Gwelet an tarzh evit Vitis vinifera

{{Stumm an titl|''Vitis vinifera''}}
{{Taxobox Plant | Gwinienn | Vitis vinifera - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-145.jpg | ''Vitis vinifera'' subsp. ''vinifera''|}}
{{Taxobox SubRegnum | Tracheobionta}}
{{Taxobox Divisio | Magnoliophyta}}
{{Taxobox Classis | Magnoliopsida}}
{{Taxobox Subclassis | Rosidæ}}
{{Taxobox Ordo | Rhamnales}}
{{Taxobox Familia | Vitaceæ}}
{{Taxobox Genus | Vitis}} 
{{Taxobox Echu}}
'''''Vitis vinifera''''', ar '''winienn''' voutin, zo ur spesad gwezigoù sarmantek eus ar familh ''[[Vitaceæ]]'', da lavaret eo hini ar gwini.<br />
Gounezet e vez evit he frouezh a-gropadoù, ar [[rezin]].<br>
E diazad ar [[mor Kreizdouar]] e voe ganet, koulz hag e kreiz [[Europa]] hag e mervent [[Azia]]<ref>[https://web.archive.org/web/20070928003507/http://ww2.bgbm.org/_EuroPlusMed/PTaxonDetail.asp?NameId=34500&PTRefFk=500000 ''Euro + Med''] {{en}}</ref>.<br>
Etre 5 000 ha 10 000 doare ''Vitis vitifera'' zo bet renablet, met ul lodennig hepken anezho a ro rezin a zo talvoudus da vout gounezet.

Ul [[liammenn]]-red skantek he rusk eo, a c'hall kreskiñ betek 6 [[metr]]ad hirder. Pebeilat eo he delioù flipennek ledan, 5–20&nbsp;cm o hirder.<br />
Bez' e c'haller debriñ rezin fresk, disec'het, evañ o chug fresk pe e lakaat d'ober [[gwin]].

An doare gwinienn bennañ eo a vez gounezet en Europa hag er bed, peogwir he deus roet kalz gouennadoù a dalvez d'ober gwin, rak gant ''Vitis vinefera'' e vez roet ar [[fro]] gwellañ.

== Is-spesadoù ==
Daou is-spesad pennañ zo :
* ar [[gouezwinienn|ouezwinienn]] (''Vitis vinifera'' subsp. ''sylvestris''), a zo [[revelezh ar plant|dioek]]<ref>''Dioek'' a lavarer eus plant o deus hiniennoù gourel ha re venel a-benn gouennañ.</ref>, a gresk er [[koadeg|c'hoadegi]] ; gwarezet-strizh eo e [[Bro-C'hall]] ;
* ar winienn voutin he bleunioù [[Divrevegezh|divrevek]]<ref>''Divrevek'' a lavarer eus plant a zoug bleunioù gourel ha re venel war an hevelep hinienn.</ref> (''Vitis vinifera'' subsp. ''vinifera'').

Hep mar ez eus meur a rummad en is-spesad ''Vitis vinifera vinifera'', an niver anezho o vout kemm-digemm hervez ar skiantourion. Kantadoù a ouennadoù gwini zo bet ganet diwar ''Vitis vinifera'', petra bennak ma teu lod anezho eus hironadurioù gant spesadoù arall.<br />
E-maez ar re hiron ez eus bet gounezet gouennadoù diwar ziuzouennañ a-hed kantvedoù, ar pezh en deus o fellaet diouzh ar gwini gouez. Neuze e rankjed moarvat komz eus gouennadoù gwini "bet tapet diwar" ''Vitis vinifera''.

== Istor ==
E-pad milvedoù ez eo bet gounezet ''Vitis vinifera'' en [[Azia]] ([[Reter-Kreiz]], [[Kaokaz]]), en [[Afrika]] an norzh hag ar su, en Europa ; kemmesket eo istor ar blantenn hag istor ar gwin abaoe keit all.

En [[Neolitik]] dija e oa anavezet gant mab-den, a gutuilhe rezin gouez kent kregiñ d'o gounez war-dro 3500-3000 KJK, koulz evit debriñ hag evit ar [[mezegiezh|vezegiezh]], e mervent Azia, en [[Armenia]] ha [[Jorjia (bro)|Jorjia]], e [[Roumania]] ha [[Bulgaria]].

E [[Meurgan Gilgamech]] (trede milved KJK) emañ ar meneg kentañ eus rezin ha gwin ; dre [[hieroglifoù Egipt]] e tesker e oa ar gwin un drugar miret evit ar veleion, an uhelgargidi hag ar faraon hepken.

[[Restr:Cup vintage Cdm Paris 320 n4.jpg|thumb|upright=1.2|left|[[Seilenos]] hag ar [[Menadezed]] o vendemiñ<br>Kop [[Attika]]t, dibenn ar VIvet kantved KJK<br><small>''Cabinet des Médailles'', [[Pariz]]</small>]]
Pelloc'h, en [[Henc'hres]], e teskrivas [[Hesiodos]] doare e vro da vendemiñ ha d'ober gwin. Eus Henc'hres e voe kaset an troioù-micher-se da su [[Italia]] (''Magna Grecia'', "Gres Veur", pe c'hoazh ''Œnotria'', "Bro ar gwin"). Eus su Italia e voe kaset d'an norzh ; gant an [[Etrusked]] eno e voe gwellaet an teknikoù, hag enhentet ar [[Romaned]]<br>
Gwellaet c'hoazh e voe an doareoù gant ar Romaned, ha lod anezho zo chomet digemm abaoe ar skrid ''De Agri Cultura'' gant Kato an Henañ (234-149 KJK), unan eus al levrioù niverus bet skrivet en [[Henamzer]] a-zivout ar [[gwinierezh]].

Er Reter-Kreiz en devoe ar gwinierezh ur pouez [[armerzh]]el diarvar betek ar {{VIIvet kantved}}, ma krogas da gilañ a-zirak [[islam]]ekadur ar pobladoù.

En Europa, eus ar [[Vvet kantved|Vvet]] betek an [[Xvet kantved]] ne veze gounezet ''Vitis vinifera'' tost-da-vat nemet gant an urzhioù [[relijion|relijiel]] en o [[manati]]où ; gant [[Urzh Sant-Benead|Beneadiz]] e voe plantet gwiniegi pelloc'h war-du an norzh hag uheloc'h er menezioù. Ar peurrest eus ar gwiniegi a veze e dalc'h an [[noblañs]].<br>
Eus dibenn ar [[Krennamzer|Grennamzer]] betek an [[Azginivelezh]] e voe plantet mui-ouzh-mui a winiegi en abeg d'ar c'hresk e poblañs ar c'hêrioù ; peogwir e kreske ivez pinvidigezh ar varc'hadourion hag an [[artizanerezh|artizaned]] e krogjont da bostañ arc'hant er gwinierezh, a c'hounezas a-nevez ur pouez en armerzh europat.

Da heul [[politikerezh]] [[trevadennouriezh|trevadennour]] Europiz e voe degaset ''Vitis vinifera'' en holl [[kevandir|gevandirioù]] : e [[Norzhamerika]] ez erruas er {{XVIIvet kantved}}, e [[Suamerika]] hag en [[Aostralia]] diwezhatoc'h.<br>
E Norzhamerika e voe hironet gant gouennadoù lec'hiel, evit krouiñ plant a vije gouest da herzel ouzh ar [[c'hwen-gwini]] (''Daktulosphaira vitifoliæ'') ; imboudet e voe gwini amerikan war ''Vitis vinifera'' europat evit ma c'hallfe stourm gwelloc'h.

== Douaroniezh ==
''Vitis vinifera'' eo ar spesad gwini a vez gounezet dre ar bed a-bezh.
* En [[Afrika]] : en norzh, war arvor ar [[mor Kreizdouar]], hag er su, e [[Suafrika]].
* En [[Azia]], eus ar c'hornôg d'ar reter : en [[Anatolia]], er [[Kaokaz|C'haokaz]], er Reter-Kreiz, e [[Japan]], e [[Korea ar Su]] hag e [[Sina]].
* En [[Europa]] : er su, tro-dro d'ar mor Kreizdouar, hag er c'hreiz<ref>En abeg da [[tommadur ar blanedenn|dommadur ar blanedenn]] ez eur krog da c'hounez ''Vitis vinifera'' en norzh d'he domani a-vremañ ha d'ober gwin diouti, e [[Kembre]] da skouer. Gwelit [http://www.walesonline.co.uk/news/wales-news/welsh-vineyards-hail-2013-great-6245294 ''WalesOnline''] {{en}}</ref>.
* E [[Norzhamerika]] : e [[Kalifornia]] dreist-holl, hag e [[Michigan]], [[New Mexico]], [[Oregon]], [[Washington (stad)|Stad Washington]] en [[Stadoù-Unanet Amerika|SUA]], e [[British Columbia]], [[Ontario]] ha [[Kebek|Québec]] e [[Kanada]].
* E [[Suamerika]] : en [[Arc'hantina]], e [[Brazil]], [[Chile]], [[Perou]] hag [[Uruguay]].
* En [[Okeania]] : en [[Aostralia]] hag e [[Zeland Nevez]].

== Perzhioù ==
Trenk, startaus ha freskaus eo ''Vitis vinifera''. [[Troazh]]us eo, skañvaat a ra an tanijennoù, gwellaat red ar [[gwad]], reoliañ an diwadañ ha skarzhañ an [[toksin]]où.

== Arver  ==
[[Restr:Feuille vigne.jpg|thumb|upright=0.8|Deliennoù ur winienn]]
[[Restr:Vigne en fleur.JPG|thumb|upright=0.8|Ur winienn e bleuñv]]
[[Restr:Ripatella 4644.jpg|thumb|upright=0.8|Blokadoù rezin azv]]
=== Armerzhel ===
* Gwin dreist-holl a reer gant frouezh ''Vitis vinifera'' ; e [[1996]] e voe kavet en [[Iran]] jarloù o devoa dalc'het gwin 7 000 bloaz zo<ref>Da lavaret eo daou vilved kent tud an neolitik bet komzet diwar o fenn e penn-kentañ ar pennad-mañ. Gwelit : Mark Berkowitz (1996), ''World's Earliest Wine'', [http://archive.archaeology.org/9609/newsbriefs/wine.html ''Archaeology'' levrenn 49, niv. 5] {{en}}</ref>.
* Chug fresk, [[gwinêgr]], [[kaotigell]] a vez graet ivez gant a rezin. Rezin sec'h a vez gwerzhet er bed a-bezh.
* [[Eoul]] a vez tennet eus ar splus.
* ''Bitartrat [[kaliom]]'' (K[[Karbon|C]]<sub>4</sub>[[Hidrogen|H]]<sub>5</sub>[[Oksigen|O]]<sub>6</sub>) zo un [[hal]] [[strink]]el a vez aotreet evel [[arodad boued]] dindan an niverenn E.E336 en [[Unaniezh Europa]] ; ur stabilaer eo, a gaver er goelloù kevret gant ar ''bikarbonat [[natriom]]'' (NaHCO<sub>3</sub>).

=== Keginerezh===
* An delioù, fresk pe miret en hili, a vez bervet buan kent servijout da bakañ meuzioù evel kig drailhet, pesked ha riz.
* Ar frouezh a c'hall bout debret fresk, pe boazhet buan.

=== Mezegiezh hengounel ===
Perzhioù mat evit ar yec'hed zo d'ar blantenn ha d'he frouezh, evel m'eo bet gouezet abaoe pell.<br>
Er vezegiezh hengounel, en Europa pergen, e veze arveret kement tamm eus ar blantenn evit klask pareañ meur a gleñved.
* An [[teñv]] evit prederiañ ouzh ar [[kroc'hen|c'hroc'hen]] hag an [[lagad|daoulagad]].
* An delioù enep an [[gwad|diwadañ]] hag ar [[gwazrudez|wazrudez]].
* Ar rezin glas da bareañ ar boan-c'houzoug.
* Ar rezin azv ouzh ar [[krign-bev|c'hankr]], ar [[kolera|c'holera]], ar [[brec'h (kleñved)|vrec'h]], an [[heugenn]], kleñvedoù ar c'hroc'hen, an daoulagad, an [[avu]] hag al [[lounezh]]i.
* Ar rezin sec'h enep ar [[goustivadur]] hag an [[torzhellegezh|dorzhellegezh]].

=== Mezegiezh a-vremañ ===
* Dre ziabarzh : evit prederiañ ouzh an [[teuc'hell]]où, ar [[mizioù]] re builh, ar gwadliñvoù, ar poanioù-troazhañ, an uswask, ar [[kolesterol|c'holesterol]], an [[dispuilh]], ar [[kellulit|c'hellulit]] hag ar morgud diwar re a bouez.g
* Dre ziabarzh ha dre ziavaez : enep tanijenn ar beg, ar gouzoug, an daoulagad.

{{clear}}
<gallery mode="packed" heights="190px">
Viñedo Puente Alto.jpg|Puente Alto<br>{{Chile}}
Koshu011.jpg|Katsununuma<br>{{Japan}}
Gaspereau Vineyards, NS.jpg|Wolfville<br>{{Kanada}}
</gallery>

== Levrlennadur ==
* Deni Brown (1995), ''Encyclopedia of Herbs & their Uses'', The Royal Horticultural Society, Dorling Kindersley, London, ISBN 978-0-7513-0203-5 {{en}}
* Roger Dion (2010), ''Histoire de la vigne & du vin en France, des origines au XIXe siècle'', CNRS, ISBN 978-2-271-06952-8 {{fr}}
* Maria Hopf & Daniel Zohary (2001), ''Domestication of Plants in the Old World – The Origin and Spread of Cultivated Plants in West Asia, Europe, and the Nile Valley'', OUP Oxford, ISBN 978-0-19-850356-9 {{en}}
* Michel Vidal (2001), ''Histoire de la vigne et des vins dans le monde - XIXe-XXe siècle'', Féret, ISBN 978-2-902416-74-5 {{fr}}

== Liammoù diavaez ==
* [http://plants.usda.gov/core/profile?symbol=VIVI5 ''USDA / Plants Database'']

== Notennoù ==
{{Daveoù}}

{{Wikispecies|Vitis vinifera}}
{{Commons|Vitis vinifera}}

[[Rummad:Plant gounezet]]