Старажытнагрэчаская міфалогія

Рэлігія і міфалогія Старажытнай Грэцыі зрабілі велізарны ўплыў на развіццё культуры і мастацтва ўсяго свету і паклалі пачатак незлічонаму мноству рэлігійных уяўленняў пра чалавека, герояў і багоў.

Крыніцы вывучэння

Найстаражытнейшы стан грэчаскай міфалогіі вядомы з таблічак Эгейскай культуры, запісаных Лінейным пісьмом Б. Для гэтага перыяду характэрна нешматлікасць багоў, многія з іх называюцца іншасказальна, у шэрагу імёнаў маюцца жаночыя аналагі (напрыклад, di-wi-o-jo — Diwijos, Зеўс і жаночы аналаг di-wi-o-ja). Ужо ў крыта-мікенскі перыяд вядомы Зеўс, Афіна, Дыяніс і шэраг іншых, хоць іх іерархія магла адрознівацца ад пазнейшай.

Міфалогія «цёмных стагоддзяў» (паміж заняпадам крыта-мікенскай цывілізацыі і ўзнікненнем антычнай грэчаскай цывілізацыі) вядомая толькі па пазнейшых крыніцах.

Розныя сюжэты старажытнагрэчаскіх міфаў увесь час фігуруюць у творах старажытнагрэчаскіх пісьменнікаў; напярэдадні эпохі элінізму ўзнікае традыцыя ствараць на іх аснове ўласныя алегарычныя міфы. У грэчаскай драматургіі абыгрываюцца і развіваюцца шматлікія міфалагічныя сюжэты. Найбуйнейшымі крыніцамі з’яўляюцца:

«Іліяда» і «Адысея» Гамера
«Тэагонія» Гесіёда
Пароскі мармур
«Тлумачэнне сноў» Артэмідора Далдыянскага
«Бібліятэка» Псеўда-Апаладора
«Метамарфозы» Авідзія

Некаторыя старажытнагрэчаскія аўтары спрабавалі растлумачыць міфы з рацыяналістычных пазіцый. Эўгемер пісаў пра багоў як пра людзей, чые ўчынкі былі абагаўлёныя. Палефат у сачыненні «Пра неверагоднае» меркаваў, што апісаныя ў міфах падзеі — вынік неразумення або дасачынення дэталяў.

Паходжанне

Найстаражытнейшыя багі грэчаскага пантэона цесна звязаны з агульнаіндаеўрапейскай сістэмай рэлігійных вераванняў, маюцца паралелі і ў імёнах — так, індыйскі Варуна адпавядае грэчаскаму Урану, і г. д.

Далейшае развіццё міфалогіі ішло па некалькіх кірунках:

далучэнне да грэчаскага пантэона некаторых бостваў суседніх або заваяваных народаў
абагаўленне некаторых герояў; гераічныя міфы пачынаюць цесна злівацца з міфалогіяй

Рэлігійныя ўяўленні старажытных грэкаў

Рэлігійныя ўяўленні і рэлігійны побыт старажытных грэкаў знаходзіліся ў цеснай сувязі з усім іх гістарычным жыццём. Ужо ў найстаражытнейшых помніках грэчаскай творчасці ясна адбіваецца антрапамарфічны характар грэчаскага політэізма, які тлумачыцца нацыянальнымі асаблівасцямі ўсяго культурнага развіцця ў гэтай сферы; пэўныя ўяўленні, наогул гаворачы, пераважаюць над абстрактнымі, як і ў колькасным стаўленні чалавекападобныя багі і багіні, героі і гераіні пераважаюць над божаствамі абстрактнага значэння (якія, у сваю чаргу, атрымліваюць антрапамарфічныя рысы). У тым ці іншым кульце, у розных пісьменнікаў ці мастакоў з тым ці іншым бажаством злучаюцца розныя агульныя ці міфалагічныя (і міфаграфічныя) уяўленні.

Вядомы розныя спалучэнні і іерархіі генеалогіі чароўных істот — «Алімп», розныя сістэмы «дванаццацібожнасці» (напрыклад, у Афінах — Зеўс, Гера, Пасейдон, Аід, Дэметра, Апалон, Артэміда, Гефест, Афіна, Арэс, Афрадыта, Гермес). Падобныя спалучэнні тлумачацца не толькі з творчага пункту гледжання, але і з умоў гістарычнага жыцця элінаў; у грэчаскім політэізме прасочваюцца і пазнейшыя напластаванні (усходнія элементы; абагаўленне — нават пры жыцці). У агульнарэлігійнай свядомасці элінаў не было, відаць, якой-небудзь вызначанай агульнапрызнанай дагматыкі. Разнастайнасць рэлігійных уяўленняў знаходзіла сабе выяўленне і ў разнастайнасці культаў, вонкавае становішча якіх зараз усё болей разумеецца праз археалагічныя раскопкі і знаходкі. Пазнаецца, якія дзе шанаваліся багі або героі, і дзе які шанаваўся пераважна (напрыклад, Зеўс — у Дадоне і Алімпіі, Апалон — у Дэльфах і на Дэласе, Афіна — у Афінах, Гера на Самасе, Асклепій — у Эпідаўры); ведаем шанаваныя ўсімі або многімі элінамі святыні як напрыклад дэльфійскі ці дадонскі аракулы або святыня дэласская; ведаем буйныя і дробныя амфіктыёніі (культавыя супольнасці).

Можна адрозніць культы дзяржаўныя і прыватныя. Усёпаглынальнае значэнне дзяржавы адбілася і ў рэлігійнай сферы. Антычны свет, наогул гаворачы, не ведаў ні ўнутранай цэрквы як царствы як не з гэтага свету, ні цэрквы як дзяржавы ў дзяржаве: «царква» і «дзяржава» былі ў ім паняццямі, паглынальнымі або абумаўлялымі адзін другога, і, напрыклад, жрэц быў той самы дзяржаўны магістрат.

Гэта правіла не ўсюды, аднак, магло быць праведзена з безумоўнай паслядоўнасцю; практыка выклікала прыватныя адхіленні, стварала тыя ці іншыя камбінацыі. Калі вядомае бажаство лічылася галоўным бажаством вядомай дзяржавы, тая дзяржава прызнавала часам (як у Афінах) разам з тым і некаторыя іншыя культы; нароўні з гэтымі агульнадзяржаўнымі культамі існавалі і асобныя культы дзяржаўных падзелаў (напрыклад, афінскіх дэмаў), і культы прыватнаправавога значэння (напрыклад, хатнія ці сямейныя), а таксама культы прыватных таварыстваў ці асоб.

Паколькі пераважаў дзяржаўны прынцып (які перамог не ўсюды адначасова і раўнамерна), усякі грамадзянін быў абавязаны акрамя сваіх прыватнаправавых бажаствоў шанаваць богаў сваёй «грамадзянскай абшчыны» (змены прынесла эліністычная эпоха, якая наогул спрыяльная працэсу нівеліравання). Гэта шанаванне выяўлялася чыста вонкавай выявай — пасільным удзелам у вядомых абрадах і святах, якія здзяйсняюцца ад імя дзяржавы (ці дзяржаўнага падзелу), — удзелам, да якога запрашалася ў іншых выпадках і неграмадзянскае насельніцтва абшчыны; і грамадзянам, і не грамадзянам дазвалялася, як хто мог, жадаў і ўмеў, шукаць задавальнення сваім рэлігійным запатрабаванням. Трэба думаць, што і наогул шанаванне багоў было вонкавым; унутраная рэлігійная свядомасць была наіўнай, і ў народнай масе забабоны не памяншаліся, а раслі (асабліва ў пазнейшы час, калі яны знайшлі сабе пажытак, які ішоў з Усходу); затое ва ўтвораным грамадстве рана пачаўся асветніцкі рух, спачатку нясмелы, потым усё больш энергічны, што адным канцом сваім (адмоўным) закрануў і масу; рэлігійнасць мала слабела ўвогуле (а часам нават — хоць і хваравіта — узвышалася), але рэлігія, гэта значыць старыя ўяўленні і культы, паступова — асабліва па меры распаўсюджвання хрысціянства — губляла і свой сэнс, і свой змест. Прыблізна такая, увогуле, унутраная і вонкавая гісторыя грэчаскай рэлігіі за час, даступны глыбейшаму вывучэнню.

У туманнай вобласці першапачатковай, спрадвечнай грэчаскай рэлігіі навуковая праца азначыла толькі некаторыя агульныя моманты, хоць яны і ставяцца звычайна з залішняй рэзкасцю і крайнасцю. Ужо старажытная філасофія завяшчала траякае алегарычнае тлумачэнне міфаў: псіхалагічнае (ці этычнае), гісторыка-палітычнае (не зусім дакладна званае еўгемерычным) і фізікальнае; узнікненне ж рэлігіі яна тлумачыла з індывідуальнага моманту. Сюды далучылася і вузкатэалагічны пункт гледжання, і ў сутнасці на гэтай жа аснове пабудавана «Сімволіка» Крэйцара (ням.: Kreuzer; «Symbolik und Mythologie der alt. Völker, bes. der Griechen», 1836), як і многія іншыя сістэмы і тэорыі, якія ігнаравалі момант эвалюцыі.

Паступова, аднак, прыходзілі да свядомасці, што старажытнагрэчаская рэлігія мела сваё складанае гістарычнае паходжанне, што сэнс міфаў варта шукаць не ззаду іх, а ў іх саміх. Першапачаткова старажытнагрэчаскую рэлігію разглядалі толькі ў ёй самой, асцерагаючыся заходзіць па той бок Гамера і наогул за межы чыста элінскай культуры (гэтага прынцыпу дагэтуль трымаецца «кенігсбергская» школа): адгэтуль лакалістычнае тлумачэнне міфаў — з фізікальнай (напрыклад, Фаркхамера, Peter Wilhelm Forchhammer) або толькі з гістарычнага пункту гледжання (напрыклад, Карла Мюлера, ням.: К. О. Müller).

Адны звярнулі галоўную ўвагу на ідэальны змест грэчаскай міфалогіі, зводзячы яго да з’яў мясцовай прыроды, іншыя — на рэальнае, якое ўгледжвала ў складаным старажытнагрэчаскім політэізме сляды мясцовых (племянных і г. д.) асаблівасцей. З часам прыйшлося так ці інакш прызнаць і спрадвечнае значэнне ўсходніх элементаў у грэчаскай рэлігіі. Параўнальнае мовазнаўства выклікала «параўнальную індаеўрапейскую міфалогію». Гэты кірунак, які дагэтуль пераважнае ў навуцы, быў плённы ўжо ў тым стаўленні, што ясна паказаў неабходнасць параўнальнага вывучэння старажытнагрэчаскай рэлігіі і супаставіў шырокі матэрыял для гэтага вывучэння; але — не гаворачы ўжо пра крайнюю просталінейнасць метадычных прыёмаў і крайняй паспешнасці меркаванняў — ён займалася не столькі даследаваннем грэчаскай рэлігіі пры дапамозе параўнальнага метаду, колькі пошукам яе асноўных момантаў, якія ўзыходзяць да пары агульнаарыйскага адзінства (прычым лінгвістычнае паняцце індаеўрапейскіх народаў занадта рэзка атаяснялася з этнічным). Што да да асноўнага зместу міфаў («хваробы мовы», паводле К. Мюлера), то яно занадта выключна зводзілася да з’яў прыроды — пераважна да сонца, або месяца, ці да навальніц.

Маладзейшая школа параўнальнай міфалогіі лічыць нябесныя божаствы вынікам далейшага, штучнага развіцця першапачатковай «народнай» міфалогіі, якая ведала толькі дэманаў (фалькларызм, анімізм).

У грэчаскай міфалогіі нельга не прызнаць і пазнейшыя напластаванні, асабліва ва ўсёй вонкавай форме міфаў (як яны дайшлі да нас), хоць іх не заўсёды можна вызначыць гістарычна, як не заўсёды можна вылучыць чыста рэлігійную частку міфаў. Пад гэтай абалонкай крыюцца і агульнаарыйскія элементы, але іх часта столькі ж цяжка вылучыць ад адмыслова грэчаскіх, як і наогул вызначыць пачатак чыста грэчаскай культуры. Не меней цяжка колькі-небудзь сапраўды высветліць асноўны змест розных элінскіх міфаў, несумненна вельмі складаны. Прырода з яе ўласцівасцямі і з’явамі гуляла тут вялікую ролю, але, можа быць, пераважна службовую; нароўні з гэтымі натуральнагістарычнымі момантамі варта прызнаваць і моманты гісторыка-этычныя (бо багі наогул жылі няйначай і не лепш, чым людзі).

Не без уплыву засталося мясцовае і культурнае рассячэнне элінскага свету; несумненна таксама прысутнасць усходніх элементаў у грэчаскай рэлігіі. Занадта складанай і занадта цяжкай задачай было б растлумачыць гістарычна, хоць у самых агульных рысах, як паступова ўжываліся паміж сабой усе гэтыя моманты; але такіх-сякіх ведаў і ў гэтай вобласці можна дасягнуць, зыходзячы асабліва з перажыванняў, якія захаваліся і ва ўнутраным змесце, і ў вонкавым становішчы культаў, і лічачыся прытым па магчымасці з усім найстаражытнейшым гістарычным жыццём элінаў (шлях у гэтым кірунку паказаў асабліва Куртынс (ням.: E. Curtins) у сваіх «Studien z. Gesch. d. griech. Olymps» (Sitzb. d. Berl. Akad., 1890). Знамянальна, напрыклад, стаўленне ў грэчаскай рэлігіі вялікіх богаў да божастваў меншых, народных, і багоў надземнага свету падземнага; характэрна шанаванне нябожчыкаў, якае выказалася і ў кульце герояў; цікаўна містычны змест грэчаскай рэлігіі.

Зноскі

Літаратура

Малюковіч С. Дз. Міфалогія: Старажытная Элада. У 2-х ч. -- Ч. I. -- Мн., 2000; -- Ч. II. -- Мн.; 2003.

Спасылкі

Антычная міфалогія. Энцыклапедыя міфалогіі старажытнага свету. (руск.)
Антычная міфалогія і эпас (універсітэцкія лекцыі і навуковыя артыкулы) (руск.)
Грэчаская міфалогія Архівавана 9 снежня 2006. (руск.)
Літаратура Старажытнай Грэцыі Архівавана 9 снежня 2006. (руск.)
Шырокі спіс багоў Старажытнай Грэцыі Архівавана 10 мая 2021. (руск.)
Гісторыя і міфалогія антычнага свету (руск.)
Генеалагічныя сувязі старажытнагрэчаскіх богаў (англ.)
- Гесіёд. «Пра паходжанне богаў (Тэагонія)» (руск.)
Грейвз Р. Мифы Древней Греции. — М.: Прогресс, 1992. (руск.)
Зелинский Ф.Ф. Древнегреческая религия. — Киев: СИНТО, 1993. Архівавана 12 кастрычніка 2006. (руск.) — вядомы даследчык антычнай культуры падрабязна выкладае сутнасць грэчаскай рэлігіі ў эпоху росквіту старажытнагрэчаскай цывілізацыі
Зелинский Ф.Ф. Религия эллинизма. — Томск: «Водолей», 1996. Архівавана 12 кастрычніка 2006. (руск.)
Міфалагічны слоўнік (руск.)