Tɔgɔw ni tɔgɔlakaw faranfasili sariya ɲεtigεli: daɲε minnu dafalen laban nunnafɔlen don
Bamanankan daɲε fεn o fεn bε yen ko tɔgɔ don wali tɔgɔlaka (wale tɔgɔyalen) kanhakε dɔ bε yen min bε Kε olu kan. Ni tɔgɔ / tɔgɔlaka in faranfasilen don, kanhakε in bε K’a kan, nka n’a faranfasilen tε kanhakε in bε Bɔ a kan. Kanhakε in bε Kε tɔntɔnni bisigi de ye daɲε in kanɲε laban kan a faranfasilen. Hali ni sεbεncogo b’o tɔntɔnni in na n ma D’a la n’o bε Se ka Kε nin nɔgɔya kɔnɔ tan. Nka daɲε kulu hakεlama bε yen, fεεrε bε minnu ta sεbεnni na. Daɲε minnu bε yen n’u dafalen laban nunnafɔlen don ( suman, tin, kunkun…), tɔntɔnni de b’a To olu kanɲε laban in de fana bε Fɔ ka Sama (sumaan, tiin, kunkuun…), nka ni tɔntɔnni t’u kan blen (u blalen faranfasibali la) samani in bε Ban a yεrε ma (suman, tin, kunkun…).
O bε mun Jira?
O b’a Jira ko o samani in bε Se ka dεmε Kε ka danfara Don tɔgɔ/tɔgɔlaka faranfasilen n’a faranfasibali cε walasa kalanni gεlεyaba in ka Nɔgɔya, bari tɔgɔ blalen faranfasilen na a n’a blalen faranfasibali la olu fɔcogo tε kelen ye. U dun sεbεncogo ye kelen ye hali i kalannikεtɔ t’u danfara Ye. Bεn bε Se ka K’a kan an k’u samanimayɔrɔ in Sεbεn k’o Sama n’u bε faranfasilen na ka samani fana bɔ o la n’u faranfasilen tε[tin = (tiin faranfasilen, tin faranfasibali)]. N’a fεn o fεn faranfasilen don, samani bε bεn o kanɲε laban ma k’a sababu Kε nunnafɔlan “n” in ye a daɲε laban na.
N’a Bɔra o daɲε suguw la, daɲε tɔw ta sεbεnni ka gεlεn, bari samani yɔrɔkoya tε Dɔn olu faranfasili sen fε (da fl - da fb, juga fl – juga fb…). Fɔ n’an ye fεεrε wεrε ɲini olu ta la n’o tε o fεεrε kɔni tε Se ka Kε samani ye bawo u tε Fɔ ka Sama.
A daɲε ninnu faranfasilen n’u faranfasibali danfarali bε Kε sababu ɲuman ye bari u fana ta ka jugu kalanni gεlεya la ka sagon tɔ ninnu kan. U bε Fɔ ka Sama de u dun tε Sεbεn ka Sama ka faramfasili kanhakε t’ u kan. O flanflanko bε Nɔgɔya. A tɔ bε To samabali ninnu ta ye sεbεncogo tε min na fɔlɔ.
A daɲεw sεrε bamanankan na
D Faranfasibali Faranfasilen Kɔlɔsili
bagan Bagaan
bagan Bagaan
Balan Balaan
baman Bamaan
bamanan Bamanaan
Ban Baan
Ban Baan
Bɔlɔn Bɔlɔɔn
Bɔn Bɔɔn
Bɔn Bɔɔn
Bin Biin
Bin Biin
blen Bleen
Blen M Bleen
Blenman Blenmaan
bon Boon
bon Boon
Bεn Bεεn
cin Ciin
Cun w Cuun
Cεn Cεεn
Cεn Cεεn
Cεn w Cεεn
Cεncεn Cεncεεn
dan Daan
Dan w Daan
danan Danaan
Dɔn Dɔɔn
Dɔn w Dɔɔn
Degun deguun
Den Deen
digon Digoon
Don Doon
Don w Doon
Dun Duun
Dun Duun
Dun Duun
dunan Dunaan
dunun Dunuun
dunun Dunuun
dusukun Dusukuun
Dεn Dεεn
Dεn w Dεεn
Dεnεn Dεnεεn
ʃan ʃaan
ʃyan ʃyaan
falan Falaan
Falon w faloon
Fan Faan
fan Faan
fan Faan
fanan Fanaan
fin Fiin
finsan Finsaan
folon Foloon
Fon Foon
Fεn Fεεn
gan Gaan
gan Gaan
Gan w Gaan
Gɔn Gɔɔn
Gen Geen
Gen w Geen
Gingin Gingiin
gon Goon
gun Guun
Gun w Guun
Gεn Gεεn
Gεn w Gεεn
Gεn w Gεεn
Hɔrɔn Hɔrɔɔn
jaman Jamaan
jan Jaan
jan Jaan
Jɔnjɔn JɔnJɔɔn
Jin Jiin
jon Joon
Jun Juun
Jyεn Jyεεn
Jεn Jεεn
kabalan Kabalaan
kalan Kalaan
kamalen Kamaleen
kan kaan
kan Kaan
Kan w Kaan
kankan Kankaan
Kɔlɔn Kɔlɔɔn
Kɔn Kɔɔn
kenken Kenkeen
kin Kiin
Kin w Kiin
Kin w Kiin
kirin Kiriin
kolon Koloon
kolonkalan Kolonkalaan
kon Koon
konkoron Konkoroon
Kun Kuun
kun Kuun
Kun w Kuun
kunkun Kunkuun
kunkurun kunkuruun
kurun Kuruun
Kεn Kεεn
Kεnkεn Kεnkεεn
lankolon Lankoloon
Lεn Lεεn
Mabεn Mabεεn
magwan Magwaan
Mankan Mankaan
Mankan M Mankaan
Mɔn w Mɔɔn
min Miin
Minkɔn Minkɔɔn
Minεn Minεεn
mun Muun
Mεn w Mεεn
Mεn w Mεεn
Mεnεn Mεnεεn
ɲagalan Ɲagalaan
ɲangatan Ɲangataan
Ncɔgɔn Ncɔgɔɔn
Ncɔn Ncɔɔn
ɲɔn ɲɔɔn
ɲɔgɔn ɲɔgɔɔn
ncinin Nciniin
Nɔn Nɔɔn
Nɔnkɔn Nɔnkɔɔn
Ncεn Ncεεn
nkalon Nkaloon
Nkɔn Nkɔɔn
Nkɔnin Nkɔniin
Nkɔsɔn Nkɔsɔɔn
nkisin Nksiin
nkoban Nkobaan
nkuman Nkumaan
nkunan Nkunaan
Nkεlεn Nkεlεεn
Nkεεrεn Nkεεrεεn
Npalan Npalaan
npan Npaan
Npɔlɔn Npɔlɔɔn
npon Npoon
nson Nsoon
ntalen Ntaleen
ntalen Ntaleen
ntaman Ntamaan
ntamannin Ntamanniin
ntan Ntaan
-ntan -ntaan
ntanan Ntanaan
Ntɔn Ntɔɔn
nten Nteen
ntigin Ntigiin
nton Ntoon
ntugun Ntuguun
Ntεbεn Ntεbεεn
Ntεgεn Ntεgεεn
ɲugun Ɲuguun
nun Nuun
Nεgεn Nεgεεn
ɲεgεn ɲεgεεn
ɲεgεn ɲεgεεn
Nεn Nεεn
palan Palaan
san Saan
San Saan
san Saan
San w saan
Sɔn Sɔɔn
Sɔn Sɔɔn
ʃɔn ʃɔɔn
Sɔn w Sɔɔn
sen Seen
sen Seen
Sen w Seen
sin Siin
Sin w Siin
sankaran sankaraan
sinankun Sinankuun
sinsin Sinsiin
Siran Siraan
Son Soon
Sonsan Sonsaan
sonkalan Sonkalaan
suman Sumaan
sun Suun
Sun Suun
sungurun Sunguruun
sunsun Sunsuun
sununkun Sununkuun
Surun M Suruun
ʃyεn ʃyεεn
ʃyεn ʃyεεn
Sεbεn Sεbεεn
Sεgεlεn Sεgεlεεn
taman Tamaan
tan Taan
Tan w Taan
Tankɔn Tankɔɔn
Tɔn Tɔɔn
Tɔn Tɔɔn
Tɔn Tɔɔn
Tɔn w Tɔɔn
ten Teen
Tin Tiin
ton Toon
ton Toon
tunkurun Tunkuruun
Tεn Tεεn
walan Walaan
Welen Weleen
wolonkoton wolonkotoon
Wεlεn Wεlεεn
yonkon Yonkoon
Koron w Koroon
gingin gingiin
Gɔngɔn Gɔngɔɔn
Nin daɲε fεn o fεn, n’u bε daɲε dorokolen laban na, u bε Sama fɔli la n’u faranfasilen don. An fana b’o samani taamaʃyεn ni nunnadafalen sεbεnni ye ʃyεn fla.
Misali: jun (jan o jan ) = juun (min kodɔnnen don)
2- Minnu b’a la n’u sɔrɔla wale tɔgɔyalen fε, olu blalen tε Ye u kelen na kumasen kɔnɔ. U bε Nɔrɔ daɲε wεrε la. N’u Nɔrɔla daɲε kɔ fε n’o daɲε Ye tɔgɔ ye sariya in bε Boli olu kan.
Misali: ka ji Bɔn = jibɔn (faranfasibali) jibɔɔn (faranfasilen)
Tɔgɔ gεrεgεrε minnu b’a la olu bε Se ka Bla u kelen na i komin u fana bε Se ka Nɔrɔ daɲε laban na dorokoli dɔ sen fε cogo min na.
Misali: nkusun/jelinkusun (faranfasibaliw) nkusuun/jelinkusuun (faranfasilenw).
3- Nin ye fεεrε ɲεnama ye ka belebele Bɔ bamanankan sεbεnnen kalanni flanflan la.
Misali: karisa bε foro kun na (a bε ka foro kɔlɔsi fεn dɔ la) ani karisa bε foro kuun na (a bε foro labanyɔrɔ la) olu tε kelen ye kɔrɔko fan fε wa u yεrε kalancogo tε kelen ye, nka u tun bε Sεbεn cogo kelen na ( kun – faranfasilen faral’a faranfasibali kan) min bε gεlεyaba Don kalanni na.
- daɲε sεbεncogo kelen, kalancogo fla dun b’a la; a kalancogo fla ʃi kɔrɔ dun tε kelen ye fana. Furakεcogo dun b’a la, munna an t’a Furakε n’o ye?
4- tungurunni banbali bε Nɔgɔya kalanni sen fε ni nin sariya kura in ye.
Misali: Ntεnεndon ne bε Taa Bɔ so ka Na ani Ntεnεndon ne bɔra so; o ntεnεndon fla ʃi fɔcogo tε kelen ye, u dun Sεbεnna cogo kelen. Danfara min b’u fɔcogo cε n’o fana bε danfara Don u ni ɲɔgɔn cε kɔrɔko fan fε, munna an fana tε danfara Don u sεbεncogow cε waasa kalanni tungurun-tungurun ka Ban ani flanflan kana Don u kɔrɔw la.
5- kuma kɔrɔ jɔnjɔn bε Dɔn. An bε kumasen dama-dama Di minnu faamuya man di ni danfara ma Don u ni ɲɔgɔn cε sεbεnni na.
Sεbεncogo kura daliluma Sεbεncogo kɔrɔ flanflanma
Karisa seen ma Jɔ an ka kɔɲɔyɔrɔ la yεrε karisa sen ma Jɔ an ka kɔɲɔyɔrɔ la yεrε (sen/seen)
Saan dɔ Kεra, a Nana ni moto kura ye San dɔ Kεra, a Nana ni moto kura ye (san/saan)
A ye doni Bl’a Kuun kan A ye doni Bl’a kun kan
A ma npalaan Ta A ma npalan ta
I ka fini bε teen kan I ka fini bε ten kan
Kana tloon Kε Kana tlon Kε
Tɔɔn tε kami in na Tɔn tε kami in na
Nin doon an ye jaaka Dɔn Nin don
Suun ma Digi mɔgɔ la bi Sun ma Digi mɔgɔ la bi
Jεmaan ko don, finmaan ko tε Jεman ko don, finman ko tε
Kana Ɲinε fɔleen kɔ Kana Ɲinε fɔlen kɔ
A ye koon kelen Bɔ (kon ka ca, a ye kelen de Bɔ)
A ye kon kelen bɔ A ye kon kelen Bɔ
Danfara bε minnu kɔrɔ ni ɲɔgɔn cε
Sεbεncogo kɔrɔ
A ye kon kelen Bɔ = ( kon ka ca, a ye kelen Bɔ)
A ye kon kelen Bɔ = ( A ma kon fla Bɔ fɔlɔ, nk’a ye kelen Bɔ)
Kalanni gεlεya: sεbεncogo kelen, kalancogo fla, kɔrɔ fla
Nin don, ne ma fεn Kε, cε kan Bε ten. (don kodɔnnen de ko don)
Nin don, ne ma fεn Kε nin kɔ, cε kan Bε ten. (kunnafoninan DON de ko don)
O don dεrε
O don dεrε
Sεgεlεn tε, bana wεrε don (faranfasilen)
Sεgεlεn tε, bana wεrε don (faranfasibali)
A ko nten t’a bolo (nten ɲinita)
A ko nten t’a bolo ( nten fan si)
Kɔlɔn kelen ji man di u la
Kɔlɔn kelen ji man di u la
Mɔgɔ jugu bε Se ko la (kojugukεla bε ko bεε Kε)
Mɔgɔ jugu bε Se i la (i jugu bε dankari i la)
Sεbεncogo kura
A ye koon kelen Bɔ
A ye kon kelen bɔ
Daɲε minnu bε Kε tɔgɔ ni wale ye
A’ kana Sεgεn baara la
A’ kana sεgεn Jate
I ka Kalan, o de ɲɔgɔn tε
I ka kalan de ɲɔgɔn tε
A ma den Sɔrɔ
A ma Den kɔni
Bεn Kεra o kan
Bεn Kεra o kan
Nin tε hɔrɔn si danbe ye
Nin tε hɔrɔn si danbe ye
K’a Dlon so ci la
K’a dlon so Ci po
A ye sojɔ kalan Kε wa?
A ye sojɔ kalan Kε wa?
Sali den tε, Setu den don
Sali den tε, Setu den don
A ma ɲεgεn Kε a la
A ma ɲεgεn Kε a la
A taara kungo jan kɔnɔ
A Taara kungo jan kɔnɔ
Bin tε Falen sumaya kɔ
Bin tε falen yan
Sunsun ma den ɲina
Sunsun ma den ɲina
Sεnεfεn caman bε Mali la
Sεnεfεn caman bε Mali la
Sεbεncogo kɔrɔ b’a To flanflan bε Don nin kumasen ninnu kalanni na. N’i y’a kanhakε Bon ka Sɔrɔ kalanko fɔlɔ la, a Fɔra a Banna, nka n’i y’a Bon k’a Jε, i bε Tla ka Segin a kalanni kan tuun n’o tε i bε fεn Kalan min tε hakilina sεbεnnen ye. U n’u sεbεncogo kura bε ɲɔgɔn da fε k’a Jira o b’a flanflan Furakε cogoya min na. Kalanni flanflanmayɔrɔw ɲε finnen don k’u sεbεnni Jεngε. Kumasenw Tɔmɔna ka Bɔ Dramann TARAWELE ka gafe kɔnɔ ko ‘Bamanankan sεbεnni sariyaw’
1- “ O tuma, kalanfaw ni kalanden jolenw, nin gafe in Bɔra aw de ye” ɲ.2
1- “ O tuma, kalafaw ni kaladeen jolenw, nin gafe in Bɔra aw de ye” ɲ.2
2- “O tuma, i bε Se ka dɔnniya ɲini masalabolo ninnu kɔnɔ, i dan ye k’a bεrε Bεn”
2- “O tuma, i bε Se ka dɔnniya ɲini masalabolo ninnu kɔnɔ, i daan ye k’a bεrε Bεn”
3- “Ciden saba taara waribon na n’u ka dugu cikan ye” ɲ.11
3- “Ciden saba taara wariboon na n’u ka dugu cikaan ye” ɲ.11
4- “Zan ta don ma diya a da la” ɲ.14
4- “Zan ta doon ma diya a da la” ɲ.14
5- “San dɔ kεra Sungalo sen ma ye dugu kɔmɔn labεnw na” ɲ.21
5- “Saan dɔ kεra Sungalo sen ma ye dugu kɔmɔn labεnw na” ɲ.21
6- “A bɔtɔ ye kon galon ka bin saga kun kan” ɲ.26
6- “ A bɔtɔ ye koon galon ka bin saga kuun kan” ɲ.26
Gafew bε flanflan don kalanni na cogo min na
D Gafe ɲε n’a sira kumasen Kumasen flanflanntan
1 Ŋ.T ɲ.222 s.14 “Marifa ko gadawu! Kunkan bɔra yɔrɔ min, Buwɔ kɔrɔba nana so nun don bulon fɔlɔ kɔnɔ”. “Marifa ko gadawu! Kunkaan bɔra yɔrɔ min, Buwɔ kɔrɔba nana so nuun don buloon fɔlɔ kɔnɔ”.
2 Ŋ.T ɲ.255 s.18 “Jelikε ni nkɔni ye nbawudi da a disi rɔ, a bε k’a yaara, a bε ka kɔlɔn fan sεgεrε” “Jelikε ni nkɔni ye nbawudi da a disi rɔ, a bε k’a yaara, a bε ka kɔlɔɔn faan sεgεrε”
Tɔgɔ minnu laban tε nunnafɔ
Mɔgɔ jugu bε Se ko la (kojugukεla bε ko bεε Kε)
Mɔgɔ jugu bε Se i la (i jugu bε dankari i la)
Fεεrε wεrε bε Лini o daɲε suguw ta la, bari u laban tε nunnafɔ. U faranfasilen n’u faranfasibali tε kelen ye bari kanhakε bε K’u kan n’u fana Fɔra ka Faranfasi. An bε Se ka Bεn a ka k’olu ta taamaʃyεn Kε tulu kεli ye a daɲε laban na n’a Faranfasira.
Misali : saga (faranfasibali), saga’ (faranfasilen)
Masalabolo dɔ labεnnen ni taamaʃyεn kuraw ye
1. Sεbεncogo kɔrɔ: maanabɔla y’a Fɔ cogo min na sεbεnni ye flanflan Don o la
« Ni San Fɔr’i ye, Segu dugukolo dɔ don; segujamana don. O don bamanan lakika daan bε Wendogo. O don, “an ka dlɔ Min ka mugu Ci”, o de tun Bε dugukolo san fε. Ka dlɔ Min ka mugu Ci, ka maa Faa. Foy tε Kε dugukolo san fε o don – sojε dafla, ca t’u la dugumakolo san fε ni marifa tε. Ca ʃi t’u la dugumakolo san fε ni marifa tε. Wendogo Sεriba! Bamanankε sigilen don marifa ba mugan ni tan kun na. Marifa ba mugan ni tan bε [Konkaankokasi] Wendogo. Sεriba Danbεlε, Wendogo bamananw. Nεgεdunun mankan bε Bɔ Wendogo. Bamaandugu falen don. Bamanantle b’a hakε la. O don Musa Kulubali, bamanantle b’a hakε la. Boli cε juguw bε bamanan fε. Nin bε Fɔ Segu jeliw fε.
Seeba Laminn Sisɔkɔ, « Wendogo bamanan”
2. Sεbεncogo kura: maanabɔla y’a Fɔ nin cogo la sεbεnni ma flanflan Don min na
“Ni San Fɔr’i ye, Segu dugukolo’ dɔ don; Segujamana’ don. O doon bamanaan lakika daan bε Wendogo. O doon, an ka dlɔ’ Min ka mugu’ Ci, o de tun Bε dugukolo’ saan fε. Ka dlɔ’ Min ka mugu’ Ci, ka maa’ Faa. Foy tε Kε dugukolo’ san fε o doon – sojε’ dafla, ca t’u la dugumakolo’ saan fε ni marifa’ tε. Ca ʃi t’u la dugumakolo’ saan fε ni marifa’ tε. Wendogo Sεriba! Bamanankε’ sigilen don marifa’ ba mugan ni tan kun na. Marifa’ ba mugan ni tan bε [Konkaankokasi] Wendogo. Sεriba Danbεlε, Wendogo bamananw’. Nεgεdunuun mankaan bε Bɔ Wendogo. Bamaandugu falen don. Bamanantle’ b’a hakε’ la. O don Musa Kulubali, bamanantle’ b’a hakε’ la. Boli’ cε juguw bε bamanaan fε. Nin bε Fɔ Segu jeliw fε.
Seeba Laminn Sisɔkɔ, « Wendogo bamanaan”
Isiyaka Baalo