Türk tarixi
Türklər qədim xalqlardan biridir. Onlar Daş dövründən bəri var olublar. Türklərin əsas məşğuliyyəti maldarlıq olmuşdur
Ön Türklər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Orxon yazılarında işlədilən dil, türk dili və türk xalqları tarixinin qədimliyindən xəbər verir. Hunlardan əvvəlki Türk topluluqları haqqında,
- Karasuk mədəniyyəti
- Afayesnova mədəniyyəti
- Andrenova mədəniyyəti
- Anav mədəniyyəti
olaraq adlandırılan dörd ana bölgədən bəhs edilməkdədir. Ön-Türklər haqqında Şölgəndaş, Kurgan, Pazırık qalıntıları bulunmaqdadır.
Ön-Türklər Orta Asiyadakı iqlim dəyişikləri üzündən oturaq həyatdan, köçəri - yörük həyata keçmək məcburiyyətində qalmışdırlar. Özlərinə yazlıq və qışlıq bölgələr təyin etmişlərdir. Ön-Türklər ilə əlaqəli edilen araşdırmalarda oturaq mədəniyyətə aid əşyalara rastlanılmaqdadır. Ön-Türklərdə geyik ön plana çıxmaqdadır. Türk qövümləri atla köçəri həyata keçdikdən sonra tanışmışdır. Ön-Türklərə aid mağara şəkillərində "geyik buynuzu taxmış at fiqurlarına" rastanılmaqdadır. Bu durum, Türklərin ata keçid dönəmi yaşadıqlarını göstərməktədir.
Orta Asiya'da görülən iqlim dəyişiklikləri, Türk boylarının ilk köç hərəkətlərinə səbəb olmuşdur. Hind yarımadasına, Ortadoğu'ya, Qaradəniz'in quzeyinə, Çin'ə, Sibirya'nın quzeyinə doğru köçlər yaşanmış və Türk boyları oradakı xalqların içinə qarışmışlardır. Köçü tərcih etməyən Türk boyları isə Orta Asya'nın dəyişən qoşullarına uyum sağlamağa çalışmışlardır.
B.E.Ə. 400-cü illərdə Sak ya da İskit olaraq adlandırılan Batı Türküstan və Qara dəniz çevrəsində qurulan və Orta Asya'nın içlərinə doğru uzanan dövlətə aid buluntularda Türk mədəniyyətini yansıdan əşyalara rastlanılmaqdadır. Bu durum, Sakaları oluşduran xalqın bir qisminin və ya Saka dövlətinin Türk olduğu yönündə düşüncələrə səbəb olmaqdadır. Tarix bilimcilərinin bir qismi və Türkoloq'lar Sakaların Türk olduğunu iləri sürməkdədir. Hun dövlətinin isə Sakaların çöküntüye keçməsiylə doğu qanadını idarə edənlərin və doğu qanadı xalqlarının qurduğu bir dövlət olduğu görüşünü mənimsəməkdədirlər.
Türk tarixi kökləri təqribən 5000 il əvvəlinə Orta Asiya ya dayanır. Bu günə qədər çox fərqli coğrafiyalarda yaşayan və bir çox dövlət quran Türklərin tarixdə bilinən ilk dövləti Böyük Hun İmperiyasıdır. Türklər Orta Asiya da, Sibirdə, Yaxın Şərqdə tarixin axışın dərindən təsir etmiş bir qövmdür. Türklər və tarixi haqqında məlumatlar, Bizans, Çin, İran, Ərəb və Hind qaynaqlarında öyrənilməktədir. Türklərin öz qaynaqlarının böyük bir qismi Monqol işğalı əsnasında yox olmuşdur. Bir qismi də hələ də orataya çıxarılmamışdır. Türk tarixinin özəy referansı; Ötükəndə doğan Orxon Yenisey yazılarıdır. Bunların yanında Türklər ilə bağlı birçox arxeoloji sahə tapılmaqdadır. Orta Asiya mədəniyyətindən qalan izlərin böyük bir qismi, Monqol işğalı ilə təxrib olunmuşdur. Türk tarixinə yaxından təsir edən 3 hadisə vardır:
- Orta Asiyanın iqliminin dəyişməsi və böyük dənizlərin quruması,
- Orta Asiya xalqlarının böyük qisminin İslamı qəbul etməsi,
- Monqol işğalı.
