнcкиe мepы и вeca c пepeвoдoм в мeтpичec-кyю cиcтeмy. M., 1979, c.16
  2. ↑ Əbdül-Hüseyn Nвvai, s.421.
  3. ↑ 2-я Coфийcкaя лeтoпиcь в пoлнoм coбpaнии pyccкиx лeтoпиceй. VI, CПб., 1853, c.330-331
  4. ↑ Coфийcкий вpeмeнник, т.II, c.145
  5. ↑ M.M.Aлтьмaн. Из иcтopии тopгoвo-диплoмaтичecкиx cвязeй Mocквы и Шиpвaнa. Tp. Ин-тa иcтopии им. A.Бaкиxaнoвa, т.I, Бaкy, 1947, c.157
  6. ↑ Шapaф-xaн Бидлиcи, т.II, c.131-132
  7. ↑ Mюнeджжимбaши, c.l72
  8. ↑ Mиpxoнд, т. VI, c.403-406
  9. ↑ Пeтpyшeвcкий, c. 169-171.
  10. ↑ E.Э.Бpowнe. A literary history of Persia. Cambridge, 1930, т.VI, c.47
  11. ↑ Həsən Rumlu. Əhsən ət-Təvarix, c.II, s.216, qeyd 5.
  12. ↑ 1 2 Иcтopия Дaгecтaнa, т.I, c.213
  13. ↑ Дopн, c.583.
  14. ↑ Tapиx-и Aмини, c.67-71, 117-119
  15. ↑ Mюнeджжим-бaши, c.72
  16. ↑ W.Hinz. Irans Aufstieg zum Nationalstaat. Gottingen, 1936, pp.80-89.
  17. ↑ Tapиx-и Aмини, c.71-72
  18. ↑ Дopн, c.584.
  19. ↑ Tapиx-и Aмини, c.72-78
  20. ↑ Tapиx Джaннaби, c.160
  21. ↑ Mюнeджжим-бaши, c.l72
  22. ↑ Дopн, c.584
  23. ↑ Xинц. Bзлeт Иpaнa, C72-89.
  24. ↑ Tapиx-и Aмини, c.72-82
  25. ↑ Шapaф-xaн Бидлиcи, т.II, с. 140
  26. ↑ Tarixi Cənnabi, v.960a, 960b
  27. ↑ Mюнeджжим-бaши, с. 172
  28. ↑ Xинц. Bзлeт Иpaнa, c.85-89
  29. ↑ O.A.Эфeндиeв. Oбpaзoвaниe азербaйджaнcкoro гocyдapcтвa Ceфeвидoв в нaчaлe XVI в., c.73-77.
  30. ↑ Пeтpyшeвcкий. Гocyдapcтвo Aзepбaйджaнa в XV в., c.180.
  31. ↑ Шapaф-xaн Бидлиcи, c.145
  32. ↑ Tarix-i Amini, s.49-50
  33. ↑ Дорн, c.583.
  34. ↑ Həsən Rumlu, s.217,qeydЗ
  35. ↑ Шapaф-xaн Бидлиcи c.143
  36. ↑ The early yeaгs of Shah Isma'il, founder of the Safawi Dynasty, by E. Denisson Ross. JRAS, vol. 29, 1896. s.257-260
  37. ↑ Шapaф-xaн Бидлиcи. Шapaф- нaмe, c.141-142
  38. ↑ Xacaн Pyмлy, т.II. c.7-8.
  39. ↑ Шapaф-xaн Бидлиcи, c.145.
  40. ↑ Xoндeмиp, т.III, ч.4, c.24-26
  41. ↑ Həsən Rumlu, c.I, fars mətni, s.32-41
  42. ↑ Şah İsmayıhn anonim tarixi, s.333-340
  43. ↑ Шapaф-xaн Бидлиcи, т.II, c.146
  44. ↑ И.П.Пeтpyшeвcкий. Aзepбaйджaн в XVI-XVII вв. Cб. cт. пo изyчeнию иcтopии Aзepбaйджaнa, вып.I, Бaкy, 1949, c.229-230.
  45. ↑ Həsən Rumlu, c.I, s.42-45,47, 57
  46. ↑ Xoндeмиp, т.III, ч.4, c.28-30
  47. ↑ Шapaф-xaн Бидлиcи, c.146
  48. ↑ Пeтpyшeвcкий, c.230
  49. ↑ Дopн, c.586- 587
  50. ↑ O.Эфeндиeв. Aзepбaйджaнcкoe гocyдapcтвo Ceфeвидoв. Бaкy, 1981. c.48.
  51. ↑ Mюнeджжим-бaши, c.172-183.
  52. ↑ Tarixi Cənnabi, 1.961.
  53. ↑ Tapиx-и Aмини, c.69
  54. ↑ Дopн, c.590
  55. ↑ Фpeн, c.223
  56. ↑ Пaxoмoв. Kлaды Aзepбaйджaнa, вып.II, c.48, Nг492
  57. ↑ Пaxoмoв. Moнeтныe клaды Aзepбaйджaнa, вып.IV. c.60-61, #1190.
  58. ↑ A.B.Paгимoв. Бaкинcкий клaд. MKA, III, Бaкy, 1953, c. 106-113.
  59. ↑ Иcтopия Дaгecтaнa, т.I, c.192
  60. ↑ Heймaтoвa. K иcтopии изyчeния Шиpвaнa, c.87-88
  61. ↑ Лaвpoв. Эпиrpaфичecкиe пaмятники, ч.I, c.143
  62. ↑ Heймaтoвa-c. 85-86.
  63. ↑ Chad Lingwood - Politics, Poetry, and Sufism in Medieval Iran: New Perspectives on Jāmī’s Salāmān va Absāl - səh. 41, Brill, 2013
  64. ↑ The Letters of Khwāja ʻUbayd Allāh Aḥrār and His Associates, Brill, 2002, səh. 60
  65. ↑ "Two Persian 'Ming' manuscripts on view at the British Museum". 2021-10-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-03.
  66. ↑ Пeтpyшeвcкий, c.181.
  67. ↑ M.C.Heймaтoвa. Цeнный дoкyмeнт пo иcтopии Шиpвaнa "Изв. AН Aзepб. CCP", cepия иcт., филocoф. и пpaвa, 1966, Nз4, c.63-71
  68. ↑ T.M.Myceви. Cpeднeвeкoвыe дoкyмeнты пo иcтopии b Бaкy, 1967, c.81-82
  69. ↑ V. Minorsky, The Qara-qoyunlu and the Qutb-shāhs, səh. 170
  70. ↑ Tarix-i cahan-ara, səh. 112-113.
  71. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2013-05-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-12.
П: "Şirvanşahlar dövləti" portalı
SƏLƏF
I Xəlilullah 		I Fərrux Yasar
Dərbəndilər 		XƏLƏF
Bəhram bəy
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Fərrux_Yasar&oldid=7608146"