Расізм

Расізм
Звязаная асоба	Арыстоцель
Код WordLift	data.thenextweb.com/tnw/…
Процілегла	антырасізм[d] і equality[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Расісцкі агітацыйны плакат па выбарах губернатараў у Пенсільваніі, ЗША, 1866 год.

Расізм — дактрына і палітыка-ідэалагічная практыка, якая зыходзіць з паданняў, што чалавечы род не з’яўляецца адзіным, а складаецца з прынцыпова выдатных адзін ад аднаго відаў, як правіла, іерархічна супадпарадкаванных паміж сабой; сукупнасць канцэпцый, аснову якіх складаюць палажэнні аб фізічнай і псіхічнай нераўнацэннасці чалавечых рас, аб вырашальным уплыве расавых адрозненняў на гісторыю і культуру грамадства і аб спрадвечным падзеле людзей на «вышэйшыя» і «ніжэйшыя» расы. Пры гэтым першыя прызнаюцца адзінымі стваральнікамі цывілізацыі, закліканымі да панавання, другія — не здольнымі да стварэння і нават засваення высокай культуры і асуджанымі на эксплуатацыю.

У сацыяльна-псіхалагічным плане расізм звязаны з ксенафобіяй (нянавісцю і страхам) перад чужымі, але калі ксенафобія носіць спантанны характар, то расізм прэтэндуе на тэарэтычную абгрунтаванасць, апелюючы да навукі (антрапалогіі, генетыкі і інш.). Тая акалічнасць, што сучаснае веданне пра чалавека дэзавуявала «расавыя тэорыі» як ненавуковыя, не перашкаджае развіццю расізму як ідэалогіі.

У сацыяльна-філасофскім плане расізм звязаны з абсалютызацыяй і натуралізацыяй адрозненняў у расавых таксанаміях. Фіксуючы ўвагу на сапраўдных фенатыпічных адрозненнях паміж вялікімі чалавечымі групамі (колер скуры, гушчыня валасянога покрыва, форма носа, разрэз вачэй і г. д.), расізм інтэрпрэтуе гэтыя адрозненні ў якасці крыніцы сацыякультурных адрозненняў. Паміж знешнім абліччам той ці іншай групы людзей — іх «расавай» прыналежнасцю — і іх «цывілізацыйнай» прыналежнасцю расісцкія дактрына устанаўлівае адносіны дэтэрмінацыі: мяркуецца, што той ці іншы антрапалагічны тып з неабходнасцю выражае сябе ў строга вызначаных сацыяльных і культурных формах.

Гісторыя

Ідэалогія расізму ўзнікла ў эпоху вялікіх геаграфічных адкрыццяў. Нераўнамернасць сацыяльна-эканамічнага развіцця ў розных частках сушы, якая прывяла на рубяжы XV—XVI стст. да каланізацыі аднымі народамі іншых, была замацаваная і штучна падтрымлівалася на працягу наступных стагоддзяў. Інстытуцыяналізацыя панавання — перш за ўсё «канубій» (забарона на шлюбы паміж прадстаўнікамі уладарных і заваяваных народаў) — мела сваім вынікам фіксацыю культурных адрозненняў таксама і на знешнім узроўні. Тэхналагічнае перавага еўрапейцаў паўстала як іх натуральна-прыродная перавага. Дактрыны, якія абгрунтоўваюць апошняе ў біялагічных тэрмінах, былі сфармуляваны параўнальна позна (найбуйнейшы тэарэтык біялагічнай расізму Ж. А. Габіно, абвясціў арыйцаў «вышэйшай расай»), аднак потарасізм, зыходзіў з дадзенага Богам ці прыродай права адным народам ставіцца да іншых як да «ніжэйшых» або «непаўнавартасных», паўстаў з самага пачатку заходнееўрапейскай экспансіі на іншыя кантыненты — вестэрнізацыя, еўропацэнтрызм.

З крушэннем каланіяльнай сістэмы, інтэнсіфікацыяй міграцыйных працэсаў і ростам ліку міжэтнічных шлюбаў міфы расізму (перш за ўсё «чысціня крыві») страцілі нават бачнасць пераканаўчасці. Да сярэдзіны XX ст. расізм дыскрэдытаваў сябе ў вачах грамадскасці як ідэалогія, якая вырабляе на святло адыёзныя рэжымы (нацызм у Германіі, апартэід у Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі). Таму адкрытая прыхільнасць расізму ў цяперашні час — маргінальнае з’ява. Аднак ва ўтоенай і няяўнай форме ён працягвае праяўляць сябе як на ўзроўні масавай свядомасці, так і ў акадэмічным асяроддзі. У сувязі з гэтым некаторыя даследчыкі ставяць пытанне аб «новым», або «сучасным» расізме: апошні, у адрозненне ад традыцыйнага, апелюе не да крыві, а да культуры. Хоць тэрмін «раса» пры гэтым цалкам знікае са звароту, сістэма дапушчэнняў, характэрная для расізму, застаецца тут у сіле. Да ліку гэтых дапушчэнняў ставіцца інтэрпрэтацыя межгрупповых адрозненняў у якасці натуральных, а таксама перакананне ў пэўнасці (перадвызначанасці, зададзенасці) мыслення і паводзін індывідаў сутнаснымі (першаснымі, «прымардыяльнымі») характарыстыкамі груп, да якіх гэтыя індывіды належаць.

У далейшым расізм, пераплецены з сацыяльным дарвінізмам, мальтузіянствам, еўгенікай (Д.Хайкрафт і Б.Кід у Вялікабрытаніі; Ж.Лапуж у Францыі; О.Вольтман, Х.Чэмберлен і О.Аман у Германіі), выкарыстоўваўся для апраўдання расавай дыскрымінацыі, сегрэгацыі і апартэіду, стаў афіцыйнай ідэалогіяй фашызму. Расізм асуджаны міжнародным супольніцтвам.

Вядомым змагаром з расізмам быў Марцін Лютэр Кінг.

Літаратура

• Іван Франко.Раса. Нація. Герої (аудіокнига). Наукове Товариство ім. Тараса Шевченка. — 1899. НБУ (укр.)
• Balibar, E. Wallerstein, I. Race, nation, classe: les identites ambiguis. — P., 1988.
• Banton, M. Racial Theories. — Cambr., 1987.
• Barzun, J. Race: AStudy in Modern Supersition. — L., 1938.
• Geiss, I. Geschichte des Rassismus. — Fr./M., 1988.
• Miles, R. Racism. — L. — N.Y., 1989.