Башкирийчоь агӀонан коде хьажар

{{Российн федерацин республика
 |Нохчийн цӀе           = 
 |Шен цӀе               = 
 |Кхин цӀе              = 
 |ХӀост                 = 
 |Байракх               = 
 |ХӀостан шоралла       = 
 |Байракхан шоралла     = 
 |ХӀостан дӀайаздар     = 
 |Байракхан дӀайаздар   = 
 |Пачхьалкх             = 
  |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = 
  |region               = 
  |type                 = 
  |барам                = 
  |CoordScale           = 
 |Шатлакхан Илли        = 
 |Йекъало               = 
 |Цунна йукъайоду       = 
 |Административан центр = 
 |Йоккха гӀала          = 
 |Йаккхий гӀаланаш      = 
 |Кхоллар               = 
 |ДӀайаккхар            = 
 |Корта                 = 
 |Коьртан цӀе           = 
 |Корта2                = 
 |Коьртан цӀе2          = 
 |ДЧС                   = 
 |ДЧС шо                = 
 |ДЧС меттиг            = 
 |ХӀораннан а сина ДРС  = 
 |Мотт                  = 
 |Меттанаш              = 
 |Бахархой              = 
 |Бахархой ларар шо     = 
 |Бахархойх процент     = 
 |Бахархой меттиг       = 
 |Луьсталла             = 
 |Луьсталлина меттиг    = 
 |Къаьмнийн хӀоттам     = 
 |Динан хӀоттам         = 
 |Майда                 = 
 |Майдан процент        = 
 |Майдан меттиг         = 
 |Максималан локхалла   = 
 |Йуккъера локхалла     = 
 |Минималан локхалла    = 
 |Шоралла               = 
 |Дохалла               = 
 |Карта                 = 
 |Картин барам          = 
 |Сахьтан аса           = 
 |Доцайаздар            = 
 |ISO                   = 
 |FIPS                  = 
 |Телефонан код         = 
 |Поштан индексаш       = 
 |Интернет-домен        = 
 |Автомобилан код       = 
 |Сайт                  = 
 |Commons категори      = 
 |Билгалдахарш          = 
}}'''Башкирийчоь''' ({{lang-ba|Башҡортостан Республикаһы}}, йоца цӀерш:  '''Башкортоста́н''', '''Башки́ри'''<ref>Географические названия мира. Топонимический словарь / Поспелов Е. М. — Москва: АСТ, Астрель, 2008. — С. 528. — 1500 экз. — ISBN 978-5-17-054966-5, 978-5-271-20728-0.</ref><ref>{{БРЭ|статья= Башкортостан|ссылка= |id=1857907 |автор=  М. Г. Шарце (Органы государственной власти), М. Н. Петрушина (Природа), М. Д. Горячко (Население, Хозяйство), С. В. Кузьминых, Р. З. Янгузин (Исторический очерк), А. Н. Прокинова (Здравоохранение), В. Х. Ганиев (Литература), С. А. Рахимова (Театр)|том= 3|страницы= |ref= }}</ref>, кхин лелош йу аббревиатура ''РБ'') — Российн субъект, [[Республика (Росси)|республика]] ([[пачхьалкх]])<ref>[http://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_Российской_Федерации Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]</ref><ref name="const">[http://constitution.garant.ru/region/cons_bashkor/chapter/1/ Конституция Республики Башкортостан. Раздел 1, глава 1, статья 1]</ref>. [[Ийдалйистан федералан гуо]], [[Уралан экономикин кӀошт|Уралан экономикин кӀоштан]] дакъа. Коьрта гӀала — [[Уфа]].

Кхоьллина 1917 шеран 15 <abbr title="юлианан календарца">ноябрехь</abbr> [28 ноябрехь] [[Башкурдистан|къоман-территорин автономи Башкурдистан]] аьлла, 1919 шеран 20 мартехь, центран Советийн Ӏедало Башкирийн Правительствоца биначу бартаца, цӀе йара [[Башкирийн АССР]]<ref>{{ЭБЭ2013|index.php/prosmotr/2-statya/6921-respublika-bashkortostan|Республика Башкортостан}}</ref> цул совнах таханлерчу Россехь дуьххьара къоман автономин республика йу. 1990 шеран 11 октябрехь дуьйна Башкирийн Советийн Социалистийн Республика — Башкортостан йара, 1992 шеран 25 февралехь дуьйна Республика Башкортостан аьлла цӀе йу. Российн республикашна йуккъахь бахархойн барамца хьалхарчу меттигехь йу.

[[Башкирийчоь (историн)|Башкирийчоь цӀе йолу историко-географин мехкан]] дакъа ду. Дозанаш ду [[Пермийн мохк|Пермийн мехкаца]], [[Свердловскан область|Свердловскан]] а, [[Челябинскан область|Челябинскан]] а, [[Оренбурган область|Оренбурган]] а областашца, [[ГӀезалойчоь]]ца а, [[Удмурти]]ца а.

== ЦӀе ==
Схьайаьлла [[Башкираш#Этноним|башкир — башкорт]] ({{lang-ba|башҡорт}}) этнонима. Нохчийн матте йаьккхича «баш» — корта, «кхыр»  — хадориг, ма-дарра гочдича хуьлу «Корта боккхург».

Дуьххьара хьахайо меттиг Башгурд кепехь [[Рашид ад-Дин|ФазлаллахӀ Рашид-ад-Дина]]н «[[Огуз-наме]]» белхан тӀехь VIII бӀешарахь<ref name="ReferenceA">''Фазлаллах Рашид-ад-дин.'' Огуз-наме. Баку, 1987. С. 68, 69.</ref>. Башгирдаш, башгирд, Баскарди, Башгирди цӀераш йу массо а Ӏарбойн-персийн а, малхбузан а йуккъерчу бӀешерашкарчу хьосташкахь<ref name="bashkirs.narod.ru">[http://bashkirs.narod.ru/asfan.html Асфандияров А. З. Башкирия после вхождения в состав России (вторая половина XVI — первая половина XIX в.). — Уфа: Китап, 2006. — 504 с.: ил.]</ref>.

XVI—XVII бӀешерашкахь оьрсийн хьосташкахь башкираш беха мохк билгалбаьккхина Уфан уезд йа Башкири<ref name="ReferenceB">''[[Рычков, Пётр Иванович|Рычков П. И.]]'' Топография Оренбургская. СПб., 1762.</ref> аьлла. Дуьхьанца цӀе лелайора Башкирь, Башкирди, Башкирийн провинци кепехь.

[[Башкортостан Республикин Конституци|Республикин Конституци]]ца, ''Башкортостан'' а, ''Башкортостан Республика'' а цхьабосса йу<ref name="const"/>.

== Географи ==
{{main|Башкирийчоьнан географи}}

=== Географин хӀоттам ===
Башкирийчоь йу [[Къилба Урал]]ан малхбузен басешкахь а, [[Уралан кӀажош]]кахь а. Республикера уггар лекха лам — [[Ямантау]] (1640 метр). Региона къилбаседера къилбеха йохалла 550 км, ткъа малхбузера малхбалехьа — 430 км.

=== Геологи ===
{{main|Башкирийчоьнан геологи}}
Геологин хӀоттамца регионехь билгалйолу кхоъ коьрта область: Малхбузан, Къилбен, Ломан Башкирийчоь.

Республикехь йу [[маьхкдаьтта]] (200 гергга хууш йолу меттигаш), [[Ӏаламан газ]] (тӀаьхьалон прогноз 300 млрд м³ сов), [[кӀора]] (10 гергга меттиг, балансан тӀаьхьало 0,5 млрд тонн кхаччалц), [[эчиган маьӀда]]наш (20 сов меттиг, балансан тӀаьхьало 100 млн тонн гергга), цӀеста (15 меттиг), [[даша]], [[деши]] (50 сов меттиг), [[тӀулган туьха]], дика цеманцан гӀирсаш долу меттигаш.

=== Гидрографи ===
{{main|Башкирийчоьнан охьадоьду хиш|Башкирийчоьнан Ӏаьмнаш}}
Башкирийчохь ду 12 000 сов охьадоьду эрк а, 2700 гергга Ӏам, куьйга бина Ӏам, хи латто меттигаш. Дукха ду латта бухара хин хьосташ. Даккхийчарех охьадоьду хиш: [[КӀайниг (эрк, Каман га)|КӀайниг (Агидель)]] (1430 км) а, цуьнан гаьннаш [[Уфа (эрк)|Уфа]] (918 км), [[Дёма]] (535 км), [[Сим (эрк)|Сим]] (239 км), [[Нугуш (КӀайчун га)|Нугуш]] (235 км), [[Уршак (эрк)|Уршак]] (193 км), [[Ашкадар]] (165 км), [[Стерля]] (94 км). Дукхах долу [[Ӏам|Ӏаьмнаш]] республикин Уралан дехьарчу декъехь ду. Массо аьлчи санна Башкирчоьнан Урал дехьен Ӏаьмнаш ломан даккъашка терра озийна кепехь ду. Ӏаьмнаш чохь 40 кепара дукха чӀара бу. Регионан малхбузан декъера уггар даккхийчарех ду: [[Аслыкуль]], майда 18,5 км², [[Кандрыкуль]] майда 12 км².

=== Ӏаламан зонаш, ораматаш, дийнаташ ===
{{main|Башкирийчоьнан флора|Башкирийчоьнан фауна}}
<gallery mode="packed-hover" widths="135px" heights="135px" >
Файл:Соколиная скала.jpg|[[Нугуш (КӀайчун га)|Нугуш]] эркан тогӀе.
Файл:Шихан Торатау и коровы.jpg|Шихан [[Тратау]]. Аренашна йуккъахь лаьтта цхьалха гунаш Башкиричоьнан ша тайпа ландшафт йу.
Файл:Atysh waterfall (2008).jpg|[[Атыш (чухчари)|Атыш]] чухчари.
Файл:Лошади на Банном.jpg|[[Башкирийн говр]]аш Яктыкуль Ӏам уллохь.
</gallery>
[[Хьун|Хьаннаш]] дӀалоцу 40 % сов республикин мохк. [[Урал кӀожехь]] уьш [[ийна хьун|ийна хьаннаш]] йу, малхбален ломан кӀелахь а, лаьмнийн кӀошташкахь а, Башкирийн Урал дехьахь а йу [[зез]]ан-гӀеннийн, [[Дакх|докхан]] хьаннаш а, таьӀана кӀохцалгийн [[тайга]] а. Урал кӀажошкахь йу [[хьун-аре]]наш докхан а, [[ножан]] а хьаннаш йолуш, тайп-тайпана бецийн а, огаран а аренаш, цул сов аренаш йаьржина Урал дехьарчу кӀошташкахь а. Латта, коьртаниг, сира хьаннийн, Ӏаьржа, байн кӀайн-сира ду.

Регионехь ду 77 тайпана декха дийнаташ, 300 гергга тайпана олхазарш, 42 тайпана чӀерий, 11 тайпана текхаргаш, 10 тайпана хи-лаьттан дийнаташ, 15 эз. Тайпана сагалматаш, 276 тайпана гезгаш, 70 тайпана веччалгаш, 120 тайпана моллюскаш, 140 тайпана искогбергаш, 1000 тайпана нӀаьний. Башкирийчоь Республикин ЦӀиен жайнин тӀехь йу — 18 тайпана декха дийнаташ, 49 тайпана олхазарш, тайпана чӀерий, 3 тайпана хи-лаьттан дийнаташ, 6 тайпана текхаргаш, 29 тайпана букъа даьӀахк йоцу дийнаташ, царна йукъахь 28 тайпана салматаш а<ref>[http://www.bashkortostan.ru/republic/nature/ Природа] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171115083401/https://www.bashkortostan.ru/republic/nature/ |date=2017-11-15 }}</ref>.

=== Къоман паркаш а, заповедникаш а ===
{{main|Башкирийчоьнан ларбеш болу Ӏаламан мехкийн исписка }}
{{Внешние медиафайлы
|video1   = [https://www.youtube.com/watch?v=HKB9KfvrZeA Водопад Гадельша]
}}
Республикехь 3 заповедник ([[Башкирин заповедник]], [[Къилба-Уралан заповедник]], [[Шульган-Таш (заповедник)|«Шульган-Таш» заповедник]]) йу, 1 биосферан резерват, 1 къоман парк ([[Башкири (къоман парк)|«Башкирия»]]), 29 заказник, 5 Ӏаламан парк («Асылыкуль», [[Зилим (ландшафтан Ӏаламан парк)|«Зилим»]], «Иремель», «Кандрыкуль», «[[Мурадымовн Ӏин]]»), 183 Ӏаламан иэс, [[РӀА ДКЪЦ Ботаникан беш-институт|Ботаникан беш-институт]], 7 дарбан-могашаллин меттиг а, курорт а (ломан-санаторин Ӏалашбен гуо «Зелёная роща», «Карагай», «Юматово» санаторийн а, «Красноусольский», «[[Янган-Тау]]», «Якты‑Куль», «[[Ассы (курорт)|Ассы]]» кхин курортийн а). Башха Ӏалашбен Ӏаламан мехкан майдан барам бу 1064,7 эз. га (6,9 % Башкирийчоьнан майданах)<ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/16421-osobo-okhranyaemye-prirodnye-territorii|Особо охраняемые природные территории|автор=Шайдуллина З. З.}}</ref>.

=== Климат ===
[[Файл:Iremel Mount.jpg|thumb|300px|Луо диллина [[Иремель]]]]
[[Файл:Лес вокруг г.Ямантау.jpg|thumb|300px|[[Ямантау]]н кӀажошкара гуьйренан хазнаш.]]
{{main|Башкирийчоьнан климат}}
Континентан [[климат]] йу. Температуран йуккъера шеран барам: +0,3°С лаьмнашкахь, +2,8°С акъарийн тӀехь. [[Январь|Январан]] температуран йуккъера барам: −18°С, [[июль|июлан]]: +18°С.

Шеран маьлхан денойн барам 287 тӀиера [[Аксеново (Альшееван кӀошт)|Аксёновхь]] а, [[Белорецк]]ехь а 261 кхаччалц Уфахь (уггар кӀезиг денош догӀу декабрехь а, январехь а, уггар дукха — аьхкен беттанашна).

ХӀаваан температуран йуккъера абсолютан минимум йу −41 °С, абсолютан максимум: +42 °С. ХӀаваан температура 0° дехьайолу бӀаьста [[4 октябрь|4]]-[[9 апрелехь]], гурахь [[24 октябрь|24]]-[[29 октябрехь]], ломан кӀошташкахь 10-11 апрелехь а, [[17 октябрь|17]]-[[21 октябрехь]]. ХӀаваан ллюс температура йолу денош 200—205, лаьмнашкахь 188—193. Йуккъера терахь тӀеххьарчу гӀуоролийн [[21 май|21]]-[[30 майхь]], уггар тӀаьхьара [[6 июнь|6]]-[[9 июнехь]], ткъа къилбаседа а, ломан а кӀошташкахь [[25 июнь|25]]-[[30 июнехь]]. Йуккъера терахь хьалхарчу гӀуоролийн [[10 сентябрь|10]]-[[19 сентябрь]], уггар хьалхара [[10 август|10]]-[[18 август]].

Шарахь йогӀу 300…600 мм йочанаш, республикехь хаъал йоккха башхалла хаало йочанийн, церан барам боьзна бу уггар хьалха атмосферан циркуляцин амалех. Къаьсттина чӀогӀа бу [[Урал лаьмнаш|Урал лаьмнийн]] Ӏаткъам. Уралан лаьмнийн малхбузан басешкахь йочанийн шеран барам кхочу 640…700 мм, малхбален басешкахь 300…500 мм сов ца болу, Башкирийчоьнан малхбузан нийсачу декъехь 400…500 мм. 60-70 % йочанаш хуьлу шеран йовхачу заманахь (апрелера октябре кхаччалц). Аьхкенан беттанашкахь хуьлу максимум де-буьйсан йочанийн барам (78…86 мм).

Уггар хьалхара луо гучудолу терахь [[12 сентябрь|12]]-[[20 сентябрь]], уггар хьалхара луо дилларан терахь [[16 октябрь|16]]-24 октябрь, лаьмнийн кӀошташкахь [[5 октябрь|5]]-[[12 октябрь]], йуккъера луо дилларан терахь [[3 ноябрь|3]]-[[13 ноябрь]]. Йуккъера луо деша терахь 14-24 апрель. Луо диллина денойн барам бу 153—165, лаьмнийн кӀошташкахь 171—177. Йуккъера а, уггар алсама а лайн кӀоргалла 36-55 см, максимум кӀоргалла кхачало 106—126 см. Лайн чкъоьран йуккъера луьсталла уггар дукха долчу хенахь 240—300 кг/м³.

=== Сахьтан аса ===
Башкирийчоь Республика йу МСК+2 (екатеринбурган хан) сахьтан асанехь. Лелош йолу хан UTC хийцар ду +5:00.

Оцу хенан чохь регион йеха 1919 шарахь, [[РСФСР]] сахьтийн асанаш йукъайаьхначу заманахь дуьйна, республикин малхбузен дакъа 1956 шо кхаччалц кхечу асанехь дара.

== Истори ==
{{main|Башкирийчоьнан истори}}
<!-- {{Башкирийчоьнан истори}} -->

=== Шира мур ===
[[Файл:Копии наскальных рисунков, перенесенные из зала второго этажа пещеры.jpg|thumb|300px|[[Шульган-Таш (хьех)|Шульган-Таш]] хьехан чура тархаш тӀиера ширачу стеган сурташ (копеш)]]
[[Къилба Урал]]ан махкахь шорта ораматаш, даьхни, тӀулган гӀирс хилла, цара маьӀ-маьӀнера нах тӀеозош хилла.

Таханлера Башкирийчоьнан уггар шира адам дахаран иэс [[Кхарабалыкты]] Ӏоман уллора [[Урта-Тубе]] (Мысан) меттамотт йу, иза йу хьалхара а, йуккъера а [[палеолит]]ан муьрера. [[Мамонташ|Мамонт]]ийн, [[тӀергӀан мермаӀа]]нийн, говрийн, кхин а дийнатийн сурташ ду [[Каповн хьех|Каповн хьех (Шульган-Таш) чура]] пенаш тӀехь, уьш йукъадогӀуйту тӀаьхьарчу палеолитан (36400 шо хьалха<ref>[http://u7a.ru/articles/society/11854 Башкирия: новые исследования «состарили» наскальные рисунки Каповой пещеры в два раза]</ref>).

Цхьана версица [[говр караӀамор]] доладелла историн Башкирийчоьнан махкахь, оцунан тешалла ду уггар шира говран даьӀахкаш хилар [[Муллино (археологин иэс)|Муллино II]] а, [[Давлеканово (археологин иэс)|Давлеканово II]] а меттамотташкахь, [[Углерод-14|C-14]]-ца хӀоттийна хан вайн эрал VII—VI эз. шо хьалхе<ref>{{книга|автор=[[Матюшин, Геральд Николаевич|Матюшин Г. Н.]]&nbsp;|заглавие=У колыбели истории (об археологии)|место=М.|издательство=Просвещение|год=1972|страниц=255}} — С. 229—230.</ref>.

[[Мезолит]]ан заманахь хаъал тӀекхета бахархой, цуьнан тешалла ду Башкирин Урал дехьера оцу муьрера тайп-тайпана археологин иэсаш. [[Неолит]]ан муьран амал гойту латта а, даьхни а лелоран экономике нах дехьабовларца<ref>[http://www.ural.ru/spec/ency/encyclopaedia-13-1359.html Неолит Урала — Уральская Историческая Энциклопедия] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150402163917/http://www.ural.ru/spec/ency/encyclopaedia-13-1359.html |date=2015-04-02 }}</ref>.

Вайн эрал хьалхара II эзарна йуккъера I эзар шераш доладаллалц болчу муьрехь ([[борзанан мур]]), болало Къилба Урал жигара караерзорца, кхуза [[Абашевн оьздангалла|абашевн оьздангаллера]] тайпанаш дахкарца доьзна ду иза. Абашевхой борза лелоран а, цунах белхан гӀирс баран а лакхарчу тӀегӀанехь хилла.

=== Хьалхара истори ===
[[Файл:Mausoleum of Turahan.jpg|thumb|300px|[[Тура-ханан къуб]], XIV бӀешо]]
{{also|Башкирийчоь (историн)}}
Меттиг Башгурд кепара дуьххьарлера хьахадар ду [[Рашид ад-Дин|ФазлаллахӀ Рашид-ад-динан]] VIII бӀешерера «[[Огуз-наме]]» балхахь<ref name="ReferenceA"/>.

Башгирдаш, башгирд, Баскарди, Башгирди цӀераш йевзаш хилла массанхьа а Ӏаьрбойн-персийн йуккъерчу бӀешерийн хьосташкара<ref name="bashkirs.narod.ru"/>. Башкирин махках, цуьнан халкъах, гӀиллакхех хаамаш битина IX—XIII бӀешерашкахь Ӏарбойн географаш [[Ибн Фадлан|Ахьмад Ибн Фадлана]] а, [[Абу Зайд аль-Балхи|ал-Балхис]] а, италин мозгӀаро [[Карпини, Джованни Плано|Карпини Планос]] а, голландхочо [[Гильом де Рубрук]]а. Халкъан башкорт цӀе дуьххьала хаало Саллам Тарджеманан (IX бӀешеран хьалхара дакъа) белхашкахь. [[Ибн Русте]]с билгалдаьккхина, башкираш — ''«халкъ шен лаамера ду, Ийдал, Кама, Тобол, Яик лакхен йукъара Урал дукъан шине агӀора мохк лоцу»''. Ткъа географа [[Идриси]]с XII бӀешарахь йаздина башкирийн шина махках лаьцна «чоьхьара а, арахьара а», хьахийна башкирийн гӀаланаш Немжан, Гурхан, Караки, Касра, Масра<ref>[http://www.vatandash.ru/index.php?article=1617 ''Антонов И. В.'' Башкиры и Башкирия по данным ал-Идриси//«[[Ватандаш]]», 2008. № 4.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170507024841/http://vatandash.ru/index.php?article=1617 |date=2017-05-07 }}</ref>. 1469 шеран [[Лаврентьевн шераш йаздар]]ехь хьахадо башкирийн латташ.

X—XIII бӀешерашкахь малхбузера башкираш [[Ийдалан Булгари]]н йукъабогӀура.

[[1220]] - [[1234 шераш]]кахь башкираш цахеддаш тӀемаш бира монголашца, боккъал а, сецийра монголийн малхбузе тӀелатар. Монголийн-башкирийн тӀом лаьттира 14 шарахь. [[Монголийн даггара дийцар|«Монголийн даггара дийцарехь»]] башкираш хьахийна гӀезалой-монголашна уггар чӀогӀа дуьхьало йинчеран декъехь<ref>{{цитатин йуьхьиг}}«Встречал сильное сопротивление со стороны тех народов и городов, завоевание которых ему ([[Субэдэй|Субэдэю]]) было поручено Чингисханом, а именно: Канлин ([[Канлы (племя)|канлы]]), Кибчаут ([[кипчаки]]), Бачжиат ([[башкиры]]), Орусут ([[русские]]), Асут ([[ассы-осетины]]), а также и городов за многоводными реками Адиль ([[Волга]]) и Чжаях ([[Яик]])»{{цитатин чаккхе|хьост={{книга
 |автор         = 
 |заглавие      = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Кульшарипов, Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = Гилем
 |год           = 
 |том           = II
 |страниц       = 400
 |страницы      = 175
 |isbn          = 978-5-91608-100-8
}}}}</ref>.

XIII—XIV бӀешерашкахь башкираш охьахевшина мохк [[Дешин Орда]] йукъахь бара. Башкирашна [[олаллин]] бакъо ло, алчи а мехкан автономи [[Монголин импери|монголин имперехь]]. Монголин пачхьалкхан бакъонийн иерархехь башкирийн хьал гӀоле дара<ref name="Mazhitov">''[[Мажитов, Нияз Абдулхакович|Мажитов Н. А.]], Султанова А. Н.'' История Башкортостана с древнейших времен до XVI в. Уфа, 1994.</ref>.

Дешин Орда йоьхначул тӀехьа башкираш Ӏийра [[НогӀин Орда|НогӀин орда]]хь, [[Казанан ханалла|Казанан]] а, [[Сибрехан ханалла|Сибрехан]] а ханаллашкахь<ref>''[[Рычков, Пётр Иванович|Рычков П. И.]]'' Топография Оренбургская. Ч. I, СПб., 1762, С.84.</ref>.

=== XVI—XIX бӀешераш ===
[[Файл:Ф.Рубо.Охота башкир с соколами в присутствии императора Александра II.jpg|thumb|300px|«[[Александр II]] а волуш [[Лечанашца таллар|башкирийн лечанашца таллар]]», [[Рубо, Франц Алексеевич|Рубо Франц]]]]
{{also|Башкирийчоь Россех тохар|Башкирийн гӀаттам}}
1557 шарахь бинчу бартаца, «шайн лаамца» Башкирийчоьнан Европера дакъа Россех [[Башкирийчоь Россех тохар|тохар]] хилла. Иза нисделла 1552 шарахь, Казанан ханалло Россий пачхьалкхах дӀакхетар дӀатеттина, пхи шо даьлча, иза бахьнехь Россис тӀемца схьа а йаьккхина йохийна. [[XVII бӀешо|XVII бӀешеран]] йуккъехь, [[Сибрехан ханалла]] йоьхначул тӀехьа, факт хиллабашкираш беха дозан йисташкара мехкаш [[Росси]]йн йукъабахарх.

Башкирийн [[Башкирин шежере|шежере]]шкахь масийттаза йалайо ойла башкираш Россех дӀатохаран машаран аматех лаьцна, тӀе паччахьан Ӏедалца хиллачу бартан йукъаметтигашха лаьцна а, кхин тӀе иза хийца йиш ца хилар цхьаьна агӀонан. Башкирашкахь йитира йуьззина бакъо [[Башкирийн Даймехкан бакъо|шайн мехка доладан]], оцу тӀехь шайн эскар латто, администраци хила, дин лело. Башкирийн а, Российн а башха йукъаметтиг хилар гайтина [[1649 шеран килсан гулам|1649 шеран «Килсан Гуламехь»]], цуо боху элашна, бахам схьабаккхарца кхерам тосуш цамагадо муха а башкирашкара латта схьадаккха. Иштта башкирийн бакъо йара туьха даккха. Мелла а тӀехьуо паччахьан Ӏедало бохийра барт (дайн латташ дӀалоьцуш, налогаш ойбуш, башкирийн Ӏедал хӀаллак деш, нуьцкъала керста беш, кхин а), тӀаккха масийттаза хилира [[Башкирийн гӀаттамаш]]. Башкирашна уггар халаниг бу [[Башкирин гӀаттам (1735—1740)|1735—1740 шерийн гӀаттам]]. И гӀаттам боьдуш дукхаха долу башкирийн дайх дисина латташ схьа а даьхна дӀаделира гӀуллакехь хиллачу [[Мишариш|мещерякашна]]<ref name="keppen">Кеппен П. И. «Хронологическій указатель матеріаловъ для исторіи инородцевъ Европейской Россіи», 1862</ref>. Америкин историко [[Доннелли, Алтон Стюарт|А. С. Доннелли]]с чот йарца, башкирех велла хӀора виалгӀа стаг.<ref>The Russian Сonguest of Bashkiria. 1552—1740 A Case Study in Imperialism By Alton S. Donnelly. New Haven and London, Vale University Press, 1968.</ref><ref>Доннелли А. Завоевание Башкирии Россией, 1552—1740. Уфа: Издательство «Башкортостан». 1995. — 287 с. Пер. с английского Л. Р. Бикбаевой.</ref>

XVI бӀешеран шолгӀачу декъехь дуьйна XIX бӀешо кхаччалц башкираш лаьцнера шуьйра мохк, къилба-малхбузера [[Ийдал]]ан аьрру берд тӀиера  [[Тобол (хи)|Тобол]]ан малхбалера лакхенашка кхаччалц, къилбаседера [[Сылва]] хи тӀиера, [[Ийдал]]ан аьрру берд йукъа а лоцуш, къилбера [[Яик]]ан (Уралехь) йуккъе кхаччалц, аьлчи а дара [[Йуккъера Урал|Йуккъера]] а, [[Къилба Урал|Къилба а Уралехь]], [[Уралан кӀажошкахь]], ткъа иштта [[ИйдалтӀие]]хь а, [[Уралан дехьехь]] а.

XVI—XVII бӀешерашкахь оьрсийн хьосташкахь [[башкираш]] беха мохк билгалбаккхара [[Уфан уезд (1586 — 1708)|Уфан уезд]] йа Башкири олий<ref name="ReferenceB"/>. Дуьхьанца лелайора Башкирь, Башкирди, Башкирин провинци цӀеран кеп.

[[1708 шарахь]] мохк йукъабахийтина [[Казанан губерни|Казанан]] губернин Уфиман воеводалла аьлла<ref>''[[Витевский, Владимир Николаевич|Витевский В. Н.]]'' «И. И. Неплюев и Оренбургскій край в прежнем его составѣ до 1758 г» — 1897: «Уфимское воеводство было присоединено къ Казанской губернии»</ref>, иза 1719 шарахь хийцира [[Уфан провинци]] аьлла. [[1774 шарахь]] Уфан провинци дехьайелира керла кхоьллинчу [[Оренбурган губерни]].

{{сс3|10.4.1798}} омарца башкирийн махкара бахархой бина тӀеман-гӀуллакхан [[чкъоьрех]] ([[Башкирин эскар]]), царна тӀедиллина декхар Российн малхбален доза лардар дара<ref name="указ Павла I 10(21) апреля 1798">{{cite web|url=http://www.runivers.ru/bookreader/book9833/#page/188/mode/1up|title=Указ Императора Павла I. — Именный данный генералу отъ Инфантерiи Барону Игельстрому, съ приложенiемъ примѣчанiя на описанiе Оренбургской линiи}}{{сс3|10.4.1798}} года</ref>. [[1731 шарахь]] [[Жимха жуз|кхазакхийн латташ]] [[Росси]]йн тӀетоьхначул тӀехьа Башкирийчоьнан историн мохк империн чоьхьарчех дукхкханнех цхьаъ хилира, башкираш дозалардаран гӀуллакхе кхайкхар ца ийшира.

1865 шарахь кхоьллина [[Уфан губерни]] Оренбурган губернех ши дакъа дина, иза лаьттара [[Уфан уезд|Уфан]], [[Белебеевн уезд|Белебеевн]], [[Бирскан уезд|Бирскан]], [[Златоустан уезд|Златоустан]], [[Мензелинан уезд|Мензелинан]], [[Стерлитамакан уезд]]ех.

[[Башкирийн тӀеман гӀуллакх|Башкирийн дошлойн полкаш]] тӀом бира Оьрсийн эскаран могӀаршкахь [[ШолгӀа халкъан ополчени|Мининан а, Пожарскин а ополченин]] йукъахь, дакъа лецира Москвох паргӀат йоккхуш полякийн интервентех 1612 шарахь, къаьсташ йара церан роль [[1812 шеран Даймехкан тӀом|1812 шеран Даймехкан тӀамехь]].

=== XX бӀешо ===
[[Файл:The Soviet Union 1969 CPA 3730 stamp (Oil Refinery and Salawat Yulayev Monument).jpg|thumb|180px|[[Башкирин Автономин Советийн Социалистиийн Республика|Башкирийн АССР]] 50 шо кхачарна лерина поштан марка]]
[[Файл:RR5514-0042R.png|180px|thumb|Российн Банкан 10 соьман мехаллин иэсан нахарт (2007)]]
{{also|Башкхурдистан|Башкирийн АССР}}
{{СС2|28|ноябрехь|1917|15|ноябрехь}} шеран [[Башкирин Правительство|Башкирин областан шурос]] кхайкхира, ткъа [[Шайолу башкирийн кхурултайш|Башкхурдистанан кхолларан гуламо]] чӀагӀйира къома-мехкан автономи [[Башкхурдистан]]<ref>[http://vatandash.ru/index.php?article=1785 Как возникла Башкирская республика?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170507005315/http://vatandash.ru/index.php?article=1785 |date=2017-05-07 }}</ref><ref>''Еникеев З. И.'' Правовой статус Башкортостана в составе России. Уфа: «Гилем», 2002. — 374с. — с.228</ref><ref>[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/history/parlament_tom_1-1.pdf Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г. Парламентаризм в Башкортостане: история и современность: Уфа, ГРИ «Башкортостан», 2005. с.49, 53]</ref><ref>[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/parliamentary_museum/third_kurultai_8_20_december_1917/resolution_third_kurultai/ Постановление Учредительного курултая]</ref>, иза Россехара дуьххьара къома-мехкан автономи йу. {{СС2|29|ноябрехь|1917|16|ноябрехь}} шеран хилла кхел гӀарайаьккхира. Коьрта шахьар Оренбургехь йара, ткъа тӀаьхьа хӀинцалерчу Башкирийчоь Республикин Баймакан муниципалан кӀоштерчу Темясово йуртахь йара.

Башкхурдистанан мехкан автономи кхайкхича республикин дозанех долу хаттар хӀоьттира. [[Шайолу башкирийн кхурултайш|Курултайс]] чӀагӀйира ши проект: «[[Жима Башкири]]» а, «Йоккха Башкири» а<ref>В данном случае имеется ввиду нереализованный проект границ республики, который не следует путать с образованной впоследствии [[Большая Башкирия|Большой Башкирией]].</ref>. [[Ахьмад-Заки Валиди]]с кховдийна кхоалгӀа проект а йара, иза хьоьжура уггар боккхачу мехкан кхолламе<ref>{{книга
 |автор         = Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г.
 |заглавие      = Парламентаризм в Башкортостане: история и современность
 |ссылка        = http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/history/parlament_tom_1-1.pdf
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = ГРИ «Башкортостан»
 |год           = 2005
 |том           = 1
 |страниц       = 304
 |страницы      = 51
 |isbn          = 5-8258-0203-7
}}</ref>. Гражданийн тӀом бахьнехь хьалхара проект бен кхочуш ца йалайелира. Башкхурдистанан автономин республика Жима Башкирин дозанашкахь кхоллайалар жамӀ дара.

[[1919 шеран]] [[20 март]]ехь Москвохахь бартбаран куьг йаздира [[Центран Советан Ӏедало Башкирин Советийн Автономин Правительствоца]]. Оцу кехат тӀе куьг йаздарича, Советийн Россис дери дира къома-мехкан автономи, 1917 шарахь дуьйна йолуш хиларан<ref name=autogenerated2>[http://www.vatandash.ru/index.php?article=1591 ''Зиннатуллин Закир''. Караван-Сарай и 90-летие провозглашения Республики Башкортостан //Ж. [[Ватандаш]], 2008, № 2.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171201030431/http://vatandash.ru/index.php?article=1591 |date=2017-12-01 }}</ref>. Хиллачу бартаца кхоьллира Автономин Башкирин Советийн Республика (АБСР). Топоним [[Жима Башкири]] кхин дӀа а лелайора АБСР меттана. 1919 шеран 23 мартехь ШРЦКХК «Известия» («Хаамаш») газетехь бартан текстан зорба тоьхна. И де лору официалан республика кхоьллинарг.

[[1922 шеран]] [[14 июнехь]] ШРЦКХК «Автономин Башкирийн Социалистийн Советийн Республикин дозанаш шордарехь» цӀе йолчу декретаца Жима Башкири хийцина [[Йоккха Башкири]]ца, оцу хийцамо 87 % башкираш цхьанатоьхна. АБССР официалан коьрта шахьар хуьлу [[Уфа]] гӀала. [[Уфан губерни]] административан кеп дӀайолу Башкирин Республиках а кхетий. Топоним Йоккха Башкири лаьттира 1930 шарахь [[Кантон (РСФСР)|кантонно-волостан]] декъадалар йукъара даккхалц.

[[1925 шо|1925 шеран]] [[27 мартехь]] тӀеэцна дуьххьарлера [[1925 шеран БАССР Конституци|Башкирийн Автономин Социалистийн Республикин Конституци]], 1937 шеран  23 июнехь— [[1937 шеран БАССР Конституци|шолгӀаниг]], ткъа 1978 шеран 30 майхь — [[1978 шеран БАССР Конституци|кхоалгӀаниг]].

[[Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом|Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом]] болчу хенахь Башкирийн АССР дӀакхалхийна 100 сов промышленностан предприятеш, иттаннаш госпиталш, цхьа могӀа центран пачхьалкхан меженаш, 278 эзар мухажир<ref>[http://www.bashkortostan450.ru/history/XX/1941-1945.html В годы Великой Отечественной войны | XX век | История — 450 лет в составе России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090208115753/http://www.bashkortostan450.ru/history/XX/1941-1945.html |date=2009-02-08 }}</ref>. ТӀеман заманахь республикин махкахь кечйина боккха барамехь тӀеман дакъош. Ладаме роль ловзийна промышленностан а, эскаран а маьхкдаьтта даккхаро, иза тӀом балале теллина дара. Регионан бахархоша финансашца доккха гӀолецира ЦӀиечу Эскаран, гулдира миллионашкахь соьмаш хӀаваан кеманаш а, танкаш а йан. Башкирийн АССР 280 вахархочун [[Советан Союзан Турпал]] цӀе йелла.

ТӀом чекхбаьллачу муьрехь БАССР кхоллало керла гӀаланаш ([[Салават]], [[Кумертау]]), уьш хуьлу маьхкдаьттахимин а, машенашйаран, хӀаваакеманашдаран а центраш. Дуора керла цӀерпошт а, автомобилан а некъаш. 60—80-гӀий шерашкахь БАССР даккхийчу темпашца кхуьура промышленность, йуьртабахам, гӀишлошйар. 1980 шарахь Уфан бахархой цхьан миллионал сов болу.

[[1990 шеран]] [[11 октябрехь]] республикин [[Башкирийн АССР Лакхара Совет|Лакхарчу Совето]] кхайкхийра [[Башкирийчоьнан пачхьалкхан суверенитетан деклараци|пачхьалкхан суверенитетан деклараци]]<ref>[http://versia.bashinform.ru/show.php?i=116 ПЯТЬ АРГУМЕНТОВ В ПОЛЬЗУ СУВЕРЕНИТЕТА] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120119205259/http://versia.bashinform.ru/show.php?i=116 |date=2012-01-19 }}</ref><ref>[http://vatan.yeshlek.ru/nardata.php Декларация о государственном суверенитете] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081014115805/http://vatan.yeshlek.ru/nardata.php |date=2008-10-14 }}</ref>. Республикех Башкирин ССР ала долийра, тӀехьуо хӀинцалера Башкирийчоь Республика кхечира.

[[1992 шеран]] [[31 март]]ехь Башкирийчоьна куьг йаздира [[Российн Федераци]]н пачхьалкхан Ӏедалан меженашний, цунна йукъахь йолу суверенан республикийн Ӏедалан меженашний йукъара бакъонаш дӀасайекъаран [[Федеративан барт]] кӀелахь а, Башкирийчоь Республикин а, Российн Федерацин а йукъаметтигаш бартан амалашца хилар гойту цунна Башкирийчоьнан Республикин цӀарах бинчу ТӀетохамна кӀелахь а.

[[1993 шо|1993 шарахь]] [[24 декабрехь]] тӀеийцира [[Башкирийчоь Республикин Конституци]], цуо чӀагӀдира [[Башкирийчоьнан Президент|Республикин Президентан]] дарж.

== Пачхьалкхан хӀоттам ==
[[Файл:BashkirWhiteHouse.jpg|right|thumb|300px|[[Республикин ЦӀа (Уфа)|Республикин ЦӀа]]]]
Башкирийчоь — [[Росси|Российн Федераци]] йукъахь [[Республика (Росси)|республика]] ([[пачхьалкх]]) йу<ref name="const"/>. Пачхьалкхан меттанаш — [[Башкирийн мотт|башкирийн]] а, [[Оьрсийн мотт|оьрсийн]] а бу.

;Байракх
{{main|Башкирийчоьнан байракх}}
Башкирийчоьнан пачхьалкхан байракх чӀагӀйина 1992 шеран 25 февралехь.

;ХӀост
{{main|Башкирийчоьнан хӀост}}
Башкирийчоьнан пачхьалкхан хӀост тӀеэцна 1993 шеран 12 октябрехь.

;Шатлакхан илли
{{main|Башкирийчоьнан шатлакхан илли}}
Башкирийчоьна шатлакхан илли чӀагӀйина 1993 шеран 12 октябрехь.

;Конституци
{{main|Башкирийчоьнан Республикин Конституци}}
Конституци — Башкирийчоьнан коьрта закон. ТӀеэцна 1993 шеран 24 декабрехь.

;Башкирийчоь Республикин Конституцин Суд 
{{main|Башкирийчоь Республикин Конституцин Суд}}
Башкирийчоь Республикин Конституцин Суд — конституцин тергаман суьдан меже йу, ша а, йозуш а йоцуш конституцин судлелоран гӀуллакхан гӀоьнца суьдан Ӏедал дӀакхоьхьуш йолу.

;Корта
[[Файл:Hamitov.jpg|thumb|264x264px|[[Хамитов, Рустэм Закиевич|Хамитов Рустэм Закиевич]], Башкирийчоь Республикин Корта]]
{{main|Башкирийчоьнан Корта}}
Регионан куьйгалхо ву, халкъо кхажтасарца хоржуш волу Башкирийчоьнан Корта. 2015 шеран 1 январь кхаччалц даржах Президент олура<ref>{{cite web |url=http://www.bashinform.ru/news/687342/|title=Парламентарии Башкирии приняли Закон «О Главе Республики Башкортостан»|date=2014-12-25|publisher=[[Башинформ|ИА «Башинформ»]]|accessdate=2015-01-08}}</ref>. Башкирийчоь Республикин Корта [[Хамитов, Рустэм Закиевич|Хамитов Рустэм]]<ref name="khamitov">{{cite web|date=19 июля 2010|url=http://www.rian.ru/politics/20100719/256173004.html|title=Рустэм Хамитов вступил в должность президента Башкирии|publisher=[[РИА Новости]]|accessdate=2010-08-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/618fldd2P?url=http://ria.ru/politics/20100719/256173004.html|archivedate=2011-08-22}}</ref> ву. Башкирийчоьнан хьалхара Президент — [[Рахимов, Муртаза Губайдуллович|Рахимов Муртаза Губайдулович]].

;Пачхьалкхан Кхеташо — Башкирийчоь Республикин Кхурултай 
{{main|Пачхьалкхан Кхеташо — Башкирийчоь Республикин Кхурултай}}
Пачхьалкхан Кхеташо — Башкирийчоь Республикин Кхурултай — Башкирийчоьнан 110 депутатах лаьтташ йолу законашкхолларан меже (парламент) йу. Хоржу массара а кхаж тосуш.

Пачхьалкхан Кхеташон — Башкирийчоь Республикин Кхурултайн председатель ву [[Толкачёв, Константин Борисович|Толкачёв Константин]].

;Правительство
{{main|Башкирийчоь Республикин Правительство}}
[[Кхочушдаран Ӏедал]]ан Лакхара меже Башкирийчоь Республикин [[Правительство]] йу. Башкирийчоь Республикин Правительствон корта Пачхьалкхан Кхеташонан — Башкирийчоь Республикин Кхурултайн пурбанца регионан коьрто хӀоттош волу председатель ву.

2015 шеран 26 ноябрехь дуьйна Башкирийчоь Республикин Премьер-министр ву [[Марданов, Рустэм Хабибович|Марданов Рустэм]].

;РФ Президент волчохь йолу Башкирийчоь Республикин Бакъоелла Вакилат 
{{main|Россий Федерацин Президент волчохь йолу Башкирийчоь Республикин Бакъоелла Вакилат}}
Россий Федерацин Президент волчохь йолу Башкирийчоь Республикин Бакъоелла Вакилат — Башкирийчоьнан пачхьалкхан регионан кхочушдаран Ӏедалан меже йу, шен болх дӀакхоьхьу Башкирийчоь Республикин Правительствон куьйгаллица.

;РФ Пачхьалкхан думера Башкирийчоь Республикин векалш 
[[Пачхьалкхан думе харжамаш (2016)|2016 шеран 18 сентябран харжамийн]] жамӀашца [[VII кхайкхаман Российн Федерацин Федералан гуламан Пачхьалкхан дума|ВорхӀалгӀа кхайкхаман Российн Федерацин Федералан гуламан Пачхьалкхан думехь]] Башкирийчоь Республикин векалш бу депутаташ: [[Хамитов, Рустэм Закиевич|Хамитов Р. З.]], [[Рахматуллина, Зугура Ягануровна|Рахматуллина З. Я.]], [[Качкаев, Павел Рюрикович|Качкаев П. Р.]], [[Баталова, Рима Акбердиновна|Баталова Р. А.]], [[Бикбаев, Ильдар Зинурович|Бикбаев И. З.]], [[Юмашева, Инга Альбертовна|Юмашева И. А.]], [[Марданшин, Рафаэль Мирхатимович|Марданшин Р. М.]], [[Изотов, Алексей Николаевич|Изотов А. Н.]], [[Ишсарин, Рамзил Рафаилович|Ишсарин Р. Р.]], [[Байгускаров, Зариф Закирович|Байгускаров З. З.]], [[Ганиев, Фарит Глюсович|Ганиев Ф. Г.]], [[Шайхутдинов, Рифат Габдулхакович|Шайхутдинов Р. Г.]], [[Ющенко, Александр Андреевич|Ющенко А. А.]], [[Сухарев, Иван Константинович|Сухарев И. К.]], [[Омаров, Гаджимурад Заирбекович|Омаров Г. З.]]
;РФ Федерацин Кхеташонера Башкирийчоь Республикин векалш 
[[Российн Федерацин Федералан Гуламан Федерацин Кхеташо|РФ Федерацин Кхеташо]]нехь кхочушдаран Ӏедалера бара [[Рахимов, Муртаза Губайдуллович|М. Г. Рахимов]] (1993 шарера), [[Якубов, Александр Рустамович|А. Р. Якубов]] (2001 шарера), [[Искужин, Рудик Газизович|Р. Г. Искужин]] (2004 шарера), [[Искужин, Рамиль Кабирович|Р. К. Искужин]] (2006 шарера), [[Байдавлетов, Рафаэль Ибрагимович|Р. И. Байдавлетов]] (2008 шарера), [[Гаскаров, Айрат Рафикович|А. Р. Гаскаров]] (2010 шарера), [[Бондарук, Анатолий Моисеевич|А. М. Бондарук]] (2011 шарера), [[Гумерова, Лилия Салаватовна|Л. С. Гумерова]] (2014 шарера); законашкхолларан Ӏедалера — [[Копсов, Анатолий Яковлевич|А. Я. Копсов]] (1993 шарера), М. М. Ишмуратов (1996 шарера), [[Зайцев, Михаил Алексеевич|М. А. Зайцев]] (1997 шарера), [[Толкачёв, Константин Борисович|К. Б. Толкачёв]] (1999 шарера), [[Изместьев, Игорь Владимирович|И. В. Изместьев]] (2001 шарера), [[Искужин, Рудик Газизович|Р. Г. Искужин]] (2006 шарера), [[Зинуров, Рафаил Нариманович|Р. Н. Зинуров]] (2013 шарера).

== Административан-мехкан йекъайалар ==
{{main|Башкирийчоьнан административан-мехкан йекъайалар}}
Башкирийчоь Республика [[Башкирийчоьнан административан-мехкан йекъайалар#Административан-мехкан хӀоттам|административан-мехкан хӀоттам]]ан гуранчохь йекъало [[административан-мехкан субъекташка]]: 8 [[республикин маьӀна долу гӀала]], 1 [[ЗАТО]], 54 [[Российн кӀошташ|кӀошт]], шайна чу 12 [[КӀоштан маьӀна долу гӀала|кӀоштан маьӀна долу гӀала]], 2 [[гӀалин кепара эвла]] ([[ГӀалин кепара эвла|гӀкэ]]), 828 [[сельсовет]].
<ref name="з178">[http://docs.cntd.ru/document/935107276 Закон Республики Башкортостан от 20.04.2005 № 178-з (ред. от 01.06.2015) «Об административно-территориальном устройстве Республики Башкортостан»]</ref><ref name="реестр">[http://docs.cntd.ru/document/935113677 Постановление Правительства Республики Башкортостан от 29.12.2006 № 391 (ред. от 09.02.2015) «Об утверждении реестра административно-территориальных единиц и населённых пунктов Республики Башкортостан»]</ref><ref name="конституция">[http://www.ks-rb.ru/normative/constitution/rus.php Конституция Республики Башкортостан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170405204633/http://ks-rb.ru/normative/constitution/rus.php |date=2017-04-05 }}</ref>.

[[Башкирийчоьнан административан-мехкан йекъайалар#Муниципалан хӀоттам|Муниципалан хӀоттаман]] гуранахь, республикин административан-мехкан субъектехь, 2016 шеран 1 январан дозанашкахь кхоьллина 895 [[муниципалан кхоллам]], царна йукъахь: 9 [[гӀалин гуо]], 54 [[муниципалан кӀошт]], шайна чу 818 [[йуьртан меттиг]] йогӀуш, 14 [[ГӀалин меттиг]].<ref>{{cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/bd_munst/1-adm_2016.xls|title=Число муниципальных образований по субъектам Российской Федерации на 1 января 2016 года|date=2016|publisher=Росстат|accessdate=}}</ref>

{|  width="100%" cellspacing="2" cellpadding="3" border="0" bgcolor="#fff"
|- align="center" bgcolor="#e6eeff"
!colspan=3 | '''КӀошташ (муниципалан кӀошташ)'''
! '''Административан карта'''
|- valign="top" align="left" bgcolor="#f2f6ff"
|
# [[Абзелилован кӀошт|Абзелилован]]
# [[Альшееван кӀошт|Альшееван]]
# [[Архангельскан кӀошт (Башкирийчоь)|Архангельскан]]
# [[Аскин кӀошт|Аскин]]
# [[Аургазин кӀошт|Аургазин]]
# [[Баймакан кӀошт|Баймакан]]
# [[Бакалинан кӀошт|Бакалинан]]
# [[Балтачеван кӀошт|Балтачеван]]
# [[Белебейн кӀошт|Белебейн]]
# [[Белокатайн кӀошт|Белокатайн]]
# [[Белорецкан кӀошт|Белорецкан]]
# [[Бижбулякан кӀошт|Бижбулякан]]
# [[Бирскан кӀошт|Бирскан]]
# [[Благоваран кӀошт|Благоваран]]
# [[Благовещенскан кӀошт|Благовещенскан]]
# [[Буздякан кӀошт|Буздякан]]
# [[Бураеван кӀошт|Бураеван]]
# [[Бурзян кӀошт|Бурзян]]
|
<ol start=19>
<li> [[Гафурийн кӀошт|Гафурийн]]
<li> [[Давлеканован кӀошт|Давлеканован]]
<li> [[Дуван кӀошт|Дуван]]
<li> [[Дюртюлин кӀошт|Дюртюлин]]
<li> [[Ермекееван кӀошт|Ермекееван]]
<li> [[Зианчуран кӀошт|Зианчуран]]
<li> [[Зилаиран кӀошт|Зилаиран]]
<li> [[Иглин кӀошт|Иглин]]
<li> [[Илишан кӀошт|Илишан]]
<li> [[Ишимбайн кӀошт|Ишимбайн]]
<li> [[Калтасин кӀошт|Калтасин]]
<li> [[Караиделан кӀошт|Караиделан]]
<li> [[Кармаскалин кӀошт|Кармаскалин]]
<li> [[Кигин кӀошт|Кигин]]
<li> [[Краснокамскан кӀошт (Башкирийчоь)|Краснокамскан]]
<li> [[Кугарчин кӀошт|Кугарчин]]
<li> [[Кушнаренкован кӀошт|Кушнаренкован]]
<li> [[Куюргазин кӀошт|Куюргазин]]
|
<ol start=37>
<li> [[Мелеузан кӀошт|Мелеузан]]
<li> [[Мечетлин кӀошт|Мечетлин]]
<li> [[Мишкин кӀошт|Мишкин]]
<li> [[Миякин кӀошт|Миякин]]
<li> [[Нуриманован кӀошт|Нуриманован]]
<li> [[Салаватан кӀошт|Салаватан]]
<li> [[Стерлибашеван кӀошт|Стерлибашеван]]
<li> [[Стерлитамакан кӀошт|Стерлитамакан]]
<li> [[Татышлин кӀошт|Татышлин]]
<li> [[Туймазин кӀошт|Туймазин]]
<li> [[Уфан кӀошт|Уфан]]
<li> [[Учалин кӀошт|Учалин]]
<li> [[Федоровкан кӀошт (Башкирийчоь)|Фёдоровкан]]
<li> [[Хайбуллин кӀошт|Хайбуллин]]
<li> [[Чекмагушан кӀошт|Чекмагушан]]
<li> [[Чишмин кӀошт|Чишмин]]
<li> [[Шаран кӀошт|Шаран]]
<li> [[Янаулан кӀошт|Янаулан]]
</ol>
|style="background:#FFFFFF"|[[Файл:Admin-map-Bashkiria-region.gif|350px|center|Башкирийчоьнан Республикин административан карта]]
|}

;; <nowiki>Республикин маьӀна долу гӀаланаш а, ЗАТО (гӀалин гуонаш) а:</nowiki>
;# гӀала [[ГӀалин гуо Агидель гӀала|Агидель]];
;# гӀала [[ГӀалин гуо Кумертау гӀала|Кумертау]];
;# гӀала [[ГӀалин гуо Нефтекамск гӀала|Нефтекамск]];
;# гӀала [[ГӀалин гуо Октябрьский гӀала|Октябрьский]];
;# гӀала [[ГӀалин гуо Салават гӀала|Салават]];
;# гӀала [[ГӀалин гуо Сибай гӀала|Сибай]];
;# гӀала [[ГӀалин гуо Стерлитамак гӀала|Стерлитамак]];
;# гӀала [[ГӀалин гуо Уфа гӀала|Уфа]];
;# ЗАТО гӀала [[ГӀалин гуо ЗАТО Межгорье гӀала|Межгорье]].

== Бахархой ==

{{Main|Башкирийчоьнан бахархой}}

Российн Пачстаткоман терахьашца болу бахархойн барам {{formatnum:{{ Бахархой | Башкортостан | с }}}} 4 066 972 ст. ({{ Бахархой | Башкортостан | ш }}).  Бахархойн луьсталла — 28,45 ст./км2 (2017). ГӀалин бахархой — 61,94[1] % (2518972). 29.85 % беха Уфахь а, цунна тӀелетта йолчу [[Уфан кӀошт|Уфан муниципалан кӀошт]]ехь а. Луьсталла кӀезиг йолуш йу [[Зилаиран кӀошт|Зилаиран]] (3 ст./км²), [[Белорецкан кӀошт|Белорецкан]] (3,7 ст./км²), [[Бурзян кӀошт|Бурзян муниципалан кӀошташ]] (4 ст./км²). Йуьртан бахархойн уггар алсама луьсталла йу Уфн (37 ст./км²), [[Кармаскалин кӀошт|Кармаскалин]] (30 ст./км²), [[Чишмин кӀошт|Чишмин]] (29 ст./км²), [[Туймазин кӀошт|Туймазин]] (27 ст./км²) муниципалан кӀошташкахь<ref>[http://bashinform.ru/news/148936/ Башкортостан занимает первое место в ПФО по численности населения — БАШИНФОРМ.ru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210125230113/https://www.bashinform.ru/news/148936/ |date=2021-01-25 }}</ref>.

Башкирийчоьнан къоман хӀоттам 2010 шеран Шайолу Российн бахархой дӀайазбаран терхьашца: [[оьрсий]] — 36,1 %, [[башкираш]] — 29,5 %, [[гӀезалой]] — 25,4 %, [[чувашаш]] — 2,7 %, [[марийш]] — 2,6 %, [[украинаш]] — 1 %, кхин къаьмнаш — 2,7 %<ref name="ВПН-2010">{{cite web|url=http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/7ba81d004e64acd68cc5ef21f378d622/Итоги+Всероссийской+переписи+населения+2010+года+по+Республике+Башкортостан.pdf|title=Итоги Всероссийской переписи населения по Республике Башкортостан|format=pdf|publisher=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан|accessdate=2013-03-05|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HIrBpkf4?url=http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/7ba81d004e64acd68cc5ef21f378d622/%D0%98%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%B8+%D0%92%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%25|archivedate=2013-06-11}}</ref>. Шаверг регионехь вехарг 160 къоман векал ву<ref>[http://www.bashkortostan.ru/news/37713/ В Башкирии проживают представители 160 национальностей и 13 этнических групп] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140523230718/http://www.bashkortostan.ru/news/37713/ |date=2014-05-23 }}</ref>.

Республикин 2015 шо билгалделира Ӏаламан бахархой тӀекхетарца (59 196 вина, 54 107 велла). Амма миграцин дӀабахар (56,9 эзар дӀабахнаш, 51,0 эзар тӀебаьхкинарш) бахьнехь шаболу бахархойн барам охьабаьлла 806 стаг йа 0,02 % 2014 шерца дуьстича<ref>[http://proufu.ru/news/podrobno/infografika/iz_bashkirii_za_god_uekhalo_svyshe_56_tysyach_chelovek/ Из Башкирии за год уехало свыше 56 тысяч человек] // proufu.ru</ref>.

== Экономика ==
{{main|Башкирийчоьнан экономика}}
Республикин экономика дукха отраслийн структура а йолуш, комплексехь кхиаран лакхара гайтамаш болуш а йу<ref>[http://www.marketcenter.ru/content/file.asp?r={7CB1ECA8-2EFA-4FFD-B607-C21946DB8888} Паспорт региона: Республика Башкортостан.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201024081530/http://marketcenter.ru/content/file.asp?r=%7B7CB1ECA8-2EFA-4FFD-B607-C21946DB8888%7D |date=2020-10-24 }}</ref>. ТӀехьарчу шерашкахь Башкирийчоьнан аьтту белира экономикин хаъал диверсификаци йан<ref>[http://www.expert-ural.com/archive/10-547/diversifikaciya-pomogaet.html Эксперт-Урал. Диверсификация помогает.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924005009/http://www.expert-ural.com/archive/10-547/diversifikaciya-pomogaet.html |date=2015-09-24 }}</ref>. Иштта, масала, 2009 шарахь пайдане маьӀданаш дахар регионан валови сурсатан структурехь йара 8,1 %<ref>[http://minecon.bashkortostan.ru/netcat_files/File/valovyi%20regionalnyi%20produkt.pdf Республика Башкортостан. Валовой региональный продукт (ВРП)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120512144759/http://minecon.bashkortostan.ru/netcat_files/File/valovyi%20regionalnyi%20produkt.pdf |date=2012-05-12 }}</ref>, ткъа 2012 шарахь йара 2,9 %<ref>[http://info.minfin.ru/passportr.php Министерство финансов Российской Федерации. Паспорт субъекта. Республика Башкортостан.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150702220254/http://info.minfin.ru/passportr.php |date=2015-07-02 }}</ref><ref>[http://knoema.ru/atlas/Российская-Федерация/Республика-Башкортостан/topics/Валовой-региональный-продукт/Структура-ВРП/Добыча-полезных-ископаемых Мировой атлас данных. Республика Башкортостан. Структура ВРП]</ref>. Коьрта специализаци хьалха санна кечдаран промышленность йу, хьалхарчу рогӀехь маьхкдаьттакечдар. РФ субъекташ йукъахь республика 1-чу меттигехь йу мехкдаьттакечдаран, бензин даран, дизелан дагорг даран, бежний лелоран, шура йаккхаран, моз даккхаран барамца<ref>{{книга
 | автор         = Фокин Д. Н., Синцов А. Ю. 
 | заглавие      = Приволжье. Большая книга по краеведению
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | место         = 
 | издательство  = Эксмо
 | год           = 2012
 | том           = 
 | страниц       = 240
 | страницы      = 19
 | isbn          = 978-5-699-57053-9
 | ref           = 
}}</ref><ref>[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/6921-respublika-bashkortostan Статья в Башкирской энциклопедии]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

2012 шарахь РВС барам 1 триллион соьмал совбаьлла<ref>[http://kr-rb.ru/news/265-vrp-v-bashkortostane-po-itogam-2012-goda-vpervye-preodolel-rubezh-v-odin-trillion-rubley.html ВРП в Башкортостане по итогам 2012 года впервые преодолел рубеж в один триллион рублей] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140306082746/http://kr-rb.ru/news/265-vrp-v-bashkortostane-po-itogam-2012-goda-vpervye-preodolel-rubezh-v-odin-trillion-rubley.html |date=2014-03-06 }}</ref>. 2015 шеран жамӀашца иза бара 1 трлн 421 млрд сом йа 349,9 эз. Бахархойн цхьаьна синна<ref>По данным Минэкономразвития РБ</ref>. Кхиаран темпашца Башкирийчоь хьалхарчу пхеа регионашна йукъахь йу<ref name="bashinform804455">[http://www.bashinform.ru/news/804455-ekonomicheskaya-situatsiya-v-bashkortostane-stabilna-i-upravlyaema-rustem-khamitov/ Экономическая ситуация в Башкортостане стабильна и управляема — Рустэм Хамитов] // 13 января 2016, [[Башинформ]]</ref>.
[[Файл:ВРП Башкортостана.png|thumb|300px|right|2013 шеран Башкирийчоьнан РВС структура]]

2015 шеран [[Башкирийчоьнан экономика#Налогаш, федералан бюджете лушъерш а|налогийн а, бюджете гулъечун]] а республикин барам хилира 266,3 миллиард сом. 146,7 млрд царех деара мехкан бюджете, федералан бюджете делларг хилира 119,6 млрд йа 45 % бюджете чудеанчу барамах<ref>[https://www.nalog.ru/rn02/news/activities_fts/5901069/  В 2015 году налоговые органы обеспечили положительную динамику по поступлениям налогов] // Сайт [[Федеральная налоговая служба|ФНС России]], 5 февраля 2016 года</ref>.

2015 шарахь республике йина инвестицин барам хилира 316 миллиардов сом<ref>[http://tv-rb.ru/novosti/economy/the_volume_of_investments_into_bashkortostan_increased_exactly_2_times/ Объём инвестиций в Башкортостан увеличился ровно в 2 раза] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160821202312/http://tv-rb.ru/novosti/economy/the_volume_of_investments_into_bashkortostan_increased_exactly_2_times/ |date=2016-08-21 }} // [[Башкирское спутниковое телевидение]], 4 июля 2016 года</ref>. Башкирийчоьнан Правительствон Ӏалашонаш йукъахь хьалхарчу могӀехь ду 2019 шарахь РВС сегментехь инвестицийн дакъа 25 % кхачийтар<ref>[http://pravitelstvorb.ru/ru/press-office/ob-ofitsialnym-sayte/investposlaniye_2015.pdf Инвестиционное Послание Главы Республики Башкортостан Рустэма Закиевича Хамитова] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180422062449/https://pravitelstvorb.ru/ru/press-office/ob-ofitsialnym-sayte/investposlaniye_2015.pdf |date=2018-04-22 }}</ref>.

2014 шеран жамӀашца Башкирийчоь йу Россехь хьалхарчу меттигехь са йолучу предприятешца<ref>[http://vid1.rian.ru/ig/ratings/rating_regions_2015.pdf Рейтинг социально-экономического положения субъектов РФ. Итоги 2014 года]</ref>. Регионан 82,9 % предприятеш са йолуш йу. Пачхьалкхера йуккъера барам 68,42 %.

Республикин арахьара йохк-эцаран аьтту [[сальдо]] йу: 2013 шарахь 12,5 млрд доллар (экспорт: 13,7 млрд, импорт: 1,2 млрд)<ref>[http://pobashkirii.ru/o-bashkirii/respublika-bashkortostan-v-cifrax-i-faktaxl Республика Башкортостан в цифрах и фактах] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210831091557/http://pobashkirii.ru/o-bashkirii/respublika-bashkortostan-v-cifrax-i-faktaxl |date=2021-08-31 }}</ref>. 2014 шеран жамӀашца Башкирийчоьна арахьара йохк-эцаран зӀенаш лелийра 104 сов дуьненара пачхьалкхашца<ref>[http://me02.ru/dejatelnost/vneshneekonomicheskaya-deyatelnost/vneshneekonomicheskie-svyazi/ Министерство экономического развития Республики Башкортостан. Внешнеэкономические связи] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150703003420/http://me02.ru/dejatelnost/vneshneekonomicheskaya-deyatelnost/vneshneekonomicheskie-svyazi/ |date=2015-07-03 }}</ref>.

[[Файл:Заводоуправление. Вид с основания плотины.JPG|мини]]

2014 шарахь «[[Эксперт РА]]» цӀе йолу рейтинган агенталло Башкирийчоь лерина экономикин уггар кӀезиг кхерам болу регион<ref>[http://pravitelstvorb.ru/press_office/newsline/detail.php?ID=6648 Башкортостан — регион с минимальными экономическими рисками] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141216013242/http://pravitelstvorb.ru/press_office/newsline/detail.php?ID=6648 |date=2014-12-16 }}</ref>. 2014 шеран октябрехь [[Standard & Poor’s]] цӀе йолчу дуьненайукъара рейтинган агенталло чӀагӀйира Башкирийчоьнан [[кредитан рейтинг]] ВВВ тӀегӀанехь — прогноз цхьана эшшара йу<ref>[http://advis.ru/php/view_news.php?id=AAD5F786-1AF4-F84E-ADB6-4DA4DB31A2DE Standard & Poors поместило кредитный рейтинг республики Башкортостан «ВВВ-» в список CreditWatch с негативным прогнозом. // Advis.ru]</ref>. Ликвидаллин чӀогӀа гайтамаш а, чӀогӀа лахар декхарш а, барамехь лакхара финансийн гайтамаш а билгалбохуш, S&P говзанчаша тӀаккха а йукъара ца долийта ВВВ рейтинг охьайала магар — прогноз гӀуо лору регионийн финансийн системана Россис гӀуо Ӏаткъам бар бахьана долуш, цигара Российн Федерацин суверенан рейтинг охьайала тардалар бахьнехь<ref>[http://advis.ru/php/view_news.php?id=AAD5F786-1AF4-F84E-ADB6-4DA4DB31A2DE Standard & Poors поместило кредитный рейтинг республики Башкортостан «ВВВ-» в список CreditWatch с негативным прогнозом.]</ref>. Кхолламан критерешца ша схьайаьккхина регионана пачхьалкхачул лакхара рейтинг хӀотто йиш йац.

Республикин коьрта гӀала Уфа, ''Forbes'' рейтингца Россехь бизнес йан уггар дикачарех йу<ref>[http://www.forbes.ru/rating/30-luchshih-gorodov-dlya-biznesa-2013/2013?full=1&table=1 30 лучших городов для бизнеса — 2013]</ref>.

=== Промышленность ===
{{main|Башкирийчоьнан промышленность}}
Йаккхийчех промышленностан центраш: [[Уфа]], [[Стерлитамак]], [[Ишимбай]], [[Салават]], [[Нефтекамск]], [[Туймазы]], [[Октябрьски (гӀала)|Октябрьски]], [[Белорецк]]. Амалехь лакхара концентраци кхоллараллин, ах гергга промышленностан сурсаташ до Уфахь.

Ладамечех промышленностан отраслаш — [[маьхкдаьттатодар]] ([[Башнефть-УНПЗ]], [[Башнефть-Новойл]], [[Башнефть-Уфанефтехим]]), [[хими]], [[маьхкдаьттахими]] ([[Газпром нефтехим Салават]], [[Уфаоргсинтез]], Приютовн а, Туймазин а ГТЗ), [[маьхкдаьттадаккхар]] (ООО «Башнефть-Добыча»). Башкирийчоьнан маьхкдаьттатодаран комплекс йу Европехь уггар йоккхачех<ref>{{книга
 | автор         = Фокин Д. Н., Синцов А. Ю.
 | заглавие      = Приволжье. Большая книга по краеведению
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | место         = 
 | издательство  = Эксмо
 | год           = 2012
 | том           = 
 | страниц       = 240
 | страницы      = 18
 | isbn          = 978-5-699-57053-9
 | ref           = 
}}</ref>. Кхиана йу [[машенашйар]] а, [[металл кечден]] а промышленносташ. Иштта йу [[дечиг кечден]] промышленность а, [[гӀишлошйаран гӀирс]] бар.

<gallery caption="Башкирийчоьнан промышленностан сурсаташ" mode="packed">
Файл:Russian Navy Kamov Ka-31.jpg|Вертолёт [[Ка-31]], [[Кумертаун хӀаваан кемадаран предприятие|Кумертау]]
Файл:DT-30P1 Vityaz 1.jpg|Вездеход [[ДТ-30]], [[Витязь (компани)|Ишимбай]]
Файл:117C for Su-35.jpg|ПхоьалгӀа чкъоьран тӀеман хӀаваан кеманийн турбореактиван мотор [[АЛ-41Ф1]], [[Уфан моторбаран цхьанатохар|Уфа]]
Файл:Автобус НефАЗ-VDL "Башавтотранс" на улицах г.Уфы..jpg|Автобус [[VDL-НефАЗ-52998|НефАЗ-VDL]], [[Нефтекамскан автозавод|Нефтекамск]]
</gallery>

[[1917 шо]] кхаччалц Башкирийчоьнан хӀинцалера махкахь йара 100 гергга тайп-тайпана предприяти, ткъа бахамехь промышленностан дакъа 15 % дара.

1930-гӀа шерашкахь ССРС Халкъан комиссарийн Совето тӀеэцна «Башкирин АССР промышленность кхиоран хьокъехь» аьлла болу хӀоттам. Оцу шерашкахь биллина республикин маьхдаьттан промышленностан бух.

[[1932 шеран]] [[16 май]]хь таханлера йоккхачу промышленностан Ишимбай гӀалан лаьтта тӀехь, дуьххьала Уралехь а, Ийдалйистехь а баьккхина «Ӏаьржа дешин» хьалхара тӀадам<ref>[http://www.agidel.ru/?param1=7071&tab=3 ''Зыкина Р.'' Подземные реки Ишимбая //Газета «Республика Башкортостан». — № 178, 12.09.2006 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120103185420/http://www.agidel.ru/?param1=7071&tab=3 |date=2012-01-03 }}</ref>.

Маьхкдаьттан отрасль алсама хиларна 1990-гӀа шерашкахь хилла промыленностан йожар Башкирийчохь гуттар а кӀезиг хилира кхечу кечдаран промышленность йолчу регионел. Цуьнца цхьаьна маьхкдаьтта чекхдолуш хилар бахьнехь, иза даккхар цӀеххьана йухадаьлла 1980—2006 шерашкахь 39,2 млн тонн тӀиера 11,0 млн тонн кхаччалц{{sfn|История башкирского народа|2012|с=151}}.

=== Энергетика ===
{{main|Башкирийчоьнан энергетика}}
[[Файл:Tyupkildy wind park (Bashkortostan).png|right|thumb|300px|[[МЭС Тюпкильды]]н генераторш]]
Башкирийчоьнан экономика кхиаран тӀегӀа дукха хьолахь билгалйоккху электроэнергетикан (13 % промышленностан сурсат) хьолаца. Цуьнан бух бу [[Йовхонан электростанци|йовхонан электростанцеш]]: [[Кармановскан ПКӀЭС]], [[Уфан ЙЭЦ-1]], [[Уфан ЙЭЦ-2|ЙЭЦ-2]], [[Уфан ЙЭЦ-3|ЙЭЦ-3]], [[Уфан ЙЭЦ-4|ЙЭЦ-4]] Уфахь, ЙЭЦ [[Стерлитамак]]ехь, [[Салават]]ехь, [[Зауральскан ЙЭЦ]] Сибайхь, Кумертаун ЙЭЦ. [[Башкирин АЭС]] йар сацийра [[Чернобылан авари]] хилча.

Атоман энергетика кхиоран федералан программица ([[2005]]) тарло карладаккха [[Агидель]] гӀалахь [[Башкирин АЭС]] йан йолайар.

XX бӀешеран 80-гӀа шерашкахь Башкирехь меттигерчу предприятешкахь йора механ генераторш  30 киловатт ницкъаца йолу. Амма Советийн Союз йоьхначул тӀаьхьа дан долийнарг сацийра. Оцу хенахь хиллачу «[[Башкирэнерго]]» куьйгалхочун Абдурашитов Шамилас дийцарехь, республикин правительствон хила йеза терго хиллехьара , Башкирийчоь шен Ӏилманан базица тахана хила таро йара механ энергии йаккхарехь дуьненан лидер<ref>[http://www.mkset.ru/news/nonstop/12897/ Ветер перемен. Возродится ли в Башкирии альтернативная энергетика?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150211211453/http://www.mkset.ru/news/nonstop/12897/ |date=2015-02-11 }}</ref>: «И базар вайн хир йара, вай кхин а ах дуьнен латтора йара вайн станцеш, ткъа Башкири хир йара механ индустрин малхбален центр».

XXI бӀешо долалуш республикера альтернативан энергетика тӀехь-тӀехьа йухакхоллалуш йу<ref>[http://resbash.ru/stat/2/6681 Республика Башкортостан. «Позеленеет» ли энергетика?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160130194153/http://resbash.ru/stat/2/6681 |date=2016-01-30 }}</ref>. [[Туймазин кӀошт|Туймазин кӀошт]]ан [[Тюпкильды]] йуьртан йисттехь йу зиеделла-экспериментан [[МЭС Тюпкильды|механ электростанци]] 2,2 МВт ницкъ болуш. 2018 шо кхаччалц къилба кӀошташкахь йан дагахь бу ворхӀ [[Маьхан электростанци|маьлхан электростанци]] цхьанатоьхча 59 МВт ницкъ болуш<ref name="tass">[http://tass.ru/nauka/2022852 В Башкирии до 2018 года создадут сеть солнечных электростанций за 6 млрд рублей] // [[ТАСС]], 5 июня 2015 года</ref>. 2015 шеран октябрехь [[Хайбуллин кӀошт|Хайбуллин кӀошт]]ехь болхбан йолайелла хьалхара рагӀ [[Бурибаевн СЭС]] 10 МВт ницкъ болуш, иза хилира республикера дуьххьара промышленностан СЭС<ref>[http://ufa.mk.ru/articles/2015/11/25/pervaya-solnechnaya-elektrostanciya-nachala-vyrabatyvat-energiyu.html Первая солнечная электростанция начала вырабатывать энергию. Башкирия «обладает высоким уровнем солнечной радиации»] // [[Московский комсомолец]], Уфа, 25 ноября 2015 года</ref>. 2015 шеран январехь [[Северни (Абзелилован кӀошт)|Северни]] йурт шаерг дехьайаьлла меха-маьлхан электростанцин тока тӀе, иштта иза а хилира республикера хьалхара нах беха пункт йуьззина автономин электроэнергин тӀейаьлла, карлайолу энергин хьостийн бух тӀехь<ref>[http://ufa.mk.ru/articles/2015/01/21/v-bashkirii-zarabotala-pervaya-kommercheskaya-vetrosolnechnaya-elektrostanciya.html В Башкирии заработала первая коммерческая ветро-солнечная электростанция]</ref>.

=== ГӀишлошйар ===
2009 шарахь республикехь йара 189 йоккха а, йуккъера а, 4511 жима предприяти гӀишлошйаран индустрера. Башкирийчоьнан гӀишлошйаран барам 2000 шарахь хилира 15,7 млрд сом, 2005 шарахь — 46,4 млрд сом, 2006 шарахь — 56,2 млрд сом, 2007 шарахь — 83,1 млрд сом, 2008 шарахь — 102,7 млрд сом, 2009 шарахь — 80,6 млрд сом<ref>[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/5320-stroitelstvo Статья «Строительство» в Башкирской энциклопедии]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. 2014 шарахь гӀишлошйарехь Россехь коьртачехь цхьаъ йу, ткъа [[Ийдалйистан федералан гуо|ИФГ]] хьалхарчу меттигехь йу<ref>[http://top-rf.ru/places/153-stroitelstvo-zhilya-v-rossii-za-9-mesyatsev-2014-goda.html Ввод жилья в России: рейтинг регионов]</ref>.

=== Йуьртабахам ===
[[Файл:ПодсолнухивИшимбайскомрайоне.jpg|thumb|300px|Малхчубузуш маьлхахӀун арие. [[Ишимбайн кӀошт]]]]
{{main|Башкирийчоьнан йуьртабахам}}
Йалта лелоран а, даьхний лелоран агӀора [[йуьртабахам]]. Кхиадо [[кӀа]], [[Ӏаьржа кӀа]], [[сула]], [[мукх]] ([[йалта]]) а, [[шекаран буракъ]], [[маьлхан хӀу]] ([[техникин йалта]]). Республикехь кхиана ду жижиган-шуран [[даьхний лелор]], жижиган-тӀаргӀан [[жа лелор]], [[зӀакардаьхни лелор]], [[говраш лелор]], [[кхумыс]] даккхар, [[накхарш лелор]]. Шуьйра девза Россехь [[башкирийн моз]].

2009 шо долалуш Башкирийчохь болхбеш бара йуьртабахаман сурсаташ деш болу 916 кхоллам, 4214 ахархойн (фермерийн) бахам, 588 эзар долара гӀоьнан бахам<ref>[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/6802-selskoe-khozyajstvo ''Бурханов Р. А.'' Сельское хозяйство//Статья в Башкирской энциклопедии]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. 2007 шарахь республикин йуьртабахамехь болхахь вара 285,6 эз. ст.

=== Йохк-эцар а, финансаш а ===
Регионан махка тӀехь бу 78 кредитан кхоллам: 11 Башкирийчуьра бу, 67 филиалаш йу<ref name="cbr.ru">[http://www.cbr.ru Банк России]</ref><ref name="banki.ru">[http://www.banki.ru Банки.ру | информационный портал: банки, вклады, кредиты, ипотека, рейтинги банков России]</ref>. РФ Центран банкан мехкара меже йу [[Башкирийчоьнан Республикин Къоман банк]], цунна йукъайогӀу 10 чотйаран-кассийн центр<ref name="cbr.ru"/><ref name="banki.ru"/>.

=== Туризм а, садаӀар а ===
{{main|Башкирийчура туризм}}
[[Файл:RUS-02-BK Assy.jpg|thumb|300px|Санатори [[Ассы (курорт)|«Ассы»]]]]
[[Файл:Источник Красный Ключ Нуримановский район, Башкортостан 1.jpg|thumb|300px|[[Красный Ключ (шовда)|Красный Ключ]] шовда — дуьненахь уггар даккхийчех карстан шовда ду]]
[[Файл:CTVLUfp1MU8.jpg|thumb|300px|[[Аслыкуль]] Ӏам]]

Башкирийчоьнан туризман а, садаӀаран а йоккха потенциал йолуш регион йу<ref name="acexpert">[http://www.acexpert.ru/archive/8-455/shulgan-tash-i-shish.html Шульган-Таш и шиш] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171122183044/http://www.acexpert.ru/archive/8-455/shulgan-tash-i-shish.html |date=2017-11-22 }} // Журнал «[[Эксперт (журнал)|Эксперт-Урал]]», 28 февраля 2011 года</ref><ref>[http://www.open-volga.ru/region/index.php?ID=4092 Республика Башкортостан (туризм)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160130093209/http://www.open-volga.ru/region/index.php?ID=4092 |date=2016-01-30 }} // Межрегиональная туристская ассоциация «Приволжье»</ref>. Цуьнан Российн а, дуьненайукъара а туристийн базарахь лакхара конкуренци латто таро хилар билгалдоккху дукха Ӏаламан хазнаш а, историн-оьздангаллин тӀехьуоно а<ref name="mintrudrb">[http://www.mintrudrb.ru/upload/docs/post185.pdf Постановление Правительства Башкортостана № 185 от 7 июня 2012 года о долгосрочной целевой программе «Развитие внутреннего и въездного туризма в Республике Башкортостан на 2012—2016 годы»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160922194047/http://www.mintrudrb.ru/upload/docs/post185.pdf |date=2016-09-22 }}</ref>.

Республикехь даьржина ду хин чухула охьавар, Ӏаламан хазнашка вахар, санаторин-курортан дарба, ломан когасалазийн туризм. Башкирийчоьнан Ӏаламан ландшафташ тайп-тайпана хиларна цунах наггахь шолгӀа Швейцари олу, цуьнца цхьаьна иэшамаш а гойтуш, царна йукъахь тоъал кхиина йоцу хӀоьттина пайда бен туризман индустри<ref>[http://versia.ru/regions/rb/2013/oct/14/bereg Не нужен нам берег турецкий!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140702070356/http://versia.ru/regions/rb/2013/oct/14/bereg |date=2014-07-02 }} // [[Наша Версия]], 14 октября 2013 года</ref>.

2016 шеран Башкирийчоьнан санаторийн-курортан комплекс йукъайогӀу 31 санатори а, профилактори а, 170 метта хӀотторан амалера кхолламаш<ref name="mkset">[http://www.mkset.ru/longreads/page178629.html Санаторно-курортный комплекс Башкирии. Анализ деятельности и перспективы развития] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161224101407/http://www.mkset.ru/longreads/page178629.html |date=2016-12-24 }} // МедиаКорСеть, Рустем Шайахметов, 2016 год</ref>. 2013 шарахь Башкирийчоьнан санаторешкахь садаьӀира 255 эзар стага<ref name="mkset" />. Билгалдоккху, дарбанан-могашаллатойаран туризм шор ца йаларан бахьан республике садаӀа нах ца бар дац, ткъа меттигаш ца тоар ду<ref name="mkset" />. Могашаллатойаран хьашташ республикехь дукха ду, цхьайолу санатореш 100 % йуьзна йу<ref name="mkset" />. Регионехь чубогӀу туристийн чот лелош ца хиларна, чубогӀучеран а, чоьхьарчу а бараман мах лахара хадийна<ref name="mintrudrb" />. Цхьа могӀа Ӏаламан хазнаш дукха долчу муниципалан кӀошташкахь, го дукха тергам банза садоӀуш берш чубаржар<ref name="mintrudrb" />.

2016 шеран Уфан хьешан цӀийнан фондехь 106 хӀотел а, хьешан цӀа а ду, лоьмаран фонд 3 641 лоьмар 6 443 меттиг а болуш<ref>[https://regnum.ru/news/2152535.html Обзор СМИ республики с 27 июня по 3 июля] // [[Regnum]], 3 июля 2016 года</ref>. Шеран Уфан хьешан цӀийнин йуккъера барам 60-70 % бу<ref name="moluch">[http://www.moluch.ru/archive/99/pdf/188/ «Анализ гостиничного рынка Республики Башкортостан и перспективы его развития». Гареев Р. Р.] // Журнал «Молодой ученый». — 2015. — № 19. — С. 367—370</ref>. 2015 шарахь Уфа баьхкина туристийн барам 650 эзар стаг бу, 2016 шарахь туризман Пачкомитето мах хадорца — цхьа миллион гергга стаг<ref>[http://gtrk.tv/novosti/29263-turisticheskiy-potok-v-ufe-uvelichivaetsya-no-infrastruktura-ostavlyaet-zhelat Туристический поток в Уфе увеличивается, но инфраструктура оставляет желать лучшего]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // [[Башкирийчоь (телерадиокомпания, филиал ВГТРК)|ГТРК Башкирийчоь]], 5 августа 2016 года</ref>. Республикин коьрта шахьара догӀу доккхаха долу туристийн дакъа бизнес-туристийн ду, церан дакъа чубогӀучарех 80-90 % гергга ду<ref name="moluch" />. Шайн Ӏалашо хьажаран туризм йолу коьрта шахьаран хьеший 10-20 % гергга бу.

2013 шарахь туризман барам хилира 4,28 млрд сом (1 меттиг ИФГ, 7 меттиг РФ), санаторин-могашаллатойаран — 4,02 млрд сом (1 меттиг ИФГ, 4 меттиг РФ), хьешан цӀийнан — 3,75 млрд сом (1 меттиг ИФГ, 6 меттиг РФ)<ref name="npa.bashkortostan" />. Иштта, туризман сферера коьртачу кепара механ белхийн шаболу барам хилира 12 миллиард сом, иза хуьлу 1 % гергга Башкирийчоьнан валови сурсатах.
Регионера туризм сецош йолу фактор йу инфраструктура а, сервис а лакхарчу тӀегӀанехь ца хилар, кхузахь бен йоцу Ӏаламан объекташ гӀарайевлла ца хилар, дозанера арахьа кхин а гӀуо йевза<ref name="npa.bashkortostan">[http://www.npa.bashkortostan.ru/db/2015/03/201503230001.pdf Постановление Правительства РБ о внесении изменений в постановление № 185] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160919123801/http://www.npa.bashkortostan.ru/db/2015/03/201503230001.pdf |date=2016-09-19 }} // 31 декабря 2014 года</ref>. Тоам бацаршна йукъахь ду хьешан цӀен а, санаторин а лакхара мехаш, дукха хьолахь богӀу мах а ца хуьлу иза<ref name="acexpert" />. Кхечу гӀийлачу агӀонаш йукъахь билгалдоккху йоца аьхке, хенан хӀоттам сиха хийцабалар, логистикин лахара тӀегӀа. ТӀехьарчо бохург некъаш ца хилар, туристаш садоӀучу меттигашка дӀасалелош фирманаш ца хилар ду.

2016 шарахь дуьйна кхочушъеш йу «ДӀайелла Республика» проект<ref>[http://туризм-рб.рф/ Официальный сайт проекта «Открой Республику»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220401045434/http://www.xn----btbqdvvekj.xn--p1ai/ |date=2022-04-01 }}</ref>, иза хьажийна йу чоьхьара туризм кхиоре, регионан бахархойн а, хьешийн а садаӀар тодаре. Порталан Ӏалашо йу мехкан хазнех хаамаш гулбар. Сайто таро ло шега маршрут хӀоттайайта, шен тароне хьаьжжина, оьшучехь саца а соцуш. Дакъалаца кхойкху туроператоршка, транспортан белхалошка, туризмехь болхбеш йолу республикин кхин компанеш<ref>[http://www.bashinform.ru/news/858660-proekt-otkroy-respubliku-pomozhet-turistam-bashkirii-samostoyatelno-organizovat-svoy-otdykh/ Проект «Открой республику» поможет туристам Башкирии самостоятельно организовать свой отдых] // [[Башинформ]], 30 мая 2016 года</ref>.

== Транспорт ==
{{main|Башкирийчоьнан транспорт}}
Регионехула чекхдовлу автомагистралаш М5 «Урал», М7 «Волга», автонекъаш Р240 Уфа — Оренбург, Уфа — Бирск — Янаул, Стерлитамак — Белорецк — Магнитогорск, Бирск — Тастуба — Сатка, Уфа — Инзер — Белорецк, Серменево — Баймак — Акйар — Орск, Белорецк — Учалы — Миасс, Мелеуз  — [[Магнитогорск]]<ref>{{cite web|url=http://crm.avtologsib.ru/index.php/Glavnaya/Avtodorogi-Rossii/R361-%E2%80%93-Magnitogorsk-Sibay-Zilair-%E2%80%93-Ira.html|2=|title=Р361 – «Магнитогорск - Сибай - Зилаир – Ира» &#124; Автодороги России &#124; Главная|accessdate=2013-02-24|archiveurl=https://www.webcitation.org/6EhuYz9ok?url=http://crm.avtologsib.ru/index.php/Glavnaya/Avtodorogi-Rossii/R361-%E2%80%93-Magnitogorsk-Sibay-Zilair-%E2%80%93-Ira.html|archivedate=2013-02-26}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140203162644/http://crm.avtologsib.ru/index.php/Glavnaya/Avtodorogi-Rossii/R361-%E2%80%93-Magnitogorsk-Sibay-Zilair-%E2%80%93-Ira.html |date=2014-02-03 }}</ref>.

ХӀаваан хаамца регионан зӀе йу Российн мехкара а, [[Лааме Пачхьалкхийн ДоттагӀалла|ЛПД]] пачхьалкхашкара а иттаннаш гӀаланашца, ткъа иштта  [[Желтойчоь]]нан, [[Цийн Халкъан Республика|Цийчоьнан]], [[Ӏаьрбийн Цхьаьнатоьхна Эмираташ|ӀЦЭ]], [[Туркойчоь]]нан гӀаланашца. Уфахь йу регионера уггар йоккха [[Уфа (аэропорт)|аэропорт]].

Республикехь болбо ОАО «РЖД» Куйбышевн ЦӀПН Башкирийн регион, чекхдовлу цӀерпоштнекъийн Горькийн а, Къилба-Уралан а гаьннаш. Кеманаш лела хиш: [[КӀайниг (Каман га)|КӀайниг]], [[Уфа (хи)|Уфа]]. Кхиана йу [[биргӀа]]н транспорт. Шо шере мел дели тӀекхета автомобилийн парк.

== Ӏилма а, дешар а ==
{{main|Башкирийчоьнан дешар}}
{{main|Башкирийчоьнан Ӏилма}}
Башкирийчохь хь болхбеш йу 1644 школан хьалхара дешаран кхоллам, 1587 йукъарадешаран ишкол, 10 пачхьалкхан лакхара дешаран меттиг (ЛДМ), 17 ЛДМ филиал, 3 пачхьалкхан йоцу шайна йолу ЛДМ, 8 пачхьалкхан йоцу ЛДМ филиал.

Ӏилманан кхолламаш гайтина республикин ЛДМ-ца а, отраслийн Ӏилманан-талламан институташца а (80 кхоллам гергга). 1991 шарахь кхоьллина [[Башкирийн ССР Ӏилманан Академи]], хьалха 1951 шарахь дуьйна болхбеш йара [[ССРС ӀА Башкирийн филиал]].

== Оьздангалла ==
[[Файл:Library Zaki-Validi.jpg|мини]]
{{main|Башкирийчоьнан оьздангалла}}
Республикин шатайпа оьздангалла вовшахтоьхна цуьнан къоман а, жанран а дукхалло, оцу йукъадогӀу [[Башкирийн фольклор|фольклор]]ан, [[Башкортостанера дешар|дешар]]ан, [[Башкортостанера Ӏилма|Ӏилма]]нан, [[Башкортостанан архитектура|архитектурин]], [[Башкортостанан музыка|музыкин]], [[Башкортостанан театраш|театр]]ийн, [[Башкирийн хореографи|хелхар]]ан, [[Башкортостанан суртдилларан говзалла|суртдилларан говзаллин]], [[Башкортостанера дин|динан]], [[Башкортостанан литература|литературин]], кхин а элементаш.

== Спорт ==
{{main|Башкирийчоьнан спорт}}
Башкирийчохь кхуьуш йу 100 сов спортан кеп, аккредитаци йина йу 75 сов регионан спортан федераци.

== Дин ==
{{main|Башкирийчоьнан дин}}

Башкирийчоьнан махкахь коьрта дин [[суннизм|суннатан]] [[ислам]] а (67 % динан кхолламех), [[православи]]н [[керстаналла]] а (22 %) ду. Регионехь болхбо 22 кепара йолу 1445 динан цхьанакхетарша. 1990 шо кхаччалц 15 маьждиг дара. Йоцучу хенахь регионан куьйгалхоша оьшу гӀирс вовшахтуьйхира, хӀора аьлча санна муниципалан/йуьртан кхолламна шайна маьждигаш дуьйгӀира. 2010 шарахь болхбеш ду 1000 сов маьждиг<ref>[http://www.interfax-religion.ru/?act=news&div=38780 Интерфакс. Говорить о притеснении ислама в России кощунственно, считает Талгат Таджуддин]</ref>, свыше 200 православных храмов и более 60 культовых зданий иных конфессий<ref>[http://www.dumrb.ru/?part_id=44&news_id=305 Встречи Президента Республики Башкортостан с руководителями традиционных религиозных конфессий]</ref>.

== Массин хааман гӀирсаш ==
{{main|Башкирийчоьнан массин хааман гӀирсаш}}
Регионан алсама дакъа дӀалоцу ТВ-станцийн радиоретрансляторша.
Москвохара центран каналаш доцуш, Башкирийчохь йаржайо меттигера телевизионан а, радион а передачаш.
Регион шайерг мобилан зӀе лоцуш йу, кабелан телевидени йу 60 телевизионан канал долуш, сиха интернет йу.

Башкирийн АССР арахоьцура газеташ: «Совет Башкортостаны» («Советийн Башкири», 1918), башкирийн маттахь; «Советийн Башкири» оьрсийн маттахь; «Кызыл тан» («ЦӀие зӀаьнарш», 1918), гӀезалойн маттахь; [[Йэшлек|«Ленинсе»]] («Ленинхо», 1923), башкирийн а, оьрсийн а маттахь; [[Йэншишмэ|«Башкортостан пионеры]]» («Башкирин пионер», 1930), башкирийн маттахь. Журналаш: [[Агидель (журнал)|«Агидель»]] (1930), «[[Башкортостан кызы]]» («Башкирин йоӀ», с 1968), «[[Хэнэк]]» («Шада», 1925), «[[Башкортостан укытыусыхы]]» («Башкирин хьехархо», 1924), [[Аманат (журнал)|«Пионер»]] (1930), башкирийн маттахь; «Агитаторан блокнот» (башкирийн а, оьрсийн а, гӀезалойн а меттанашкахь).

Тахана Башкирийчоьнан коьрта зорбанан массин хааман гӀирс бу газеташ «[[Башкортостан Республика (газет)|Башкортостан Республика]]», «[[Башкортостан (газет)|Башкортостан]]», «Башкортостанан финансаш», «[[Кызыл тан|Кызыл таң]]», «Неделя», «Азна», «Атна», кхин а.

Регионан гӀаланашкахь а, кӀоштахь а арахоьцу меттигера муниципалан, йукъараллин, рекламан газет.

== Факташ ==
* Башкортостанан догӀу «[[КхоалгӀа республика (маьӀнаш)|кхоалгӀа республика»]] дешнийн маьӀна. Цуьнца цхьаьна хьалхара шиъ лору автономеш [[Башкурдистан]]ан а, [[Башкирийн Автономин Советийн Социалистийн Республика|Башкирийн АССР]] а.

== Панорамаш ==
<div style="overflow:auto;">
{{Панорама|Abzakovo, panorama1.jpg|800px|<center>[[Белорецкан кӀошт|Белорецкан]] а, [[Абзелилован кӀошт|Абзелилован]] а кӀоштийн дозанера панорама. Ломан когасалазийн комплекс «Абзаково». Октябрь, 2009 шо.</center>}}
{{Панорама|Morning fog (Bashkortostan).jpg|800px|<center>Ӏуьйренан дохк [[Верхнеиткулово]] йуьртан тӀехула.</center>}}
</div>

== Билгалдахарш ==
{{билгалдахарш|3}}

== Литература ==
* {{книга
 |автор         = [[Асфандияров, Анвар Закирович|Асфандияров А. З.]]
 |часть         = 
 |заглавие      = Башкирия после вхождения в состав России (вторая половина XVI — первая половина XIX в.)
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = [[Китап (издательство)|Китап]]
 |год           = 2006
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 504
 |серия         = 
 |isbn          = 5-295-03861-0
 |тираж         =
}}
* {{книга
 |автор         = [[Асфандияров, Анвар Закирович|Асфандияров А. З.]]
 |часть         = 
 |заглавие      = История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = [[Китап (издательство)|Китап]]
 |год           = 2009
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 744
 |серия         = 
 |isbn          = 978-5-295-04683-4
 |тираж         = 5000
}}
* {{книга
 |автор         = 
 |часть         = 
 |заглавие      = Башкортостан: краткая энциклопедия
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |ответственный = главный редактор [[Шакуров, Рашит Закирович|Р.З. Шакуров]]
 |издание       = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = «[[Башкирская энциклопедия (издательство)|Башкирская энциклопедия]]»
 |год           = 1996
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 672
 |серия         = 
 |isbn          = 5-88185-001-7
 |тираж         =
}}
* {{книга
|автор= [[Доннелли, Алтон Стюарт|Доннелли Алтон С.]]
|заглавие= Завоевание Башкирии Россией (1552–1740): страницы истории империализма
|ответственный= пер. с англ. Л. Р. Бикбаевой
|ссылка= 
|место= [[Уфа]]
|издательство= Башкортостан
|год= 1995
|том=
|страниц= 288
|страницы=
|isbn= 5-87204-016-4}}
* {{книга
 |автор         = Лопатин В. В., Мурзагулов А. А.
 |часть         = 
 |заглавие      = Туристские маршруты Башкирии
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = [[Физкультура и спорт (издательство)|Физкультура и спорт]]
 |год           = 1972
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 104
 |серия         = [[По родным просторам]]
 |isbn          = 
 |тираж         = 16&nbsp;000
}}
* {{книга|автор=||ответственный=Главный Редактор Кульшарипов, М. М.|заглавие=История башкирского народа : в 7 т|место=Уфа|издательство=Гилем|год=2012|том=VII|isbn=978-5-4466-0040-3|ссылка=http://rihll.ru/library/256-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-7.html|ref=История башкирского народа}}
* {{книга
|автор= [[Юнусова, Айслу Билаловна|Юнусова А. Б.]]
|заглавие= Ислам в Башкортостане
|ответственный= под ред. А. В. Малашенко
|ссылка= http://www.ino-center.ru/news/doc/islam-in-bashkortostan.pdf
|место= М.
|издательство= Логос
|год= 2007
|том=
|страниц= 91
|страницы=
|isbn= 978-5-98704-224-0}}

== Хьажоргаш ==
{{Гергара проекташ
|Тема = Башкирийчоь
|Портал = Башкирийчоь
|Викикерланаш = Категори:Башкирийчоь Республика 
}}
* {{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/6921-respublika-bashkortostan|Республика Башкортостан|автор=}}
* [https://www.bashkortostan.ru/ Централизованный информационный портал Республики Башкортостан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201126175623/https://www.bashkortostan.ru/ |date=2020-11-26 }}
* [http://presidentrb.ru/ Глава Республики Башкортостан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101210073843/http://www.presidentrb.ru/ |date=2010-12-10 }}
* [http://pravitelstvorb.ru/ Правительство Республики Башкортостан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150322144308/http://www.pravitelstvorb.ru/ |date=2015-03-22 }}
* [http://gsrb.ru/ Государственное Собрание — Курултай Республики Башкортостан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111127171020/http://gsrb.ru/ |date=2011-11-27 }}
* [http://ks-rb.ru/ Конституционный Суд Республики Башкортостан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171123051308/http://www.ks-rb.ru/ |date=2017-11-23 }}
{{Башкирийчоь}}
{{Ийдалйистан федералан гуо}}
{{Российн федерацин регионаш}}

{{Хаьржина агӀо|Башкирийчоь}}

[[Категори:Башкирийчоь|*]]
[[Категори:1992 шарахь кхоьллинарш]]