Cwtigl
| Enghraifft o'r canlynol | cydadran neu elfen fiolegol, dosbarth o endidau anatomegol  |
|---|---|
| Math | endid anatomegol arbennig |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Mae cwtigl (ll. cwtiglau [1]), neu cuticula, yn unrhyw un o amrywiaeth o orchuddion cryf ond hyblyg, allanol organeb, sy'n ei amddiffyn. Ceir gwahanol fathau o gwtiglau i'w cael gyda rhai nad ydynt yn homologaidd, a cheir gwahaniaethau yn eu tarddiad, eu strwythur, eu swyddogaeth, a'u cyfansoddiad cemegol.
Anatomeg ddynol
[golygu | golygu cod]
Mewn anatomeg ddynol, gall "cwtigl" gyfeirio at sawl strwythur, ond fe'i defnyddir yn gyffredinol a hyd yn oed gan weithwyr meddygol proffesiynol wrth siarad â chleifion i gyfeirio at yr haen drwchus o groen o amgylch ewinedd y bysedd a'r bodiau traed (yr eponychium). Caiff ei ddefnyddio i gyfeirio at yr haen arwynebol o gelloedd sy'n gorchuddio'r siafft gwallt (cuticula pili) sy'n cloi'r gwallt yn ei ffoligl, ac sy'n cynnwys celloedd marw.[2] Gellir ei ddefnyddio hefyd fel cyfystyr ar gyfer yr epidermis, sef haen allanol y croen.
Cwtigl mewn infertebratau
[golygu | golygu cod]Mewn sŵoleg, mae'r cwtigl neu'r cwtigwla infertebrataidd yn adeiledd aml-haenog y tu allan i epidermis llawer o infertebratau, yn enwedig llyngyr ac arthropodau, lle mae'n ffurfio allsgerbwd.
Prif gydrannau strwythurol y cwtigl nematod yw proteinau, colagenau traws-gysylltiedig iawn a phroteinau anhydawdd arbenigol a elwir yn "cuticlins", ynghyd â glycoproteinau a lipidau.[3]
Prif gydran strwythurol cwtigl arthropod yw citin, polysacarid sy'n cynnwys unedau N- acetylglucosamine, ynghyd â phroteinau a lipidau. Mae'r proteinau a'r citin wedi'u croesgysylltu. Daw'r anhyblygedd o'r mathau o broteinau a maint y citin. Credir bod y celloedd epidermaidd yn cynhyrchu protein a hefyd yn monitro amseriad a maint y protein i'w ymgorffori yn y cwtigl.[4]
Botaneg
[golygu | golygu cod]Mewn botaneg, mae cwtiglau planhigion yn orchuddion amddiffynnol, hydroffobig, cwyraidd a gynhyrchir gan gelloedd epidermaidd megis dail, egin ifanc a holl organau planhigion awyr eraill. Mae cwtiglau yn lleihau'rbroses o golli dŵr ac yn lleihau mynediad pathogenau yn effeithiol oherwydd eu secretiad cwyraidd. Prif gydrannau strwythurol cwtiglau planhigion yw'r cwtiglau polymerau unigryw neu'r cwtan, wedi'u trwytho â chwyr. Mae cwtiglau planhigion yn gweithredu fel rhwystrau rhag athreiddio dŵr ac mae'r ddau yn atal arwynebau planhigion rhag mynd yn wlyb ac yn helpu i atal planhigion rhag sychu. Mae gan blanhigion seroffytig fel cacti gwtiglau trwchus iawn i'w helpu i oroesi mewn cynefinoedd sych. Mae gan blanhigion sy'n byw o fewn cyrraedd ewyn tonnau'r môr hefyd gwtiglau mwy trwchus sy'n eu hamddiffyn rhag effeithiau gwenwynig halen.
Mae "cwtigl" yn derm a ddefnyddir ar gyfer haen allanol madarchen (y meinwe basidiocarp). Efallai y byddai'r term amgen "pileipellis", Lladin am "groen y cap" (sy'n golygu "madarchen"[5]) yn derm gwell. Dyma'r rhan o'r fadarchen sy'n cael ei blicio a'i daflu cyn ei goginio.
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ Geiriadur Prifysgol Bangor; adalwyd 29 Ionawr 2022
- ↑ [1]
- ↑ Page, Anthony; Johnstone, I. L. (2007). "The cuticle". WormBook: 1–15. doi:10.1895/wormbook.1.138.1. PMC 4781593. PMID 18050497. http://www.wormbook.org/chapters/www_cuticle/cuticle.pdf.
- ↑ "insect physiology" The McGraw-Hill Encyclopedia of Science of Technology, Vol. 9, p. 233, 2007
- ↑ Jaeger, Edmund C. (1959). A Source-Book of Biological Names and Terms. Springfield, IL: Thomas. ISBN 0398061793.