Ндэбеле
| Ндэбеле (Ndebele) | |
.jpg)
| |
Паўднёвыя ндэбеле
| |
| Агульная колькасць | 2922000 (2016 г.) |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання |  Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка — 1 115 тыс. |
| Мова | ндэбеле, паўднёвыя мовы ндэбеле |
| Рэлігія | культ продкаў, хрысціянства |
| Блізкія этнічныя групы | зулусы, свазі, нгоні, коса |
Ндэбе́ле (саманазва: Ndebele) — моўна-этнічная група народаў банту на поўдні Афрыкі. Вылучаюцца паўночныя ндэбеле (amandebele), якія насяляюць Зімбабвэ, Батствану і Замбію (агульная колькасць у 2016 г. — 1 807 000 чал.)[1], і паўднёвыя ндэбеле ў Паўднёва-Афрыканскай рэспубліцы (агульная колькасць у 2016 г. — 1 115 000 чал)[2].
Паходжанне
[правіць | правіць зыходнік]Ндэбеле паходзяць ад груп нгуні, што насялялі да пачатку XIX ст. сучасны Натал. У 1821 г. ад альянса зулусаў на чале з правадыром Чакам адасобілася буйное аб'яданне на чале з правадыром Мзіліказі[3], які вёў актыўную заваявальную палітыку ў Трансваалі, Лесота, поўдні Мазамбіка, захадзе Зімбабвэ. Заснаваная ім дзяржава Матабеле праіснавала да 1889 г. Падзел Матабеле на некалькі каланіяльных тэрыторый з рознай палітыкай у адносінах да мясцовага насельніцтва ў выніку прывёў да падзелу ндэбеле на паўднёвую і паўночную галіны.
Культура
[правіць | правіць зыходнік]Традыцыйнымі заняткамі ндэбеле з'яўляюцца жывёлагадоўля і земляробства. Жывёлагадоўля адыгрывала значную ролю ў часы фарміравання адзінага аб'яднання ндэбеле. Каровы лічыліся галоўным багаццем. У нашы дні галоўная роля ў гаспадарцы належыць земляробству. Вырошчваюць проса, кукурузу, некаторыя віды гародніны. Падзел працы ажыццяўляецца па гендэрнай прыкмеце[4]. Жанчыны займаюцца земляробствам і хатняй гаспадаркай, мужчыны — жывёлагадоўляй і будаўніцтвам. Ужо ў дакаланіяльныя часы вылучылася рамесная спецыялізацыя кавалёў. Здабычу і апрацоўку жалеза звычайна вялі прадстаўнікі клана Тшабангу.
Асноўны від традыцыйнага паселішча — сямейныя хутары імізі, што складаюцца з асобных хацін ізіндлу. Імізі ўключалі як жылыя, так і гаспадарчыя пабудовы[5]. Ізіндлу ўяўлялі сабою круглявы каркас, пакрыты саломай, пазней — сумяссю саломы і гліны.
Галоўная сацыяльная адзінка — пашыраная сям'я з трох пакаленняў, якая складала насельніцтва імізі. Главой сям'і заўсёды з'яўляецца мужчына. Распаўсюджана палігінія. Сем'і аб'яднаны ў 80 патрылінейных родаў ізібонга[6]. У перыяд існавання Матабеле правадырскія роды Мгвезане Махлангу і Самлакотва Мабхена атрымалі высакародны статус[7].
Ндэбеле маюць багаты вусны фальклор — гістарычныя казанні, казкі, песні і г. д. Іх культура славута выяўленчым мастацтвам, асабліва яркім роспісам сцен[8]. Фарбаваннем займаюцца жанчыны.
Мова
[правіць | правіць зыходнік]Паўднёвыя групы ндэбеле размаўляюць на некалькіх мовах і дыялектах. Сярод паўночных ндэбеле распаўсюджана адзіная літаратурная мова ісіндэбеле. Яна мае афіцыйны статус у Зімбабвэ.
Рэлігія
[правіць | правіць зыходнік]Традыцыйныя вераванні засяроджаны вакол культаў продкаў ііньянга і ізангома[9]. Вылучаюцца чараўнікі абатакаты і абалоі. Імі могуць быць мужчыны і жанчыны. З XIX ст. распаўсюджваюцца розныя плыні хрысціянства.