Вараа: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Artsiom91Bot (размовы | уклад) выпраўленне перасылак |
IP781584110 (размовы | уклад) арфаграфія, афармленне |
||
| Радок 4: | Радок 4: | ||
| caption = <div style="background-color:#fee8ab"><small> |
| caption = <div style="background-color:#fee8ab"><small> |
||
| poptime = 37000 |
| poptime = 37000 |
||
| popplace = {{Сцягафікацыя|Венесуэла}} — 31 тыс. |
| popplace = {{Сцягафікацыя|Венесуэла}} — 31 тыс.<br /> |
||
{{Сцягафікацыя|Гаяна}} — 5,1 тыс. |
{{Сцягафікацыя|Гаяна}} — 5,1 тыс.<br /> |
||
{{Сцягафікацыя|Сурынам}} — 0,5 тыс. |
{{Сцягафікацыя|Сурынам}} — 0,5 тыс.<br /> |
||
| langs = вараа |
| langs = вараа |
||
| rels = [[хрысціянства]], [[Анімізм|анімістычныя культы]], [[шаманізм]] |
| rels = [[хрысціянства]], [[Анімізм|анімістычныя культы]], [[шаманізм]] |
||
| Радок 12: | Радок 12: | ||
}} |
}} |
||
'''Вара́а''', або '''вара́у''', '''гуара́а''' (саманазвы ''Warao, Waroa, Warrau, Guarauno, Guarao'') |
'''Вара́а''', або '''вара́у''', '''гуара́а''' (саманазвы ''Warao, Waroa, Warrau, Guarauno, Guarao'') — карэнныя насельнікі поўначы [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыкі]]. Жывуць галоўным чынам у [[Дэльта (рака)|дэльце]] [[Арынока|ракі Арынока]] ([[Венесуэла]]), у [[Гаяна|Гаяне]] і [[Сурынам]]е. Агульная колькасць — 37 000 чал. ([[2013]] г.)<ref>[http://www.joshuaproject.net/peoples.php?peo3=15863 Warao]</ref>. |
||
==Паходжанне== |
== Паходжанне == |
||
У мінулым некаторыя [[мовазнаўства|лінгвісты]] лічылі [[мова|мову]] вараа блізкай да [[Чыбча]]. Гэта, а таксама тое, што яны ўмела спалучалі прымітыўнае [[збіральніцтва]] з [[земляробства]]м, спарадзіла думку, быццам бы продкі вараа раней жылі на захадзе [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыкі]] або нават у [[Цэнтральная Амерыка|Цэнтральнай Амерыцы]], дзе мелі больш развітую [[культура|культуру]], чым у перыяд іх першых кантактаў з [[Еўрапейцы|еўрапейцамі]]. Аднак пазнейшыя даследаванні паказалі, што мова вараа |
У мінулым некаторыя [[мовазнаўства|лінгвісты]] лічылі [[мова|мову]] вараа блізкай да [[Чыбча]]. Гэта, а таксама тое, што яны ўмела спалучалі прымітыўнае [[збіральніцтва]] з [[земляробства]]м, спарадзіла думку, быццам бы продкі вараа раней жылі на захадзе [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыкі]] або нават у [[Цэнтральная Амерыка|Цэнтральнай Амерыцы]], дзе мелі больш развітую [[культура|культуру]], чым у перыяд іх першых кантактаў з [[Еўрапейцы|еўрапейцамі]]. Аднак пазнейшыя даследаванні паказалі, што мова вараа з’яўляецца ізалятам<ref>[http://www.ethnologue.com/language/wba Warao A language of Venezuela]</ref> і не звязана з мовамі [[Анды|андскіх]] [[індзейцы|індзейцаў]]. [[Археалогія|Археолагі]] лічаць, што вараа насялялі [[Дэльта (рака)|дэльту]] [[Арынока]] і землі на ўсход ад яе ўжо ў [[каменны век|каменным веку]]<ref>[http://www.guyana.org/features/guyanastory/chapter2.html THE LATER AMERINDIAN SETTLEMENTS]</ref>, а культурныя адметнасці народа тлумачаць прыстасаванасцю да зменлівых умоў мясцовай [[прырода|прыроды]]. |
||
У канцы [[15 стагоддзе|XV]] ст., калі было адкрыта ўзбярэжжа [[Венесуэла|Венесуэлы]], вараа жылі пераважна ў дэльце і вялі паўкачавы лад жыцця. Сваю назву яны атрымалі ад |
У канцы [[15 стагоддзе|XV]] ст., калі было адкрыта ўзбярэжжа [[Венесуэла|Венесуэлы]], вараа жылі пераважна ў дэльце і вялі паўкачавы лад жыцця. Сваю назву яны атрымалі ад суседзяў-[[аравакі|аравакаў]]. Яна значыла «людзі [[лодка|лодак]]». У [[1767]] г. група вараа пад ціскам [[Іспанія|іспанцаў]] перасялілася на ўсход у [[Нідэрланды|галандскія]] калоніі<ref>[http://www.guyana.org/features/guyanastory/chapter3.html MAIN AMERINDIAN GROUPS UP TO THE NINETEENTH CENTURY]</ref>. Іх нашчадкі і ў нашы дні жывуць у [[Гаяна|Гаяне]] і [[Сурынам]]е. |
||
==Культура== |
== Культура == |
||
[[ |
[[Файл:Or5.jpg|thumb|left|Жытло вараа ў дэльце Арынока]] |
||
Традыцыйнымі заняткамі вараа здаўна былі [[рыбалоўства]], [[збіральніцтва]] ўздоўж [[бераг]]оў [[рака|рэк]], у меншай ступені |
Традыцыйнымі заняткамі вараа здаўна былі [[рыбалоўства]], [[збіральніцтва]] ўздоўж [[бераг]]оў [[рака|рэк]], у меншай ступені — [[паляванне]] на наземную жывёлу. Важным заняткам ужо ў [[каменны век|каменным веку]] стала [[земляробства]]. У мінулым вараа выпальвалі ляды сярод забалочаных [[лес|лясоў]], стваралі своеасаблівыя насыпы, на якіх вырошчвалі [[маніёк]] і [[кукуруза|кукурузу]]. Праз некалькі гадоў такія ляды пакідаліся і ствараліся новыя. У нашы дні існуюць сталыя агароды, дзе, акрамя традыцыйных культур, саджаюць [[садавіна|садавіну]], [[рыс]], [[цукровы трыснёг]]. Распаўсюджаныя [[рамяство|рамёствы]] — выраб [[лодка|лодак]]-кадаўбаў ''маёту'' і пляценне. Плеценыя [[гамак]]і — распаўсюджаны тавар для абмену з іншымі плямёнамі. З другой паловы [[20 стагоддзе|XX]] ст. многія вараа займаюцца адыходніцтвам, працуюць на лесапільнях або ў [[горад|гарадах]]. |
||
У мінулым [[вёска|вёскі]] будавалі ўздоўж рэк. Яны складаліся з доўгіх [[драўніна|драўляных]] будынкаў на па́лях з двухсхільнымі [[дах]]амі, крытымі [[пальмы|пальмавым]] [[ліст|лісцем]]. Акрамя жытлаў, вараа будавалі рытуальныя хаціны, невялікія хаціны для жанчын, у якіх тыя праводзілі перыяд [[менструацыя|менструацый]], розныя сховішчы і г. д. У наш час пераважаюць вялікія вёскі да 250 чал. Яны часцяком месцяцца вакол прадпрыемстваў, дзе працуюць вараа. У гарадах па магчымасці яны імкнуцца жыць у асобных кварталах, каб разам падтрымліваць супольную [[культура|культуру]]. |
У мінулым [[вёска|вёскі]] будавалі ўздоўж рэк. Яны складаліся з доўгіх [[драўніна|драўляных]] будынкаў на па́лях з двухсхільнымі [[дах]]амі, крытымі [[пальмы|пальмавым]] [[ліст|лісцем]]. Акрамя жытлаў, вараа будавалі рытуальныя хаціны, невялікія хаціны для жанчын, у якіх тыя праводзілі перыяд [[менструацыя|менструацый]], розныя сховішчы і г. д. У наш час пераважаюць вялікія вёскі да 250 чал. Яны часцяком месцяцца вакол прадпрыемстваў, дзе працуюць вараа. У гарадах па магчымасці яны імкнуцца жыць у асобных кварталах, каб разам падтрымліваць супольную [[культура|культуру]]. |
||
Асновай сацыяльнай пабудовы [[грамадства]] з’яўляецца група сваякоў па мужчынскай лініі на чале са старэйшым гаспадаром ''арахі'', які распараджаецца сумеснай працай, але не размяркоўвае прыбытак. Распаўсюджана фіктыўнае сваяцтва, калі да такіх сваяцкіх груп далучаюцца выхадцы з іншых месцаў. Імі могуць быць найманыя рабочыя ''небу''. Сучаснымі вялікімі вёскамі кіруюць старасты ''айдама''. Яму падначальваюцца нефармальныя правадыры сваяцкіх груп ''кабітана'' і дробныя служачыя ''бісікары'' і ''барысія''. Некалькі вёсак могуць быць падначалены адзінаму старасце («губернатару») ''кабенахора''. ''Арахі'' выконваюць не толькі арганізацыйныя, але і [[рытуал]]ьныя функцыі. Але разам з імі здаўна існуюць прафесійныя [[шаманізм|шаманы]], патомныя рамеснікі і [[гандаль|гандляры]]. |
|||
[[Шлюб]]ы эндагамныя, складаюцца знутры сваяцкіх супольнасцяў па жаночай лініі. Практыкуецца [[палігінія]], калі гаспадар [[сям'я| |
[[Шлюб]]ы эндагамныя, складаюцца знутры сваяцкіх супольнасцяў па жаночай лініі. Практыкуецца [[палігінія]], калі гаспадар [[сям'я|сям’і]] бярэ ў жонкі другую жанчыну. Яна знаходзіцца ў падначаленым стане не толькі да мужа, але і да першай жонкі, лічыцца яе дапаможцай. Дазваляюцца выпрабавальныя часовыя шлюбы. Выхаванне дзяцей цалкам кладзецца на маці. Аўдавелы мужчына абавязаны перадаць сваіх дзяцей прыёмным бацькам, яго сваякам. |
||
Вараа вядомы рытуальнымі [[танец|танцамі]], а таксама [[казка]]мі |
Вараа вядомы рытуальнымі [[танец|танцамі]], а таксама [[казка]]мі са шматлікімі [[сюжэт]]нымі лініямі. |
||
==Мова== |
== Мова == |
||
[[Мова]] вараа |
[[Мова]] вараа — ізалят, не звязана з мовамі іншых народаў [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыкі]], аднак заўважна багатая [[лексіка|лексічная]] запазычанасць з [[Аравакскія мовы|аравакскіх]] і [[іспанская мова|іспанскай]] моў. [[Пісьмо]]васць на аснове [[лацінскі алфавіт|лацінкі]], ужываецца пераважна [[хрысціянства|хрысціянскімі]] місіянерамі. |
||
==Рэлігія== |
== Рэлігія == |
||
Большасць вернікаў |
Большасць вернікаў — [[хрысціянства|хрысціяне]]-[[каталіцызм|каталікі]]. У апошнія дзесяцігоддзі назіраецца павелічэнне колькасці [[пратэстантызм|пратэстантаў]]. |
||
Разам з хрысціянствам працягваюць суіснаваць традыцыйныя [[рэлігія|вераванні]]. Яны заснаваны на [[анімізм]]е і [[шаманізм|шаманскай]] практыцы. Вараа шануюць памерлых продкаў ''канахатума'', якія, як яны лічаць, могуць увасабляцца ў святых камянях, вераць у духі [[дрэва|дрэў]] і [[Жывёлы|жывёл]], [[рака|рачных]] духаў ''набараа'' і г. д. Існуе разуменне адзінага стваральніка [[сусвет]]у ''кананату''. Функцыі заступнікаў перад духамі, лекараў, чараўнікоў і арганізатараў [[рытуал]]аў належаць шаманам ''вісірату''. |
Разам з хрысціянствам працягваюць суіснаваць традыцыйныя [[рэлігія|вераванні]]. Яны заснаваны на [[анімізм]]е і [[шаманізм|шаманскай]] практыцы. Вараа шануюць памерлых продкаў ''канахатума'', якія, як яны лічаць, могуць увасабляцца ў святых камянях, вераць у духі [[дрэва|дрэў]] і [[Жывёлы|жывёл]], [[рака|рачных]] духаў ''набараа'' і г. д. Існуе разуменне адзінага стваральніка [[сусвет]]у ''кананату''. Функцыі заступнікаў перад духамі, лекараў, чараўнікоў і арганізатараў [[рытуал]]аў належаць шаманам ''вісірату''. |
||
{{зноскі}} |
{{зноскі}} |
||
==Даследаванні== |
== Даследаванні == |
||
*[http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/jsa_0037-9174_1928_num_20_1_3647 James Williams, The Warau Indians-of Guiana and vocabulary of their language // Journal de la Société des Américanistes, Vol. 20, 1928. P. |
* [http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/jsa_0037-9174_1928_num_20_1_3647 James Williams, The Warau Indians-of Guiana and vocabulary of their language // Journal de la Société des Américanistes, Vol. 20, 1928. P. 193—252.] |
||
*[https://www.academia.edu/1416037/Warao_Indian_Migrations_to_Urban_Centers_in_Venezuela_Adaptation_as_a_strategy_for_survival Alvaro Garcia-Castro, Warao Indian Migrations to Urban Centers in Venezuela: Adaptation as a strategy for survival // Presencia Ecuménica. Revista de Acción Ecuménica. Nº 54. Enero-Marzo (28-34). Caracas, Venezuela. 2000.] |
* [https://www.academia.edu/1416037/Warao_Indian_Migrations_to_Urban_Centers_in_Venezuela_Adaptation_as_a_strategy_for_survival Alvaro Garcia-Castro, Warao Indian Migrations to Urban Centers in Venezuela: Adaptation as a strategy for survival // Presencia Ecuménica. Revista de Acción Ecuménica. Nº 54. Enero-Marzo (28-34). Caracas, Venezuela. 2000.] |
||
*[http://mailer.fsu.edu/~dolsen/advocacy/Warao/warao_indians_venezuela.htm Dale A. Olsen, The Warao Indians of Venezuela. An Introduction to Warao Music and Culture] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130115024438/http://mailer.fsu.edu/~dolsen/advocacy/Warao/warao_indians_venezuela.htm |date=15 студзеня 2013 }} |
* [http://mailer.fsu.edu/~dolsen/advocacy/Warao/warao_indians_venezuela.htm Dale A. Olsen, The Warao Indians of Venezuela. An Introduction to Warao Music and Culture] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130115024438/http://mailer.fsu.edu/~dolsen/advocacy/Warao/warao_indians_venezuela.htm |date=15 студзеня 2013 }} |
||
==Спасылкі== |
== Спасылкі == |
||
{{Commons|Category:Warao}} |
{{Commons|Category:Warao}} |
||
*[http://www.warao.org warao.org] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20170503113629/http://www.warao.org/ |date=3 мая 2017 }} |
* [http://www.warao.org warao.org] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20170503113629/http://www.warao.org/ |date=3 мая 2017 }} |
||
*[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/636007/Warao britannica.com] |
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/636007/Warao britannica.com] |
||
*[http://www.everyculture.com/South-America/Warao.html everyculture.com] |
* [http://www.everyculture.com/South-America/Warao.html everyculture.com] |
||
[[Катэгорыя:Індзейцы Паўднёвай Амерыкі]] |
[[Катэгорыя:Індзейцы Паўднёвай Амерыкі]] |
||
Актуальная версія на 22:37, 5 лістапада 2023
| Вараа (Warao, Waroa, Warrau, Guarauno, Guarao) | |
| |
| Агульная колькасць | 37000 |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання |  Венесуэла — 31 тыс. |
| Мова | вараа |
| Рэлігія | хрысціянства, анімістычныя культы, шаманізм |
| Блізкія этнічныя групы | |
Вара́а, або вара́у, гуара́а (саманазвы Warao, Waroa, Warrau, Guarauno, Guarao) — карэнныя насельнікі поўначы Паўднёвай Амерыкі. Жывуць галоўным чынам у дэльце ракі Арынока (Венесуэла), у Гаяне і Сурынаме. Агульная колькасць — 37 000 чал. (2013 г.)[1].
Паходжанне
[правіць | правіць зыходнік]У мінулым некаторыя лінгвісты лічылі мову вараа блізкай да Чыбча. Гэта, а таксама тое, што яны ўмела спалучалі прымітыўнае збіральніцтва з земляробствам, спарадзіла думку, быццам бы продкі вараа раней жылі на захадзе Паўднёвай Амерыкі або нават у Цэнтральнай Амерыцы, дзе мелі больш развітую культуру, чым у перыяд іх першых кантактаў з еўрапейцамі. Аднак пазнейшыя даследаванні паказалі, што мова вараа з’яўляецца ізалятам[2] і не звязана з мовамі андскіх індзейцаў. Археолагі лічаць, што вараа насялялі дэльту Арынока і землі на ўсход ад яе ўжо ў каменным веку[3], а культурныя адметнасці народа тлумачаць прыстасаванасцю да зменлівых умоў мясцовай прыроды.
У канцы XV ст., калі было адкрыта ўзбярэжжа Венесуэлы, вараа жылі пераважна ў дэльце і вялі паўкачавы лад жыцця. Сваю назву яны атрымалі ад суседзяў-аравакаў. Яна значыла «людзі лодак». У 1767 г. група вараа пад ціскам іспанцаў перасялілася на ўсход у галандскія калоніі[4]. Іх нашчадкі і ў нашы дні жывуць у Гаяне і Сурынаме.
Культура
[правіць | правіць зыходнік]
Традыцыйнымі заняткамі вараа здаўна былі рыбалоўства, збіральніцтва ўздоўж берагоў рэк, у меншай ступені — паляванне на наземную жывёлу. Важным заняткам ужо ў каменным веку стала земляробства. У мінулым вараа выпальвалі ляды сярод забалочаных лясоў, стваралі своеасаблівыя насыпы, на якіх вырошчвалі маніёк і кукурузу. Праз некалькі гадоў такія ляды пакідаліся і ствараліся новыя. У нашы дні існуюць сталыя агароды, дзе, акрамя традыцыйных культур, саджаюць садавіну, рыс, цукровы трыснёг. Распаўсюджаныя рамёствы — выраб лодак-кадаўбаў маёту і пляценне. Плеценыя гамакі — распаўсюджаны тавар для абмену з іншымі плямёнамі. З другой паловы XX ст. многія вараа займаюцца адыходніцтвам, працуюць на лесапільнях або ў гарадах.
У мінулым вёскі будавалі ўздоўж рэк. Яны складаліся з доўгіх драўляных будынкаў на па́лях з двухсхільнымі дахамі, крытымі пальмавым лісцем. Акрамя жытлаў, вараа будавалі рытуальныя хаціны, невялікія хаціны для жанчын, у якіх тыя праводзілі перыяд менструацый, розныя сховішчы і г. д. У наш час пераважаюць вялікія вёскі да 250 чал. Яны часцяком месцяцца вакол прадпрыемстваў, дзе працуюць вараа. У гарадах па магчымасці яны імкнуцца жыць у асобных кварталах, каб разам падтрымліваць супольную культуру.
Асновай сацыяльнай пабудовы грамадства з’яўляецца група сваякоў па мужчынскай лініі на чале са старэйшым гаспадаром арахі, які распараджаецца сумеснай працай, але не размяркоўвае прыбытак. Распаўсюджана фіктыўнае сваяцтва, калі да такіх сваяцкіх груп далучаюцца выхадцы з іншых месцаў. Імі могуць быць найманыя рабочыя небу. Сучаснымі вялікімі вёскамі кіруюць старасты айдама. Яму падначальваюцца нефармальныя правадыры сваяцкіх груп кабітана і дробныя служачыя бісікары і барысія. Некалькі вёсак могуць быць падначалены адзінаму старасце («губернатару») кабенахора. Арахі выконваюць не толькі арганізацыйныя, але і рытуальныя функцыі. Але разам з імі здаўна існуюць прафесійныя шаманы, патомныя рамеснікі і гандляры.
Шлюбы эндагамныя, складаюцца знутры сваяцкіх супольнасцяў па жаночай лініі. Практыкуецца палігінія, калі гаспадар сям’і бярэ ў жонкі другую жанчыну. Яна знаходзіцца ў падначаленым стане не толькі да мужа, але і да першай жонкі, лічыцца яе дапаможцай. Дазваляюцца выпрабавальныя часовыя шлюбы. Выхаванне дзяцей цалкам кладзецца на маці. Аўдавелы мужчына абавязаны перадаць сваіх дзяцей прыёмным бацькам, яго сваякам.
Вараа вядомы рытуальнымі танцамі, а таксама казкамі са шматлікімі сюжэтнымі лініямі.
Мова
[правіць | правіць зыходнік]Мова вараа — ізалят, не звязана з мовамі іншых народаў Паўднёвай Амерыкі, аднак заўважна багатая лексічная запазычанасць з аравакскіх і іспанскай моў. Пісьмовасць на аснове лацінкі, ужываецца пераважна хрысціянскімі місіянерамі.
Рэлігія
[правіць | правіць зыходнік]Большасць вернікаў — хрысціяне-каталікі. У апошнія дзесяцігоддзі назіраецца павелічэнне колькасці пратэстантаў.
Разам з хрысціянствам працягваюць суіснаваць традыцыйныя вераванні. Яны заснаваны на анімізме і шаманскай практыцы. Вараа шануюць памерлых продкаў канахатума, якія, як яны лічаць, могуць увасабляцца ў святых камянях, вераць у духі дрэў і жывёл, рачных духаў набараа і г. д. Існуе разуменне адзінага стваральніка сусвету кананату. Функцыі заступнікаў перад духамі, лекараў, чараўнікоў і арганізатараў рытуалаў належаць шаманам вісірату.
Зноскі
Даследаванні
[правіць | правіць зыходнік]- James Williams, The Warau Indians-of Guiana and vocabulary of their language // Journal de la Société des Américanistes, Vol. 20, 1928. P. 193—252.
- Alvaro Garcia-Castro, Warao Indian Migrations to Urban Centers in Venezuela: Adaptation as a strategy for survival // Presencia Ecuménica. Revista de Acción Ecuménica. Nº 54. Enero-Marzo (28-34). Caracas, Venezuela. 2000.
- Dale A. Olsen, The Warao Indians of Venezuela. An Introduction to Warao Music and Culture Архівавана 15 студзеня 2013.
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вараа- warao.org Архівавана 3 мая 2017.
- britannica.com
- everyculture.com