Αυτό το λήμμα αφορά τον αρχαιολογικό χώρο. Γιατην κωμόπολη της Φωκίδας, δείτε: Δελφοί Φωκίδας.
ΟιΔελφοί ήταν αρχαία ελληνική πόλη στην οποία λειτούργησε το σημαντικότερο μαντείοτου αρχαιοελληνικού κόσμου. Η πόλη αναφέρεται από τους ομηρικούς χρόνους μετην ονομασία Πυθώ. Στην αρχή των ιστορικών χρόνων ήταν μία από τις πόλεις της αρχαίας Φωκίδας, αλλά σταδιακά ο ρόλος της πόλης ενισχύθηκε και εξελίχθηκε σε πανελλήνιο κέντρο και ιερή πόλη των αρχαίων Ελλήνων. Αποτέλεσε επίσης κέντρο της Δελφικής Αμφικτυονίας. Οι Δελφοί διατήρησαν τη σημαντική τους θέση μέχρι τα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ., οπότε δόθηκε οριστικό τέλος στη λειτουργία του μαντείου με διάταγμα του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α΄. Τους επόμενους αιώνες η πόλη παρήκμασε και εγκαταλείφθηκε οριστικά την περίοδο τωνσλαβικών επιδρομών.
Σύμφωνα μετην παράδοση, στην περιοχή των Δελφών υπήρχε ιερό αφιερωμένο στη γυναικεία θεότητα της Γαίαςκαι φύλακάς του είχε τοποθετηθεί ο φοβερός δράκοντας Πύθων. Σύμφωνα με τοπικούς μύθους κύριος του ιερού έγινε οΑπόλλων όταν σκότωσε τον Πύθωνα. Στη συνέχεια ο θεός μεταμορφωμένος σε δελφίνι μετέφερε στην περιοχή Μινωίτες, οι οποίοι ίδρυσαν το ιερό του. Ο μύθος αυτός σχετικά μετην κυριαρχία του Απόλλωνα επιβίωσε σε εορταστικές αναπαραστάσεις στις τοπικές γιορτές, όπως ταΣεπτήρια, ταΔελφίνια, ταΘαργήλια, ταΘεοφάνια, καιταΠύθια[1]
Τα παλαιότερα ευρήματα στην περιοχή των Δελφών έχουν εντοπιστεί στοΚωρύκειο Άντροκαι χρονολογούνται στηνεολιθική εποχή (4000 π.Χ.) Από το 4.000 π.Χ. μέχρι τα Μυκηναϊκά χρόνια (1550 π.Χ.) δεν υπάρχουν ευρήματα, γεγονός που δείχνει ότι η περιοχή πιθανόν έμεινε ακατοίκητη στο διάστημα αυτό. Στο ξεκίνημα της Μυκηναϊκής περιόδου εγκαταστάθηκαν στο χώρο των Δελφών Αχαιοί προερχόμενοι από τηΘεσσαλίακαι ίδρυσαν οργανωμένη πόλη.[2]. Από την πόλη αυτή έχουν βρεθεί κατάλοιπα μυκηναϊκού οικισμού και νεκροταφείου. Πιστεύεται πως αντιστοιχεί στην πόλη που αναφέρεται στονκατάλογο των Νεών της Ιλιάδας, μετο όνομα Πυθώ. Η Πυθώ ήταν μία από τις εννέα Φωκικές πόλεις που συμμετείχαν στονΤρωικό πόλεμο, στο πλευρό των υπολοίπων Αχαιών.[3]
Μετο τέλος της Μυκηναϊκής περιόδου η πόλη εγκαταλείφθηκε, όπως και πολλά ακόμα Μυκηναϊκά κέντρα της ηπειρωτικής Ελλάδας. Για τους επόμενους τέσσερις αιώνες δεν παρατηρήθηκε καμία σημαντική εγκατάσταση στην περιοχή. Τα ευρήματα από την περιοχή παρέμειναν ελάχιστα και πολύ αποσπασματικά μέχρι τον 8οαι. π.Χ., οπότε και επικράτησε οριστικά η λατρεία τουΑπόλλωνακαι άρχισε η ανάπτυξη του ιερού καιτου μαντείου. Προς το τέλος του 7ουαι. π.Χ. οικοδομήθηκαν οι πρώτοι λίθινοι ναοί, αφιερωμένοι ο ένας στον Απόλλωνα καιο άλλος στηνΑθηνά, που λατρευόταν επίσημα, μετην επωνυμία «Προναία» ή «Προνοία» και είχε δικό της τέμενος. Σύμφωνα με αρχαίες μαρτυρίες και αρχαιολογικά ευρήματα, στους Δελφούς λατρεύονταν ακόμη ηΆρτεμη, οΠοσειδώνας, οΔιόνυσος, οΕρμής, ο Ζευς Πολιεύς, ηΥγιείακαιηΕιλείθυια.[1]
Από τον 8ο αιώνα, όταν πλέον επικράτησε η λατρεία τουΑπόλλωνα, το ιερό των Δελφών απέκτησε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, ενώ η επιρροή του εξαπλώθηκε σταδιακά σε ένα μεγάλο τμήμα του ευρύτερου χώρου της ανατολικής Μεσογείου. Σημαντικός αριθμός αφιερωμάτων που βρέθηκαν στους Δελφούς, προέρχεται ακόμα και από περιοχές της Συρίας και της Αρμενίας, γεγονός που μαρτυρά την έκταση της επιρροής του ιερού. Λόγω του μεγάλου κύρους τουμαντείου, οι ελληνικές πόλεις κατέφευγαν σ’ αυτό γιανα βοηθηθούν στη λήψη σημαντικών αποφάσεων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση τουαποικισμού, όπου οι μητροπόλεις κατέφευγαν στο μαντείο γιανατο συμβουλευτούν, γιατην επιλογή κατάλληλης θέσης γιατην ίδρυση αποικίας.
Το ιερό των Δελφών έγινε σταδιακά κέντρο της σημαντικότερης Αμφικτυονίας του αρχαίου ελληνικού κόσμου, Η Αμφικτυονία αυτή που έγινε γνωστή ως Δελφική Αμφικτυονία, ήταν μία ομοσπονδιακή ένωση δώδεκα φυλών με θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα.[1] Συμμετείχαν σε αυτή οι φυλές της κεντρικής Ελλάδας και ηγετική θέση ανάμεσά τους κατείχαν οιΘεσσαλοί. Αρχικά είχε κέντρο της τηνΑνθήλη της Μαλίδας, αλλά από τα μέσα του 7ου αιώνα έκανε κέντρο της τους Δελφούς.
Στις αρχές του 6ουπ.Χ. αιώνα η Δελφική Αμφικτυονία διεξήγαγε πόλεμο μετη γειτονική πόλη των Δελφών, τηνΚρίσα. Ο πόλεμος αυτός ονομάστηκε Α΄ Ιερός πόλεμοςκαι είχε ως κατάληξη την καταστροφή της Κρίσας.[4] Αποτέλεσμα του πολέμου ήταν οι Δελφοί να αυξήσουν την πανελλήνια θρησκευτική και πολιτική τους επιρροή καινα μεγαλώσουν σε έκταση, αποκτώντας εδάφη που μέχρι τότε ανήκαν στην Κρίσα. Παράλληλα μετά το τέλος του πολέμου διοργανώθηκαν για πρώτη φορά ταΠύθια, οι δεύτεροι σε σημασία πανελλήνιοι αγώνες μετά τους Ολυμπιακούς. Στα πρώτα Πύθια που διοργανώθηκαν το 586 π.Χ. δόθηκαν ως έπαθλα στους νικητές των αγώνων, χρηματικά δώρα από τα λάφυρα της Κρίσας.[2] Από τους επόμενους αγώνες καθιερώθηκε ως τιμητικό βραβείο των νικητών το δάφνινο στεφάνι.
Την περίοδο τωνΠερσικών πολέμωντο μαντείο των Δελφών εξέδωσε αρκετούς δυσοίωνους χρησμούς για τις ελληνικές πόλεις, γεγονός που αποδόθηκε από μεταγενέστερους ιστορικούς σε φιλοπερσική στάση που κράτησε.[2]ΟΗρόδοτος αναφέρει πως οι Δελφοί δέχτηκαν επίθεση από τους Πέρσες. Συγκεκριμένα αναφέρει πως αφού ο Ξέρξης πέρασε τις Θερμοπύλεςκαι κατευθυνόταν προς τη Φωκίδα, έστειλα ένα στρατιωτικό σώμα προς τους Δελφούς γιανα αποσπάσει θησαυρούς. Όταν οι Πέρσες πλησίασαν στους Δελφούς, δύο κορυφές από τον Παρνασσό αποκόπηκαν και έπεσαν πάνω τους, ενώ παράλληλα καταδιώχθηκαν από δύο τοπικούς ήρωες, τονΦύλακοκαιτονΑυτόνοο.[5]
Οι Δελφοί παρέμειναν ανεξάρτητη πόλη μέχρι το 448 π.Χ. όταν οιΑθηναίοι βοήθησαν τουΦωκείςνα εντάξουν το ιερό στην ομοσπονδία τους. Τότε οιΣπαρτιάτες αντέδρασαν με αποτέλεσμα να ξεσπάσει οδεύτερος ιερός πόλεμος. Οι Σπαρτιάτες αρχικά επανέφεραν την πόλη στην προηγούμενη κατάστασή της αλλά με νέα παρέμβαση των Αθηναίων η πόλη αποδόθηκε πάλι στους Φωκείς.[2]Οι Φωκείς διατήρησαν τον έλεγχο του μαντείου μέχρι το 421 π.Χ. Τη χρονιά αυτή η πόλη των Δελφών ανεξαρτητοποιήθηκε και πάλι ως συνέπεια της Νικίειου ειρήνης. Το 356 π.Χ. οι Φωκείς κατέλαβαν τους Δελφούς, όταν το αμφικτυονικό συνέδριο, που ελεγχόταν τότε από τη Θήβα, τους επέβαλλε ένα βαρύ πρόστιμο. Το γεγονός αυτό οδήγησε στο ξέσπασμα τουτρίτου ιερού πολέμου. Κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου λεηλατήθηκαν όλοι οι θησαυροί των Δελφών γιανα χρηματοδοτηθεί ο στρατός των Φωκέων. Οι Φωκείς τελικά ηττήθηκαν δέκα χρόνια μετά με επέμβαση τουΦιλίππουκαιοι Δελφοί πέρασαν πάλι στον έλεγχο της Δελφικής αμφικτυονίας που πλέον ελεγχόταν από τους Μακεδόνες[2]. Ένας τέταρτος ιερός πόλεμος ξέσπασε το 339 π.Χ. στον οποίο αναμείχθηκαν οιΛοκροί της Άμφισσας και οδήγησε τελικά στην επέμβαση του Φιλίππου στη νότια Ελλάδα.
Κατά τον 3οαι. π.Χ. οι Δελφοί πέρασαν στον έλεγχο της νέας δύναμης που αναδείχτηκε στη νότια Ελλάδα, της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Οι Αιτωλοί κατέλαβαν το ιερό το 290 π.Χ. Λίγα χρόνια μετά, το 279 π.Χ., η πόλη των Δελφών βρέθηκε σε κίνδυνο από την επιδρομή τωνΓαλατώνστον ελλαδικό χώρο. Την επιδρομή αυτή αντιμετώπισαν με επιτυχία οι Αιτωλοί και προστάτευσαν το ιερό[2]. Η πόλη συνέχισε να ευδοκιμεί καινα πλουτίζει σε δώρα και αφιερώματα και κατά τη διάρκεια αυτού του αιώνα. Τα περισσότερα αφιερώματα αυτής της περιόδους προέρχονται από τις πόλεις της Αιτωλικής Συμπολιτείας.[6]
Τα Κυριότερα Ιερά της Αρχαίας Ελλάδας
Το 190 π.Χ. οι Ρωμαίοι αφαίρεσαν από τους Αιτωλούς την κυριαρχία στο μαντείο των Δελφών.[2] Λίγα χρόνια μετά, το 168 π.Χ. οι Δελφοί πέρασαν σερωμαϊκή κυριαρχία. Κατά τη διάρκεια των Μιθριδατικών πολέμων οι Δελφοί λεηλατήθηκαν από τον Ρωμαίο στρατηγό Σύλλατο86 π.Χ..[1], ο οποίος απαίτησε και πέτυχε νατου παραχωρηθούν τα πολύτιμα μετάλλινα αναθήματα του ναού.[7]Το 83 π.Χ., οι Μαίδοι, θρακικό φύλο, πραγματοποίησαν επιδρομή στους Δελφούς, πυρπόλησαν το ναό, λεηλάτησαν το ιερό και έκλεψαν το «άσβεστο πυρ» από το βωμό. Στη διάρκεια αυτής της επιδρομής, ένα μέρος της στέγης του ιερού ναού κατέρρευσε.[7]
Στη διάρκεια των πρώτων χριστιανικών χρόνων το Μαντείο των Δελφών είχε πια παρακμάσει. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των λιγοστών πλέον επισκεπτών δεν ήταν τόσο η θρησκευτική πίστη καιη ανάγκη προσκύνησης, όσο τονα θαυμάσουν τα πλούσια και επιβλητικά καλλιτεχνικά αρχιτεκτονήματα του χώρου. Σχετική άνθηση του μαντείου παρατηρήθηκε ξανά επί αυτοκράτορα Αδριανού, ο οποίος φαίνεται πως επισκέφθηκε το μαντείο δύο φορές. Η περίοδος παρακμής συνεχίζεται όμως στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου, καιτου Κωνσταντίνου Β’.
Το μαντείο των Δελφών έκλεισε οριστικά με διάταγμα τουΘεοδοσίου Α'το 395 μ.Χ. Ωστόσο ο χώρος δεν εγκαταλείφθηκε. Αρχαιολογικά δεδομένα μαρτυρούν ότι η πόλη συνέχισε να ευημερεί μέχρι περίπου τις αρχές του 7ου αιώνα.
Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός προσπάθησε να ανατρέψει το κλίμα παρακμής των παγανιστικών λατρειών, όμως η βασιλεία του ήταν ιδιαίτερα βραχύβια. Όταν απέστειλε τον έμπιστό του Ορειβάσιο στο μαντείο των Δελφών να πληροφορηθεί γιατην τύχη των ιερών, πήρε μια αποκαρδιωτική απάντηση:
Εἴπατε τῷ βασιλεῖ, χαμαὶ πέσε δαίδαλος αὐλά,
οὐκέτι Φοῖβος ἔχει καλύβην, οὐ μάντιδα δάφνην,
οὐ παγὰν λαλέουσαν, ἀπέσβετο καὶ λάλον ὕδωρ.
Άποψη αρχαίου θεάτρου Δελφών
[Πείτε στο βασιλιά, ότι ο αυλός έχει πέσει στο χώμα. Ο Φοίβος δεν έχει πια σπίτι, ούτε δάφνη μαντική, ούτε και πηγή που μιλάει, γιατί στέρεψε το νερό που μιλούσε]
Οι ανασκαφές, ιδιαίτερα αυτές των τελευταίων δεκαετιών, απέδειξαν ότι η ζωή στους Δελφούς δεν σταμάτησε μετο κλείσιμο του μαντείου. Απεναντίας, φαίνεται ότι η πόλη συνέχισε να ανθεί για τρεις ακόμη αιώνες, αποδεσμευμένη όμως πια από τις αρχαίες λατρείες. Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ανασκαφής αποκαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου αιώνα, την περίοδο πουοι Δελφοί ήταν έδρα επισκόπου. Σημαντικά υστερορωμαϊκά κτίσματα είναι οι Ανατολικές Θέρμες, η οικία μετο περιστύλιο, η ρωμαϊκή αγορά, η μεγάλη δεξαμενή, η έπαυλη της δυτικής στοάς. Έξω από την πόλη απλώθηκαν νεκροπόλεις. Η λεγόμενη Νοτιοανατολική Έπαυλη, που οικοδομήθηκε εκτός του ιερού περιβόλου του τεμένους του Απόλλωνα, είναι ιδιαίτερα πολυτελής. Η πρόσοψή της έχει μήκος 65 μέτρα καιτο ίδιο το κτίριο αναπτύσσεται σε τέσσερα επίπεδα. Η οικία διέθετε τέσσερα τρικλίνια και ιδιωτικά λουτρά. Οι προμήθειες αποθηκεύονταν σε μεγάλους πακτωμένους πίθους[8]. Ανακαλύφθηκαν αντικείμενα πολυτελείας, αρκετά από αυτά εισηγμένα, όπως μια μικρή λεοπάρδαλη από μάργαρο, σασσανιδικής μάλλον προέλευσης, που κοσμούσε κάποιο ξύλινο στέλεχος, όπως σκήπτρο ή κάθισμα[9]. Σήμερα εκτίθεται στην αίθουσα του ισογείου τουΑρχαιολογικού Μουσείου των Δελφών. Το κτίριο κτίστηκε στις αρχές του 5ου αιώνα και χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία περίπου ως το 580, ενώ αργότερα μετατράπηκε σε συγκρότημα εργαστηρίων αγγειοπλαστών. Στα τέλη του 6ου αιώνα η πόλη συρρικνώθηκα και σταμάτησαν σε μεγάλο βαθμό οι εμπορικές επαφές με άλλες περιοχές. Η εγχώρια παραγωγή, η οποία είναι χονδροειδέστερη, κάλυπτε πλέον τις ανάγκες των κατοίκων [10].
Κατά την ύστερη αρχαιότητα η Ιερά Οδός πλακοστρώθηκε με επαναχρησιμοποίηση αρχαίων αρχιτεκτονικών μελών, ο χαρακτήρας της όμως είναι πια κυρίως βιοτεχνικός και εμπορικός[11]. Στον χώρο της αγοράς δημιουργήθηκαν εργαστήρια, και οικοδομήθηκε παλαιοχριστιανική βασιλική. Δύο μεγάλες δεξαμενές κατασκευάστηκαν γιανα εξασφαλίζουν νερό στις οικίες.
Μετην επικράτηση τουΧριστιανισμού, οι Δελφοί έγιναν έδρα επισκοπής, αλλά εγκαταλείφθηκαν στις αρχές του 7ουαι. μ.Χ.[12], κατά την περίοδο τωνΣλαβικών επιδρομών.[1]Ο χρόνος καιοι φυσικές καταστροφές συμπλήρωσαν το κάδρο της ερήμωσης του τόπου, καιστη θέση των ερειπίων του ιδρύθηκε το μικρό και άσημο χωριό Καστρί.[7][13]
Η Κασταλία καιοι Φαιδριάδες σε χαρακτικό του Ουίλιαμ Μίλερ, 1829
Οι Δελφοί ακολούθησαν την ιστορία της Φωκίδας με αλλεπάλληλες μεταβολές ηγεμόνων κατά τη διάρκεια της Λατινοκρατίας, ως το 1410, όταν οι Οθωμανοί οριστικοποίησαν την εξουσία τους στην περιοχή. Η ίδια η τοποθεσία παρέμεινε σχεδόν ακατοίκητη για αιώνες, ενώ φαίνεται πως ένα ίσως από ταπιο πρώιμα κτίσματα της νεότερης εποχής ήταν το μοναστήρι της Παναγιάς, το οποίο κτίστηκε πάνω στα ερείπια του αρχαίου γυμνασίου. Σιγά σιγά άρχισε να δημιουργείται ένας οικιστικός πυρήνας, που εξελίχθηκε στο χωριό Καστρί.
Ο πρώτος δυτικός “περιηγητής” που περιέγραψε τις ορατές δελφικές αρχαιότητες και μας κληροδότησε μια σπάνια εικόνα του χώρου γιαμια περίοδο σχετικά άγνωστη ήταν ο Κυριακός ο Αγκωνίτης (ή, κατά κόσμον, Κιριάκο ντε Πιτσικόλι). Πρόκειται γιαμια λαμπρή μορφή, γνήσιο εκπρόσωπο του αναγεννησιακού ουμανισμού. Ξεκίνησε την καριέρα του ως έμπορος, ωστόσο οι αρχαιότητες που συναντούσε κατά τη διάρκεια των ταξιδιών τουτον συγκίνησαν ιδιαίτερα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να μάθει αρχαία ελληνικά και λατινικά σε μεγάλη ηλικία, στα 30 του, καιστη συνέχεια να επιδοθεί σεμια σειρά ταξιδιών με στόχο την αρχαιολογική εξερεύνηση και καταγραφή, παράλληλα με διάφορες διπλωματικές αποστολές ιδιαίτερα στην Οθωμανική αυλή. Ο Κυριάκος επισκέφθηκε τους Δελφούς τον Μάρτιο του 1436, στο πλαίσιο ευρύτερου ταξιδιού στην Ελλάδα καιτην ανατολική Μεσόγειο, και παρέμεινε εκεί για έξι ημέρες, καταγράφοντας τα αρχαιολογικά κατάλοιπα με οδηγό την περιγραφή του Παυσανία. Σε αυτόν οφείλουμε τις περιγραφές του θεάτρου καιτου σταδίου, καθώς και αρκετών ορατών γλυπτών. Επίσης, σημαντική ήταν η συμβολή τουστην επιγραφική, καθώς κατέγραψε πλήθος επιγραφών. Βέβαια, οι ταυτίσεις τουδεν ήταν πάντοτε ορθές: το κυκλικό κτίριο που περιέγραψε ως ναό του Απόλλωνα, για παράδειγμα, δεν ήταν παρά τα δύο ημικύκλια της βάσης του αναθήματος των Αργείων...
Οι πληροφορίες για τους επόμενους δύο αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας είναι σχετικά πενιχρές και συγκεχυμένες. Μετην ονομασία Καστρί οι Δελφοί υπάγονται στον καζά των Σαλώνων (Άμφισσας). Γνωρίζουμε ότι ο καταστροφικός σεισμός του 1580, που έπληξε όλη την περιοχή της Άμφισσας, προκάλεσε μεγάλες ζημιές στις ως τότε ορατές αρχαιότητες.
Δείπνο στο Χρισσό, χαρακτικό του περιηγητή Έντουαρντ Ντόντουελ, που απεικόνισε τόσο τα τοπία όσο και τους ανθρώπους στους Δελφούς
Οι πληροφορίες μας για τους Δελφούς της οθωμανικής περιόδου πληθαίνουν μαζί με τους περιηγητές που τους επισκέπτονται. Όπως καιστην αρχαιότητα, από τους Δελφούς περνούσε ένας από τους δρόμους που συνέδεε τη δυτική μετην ανατολική Ελλάδα. Αρκετοί περιηγητές αποβιβάζονταν στην Ιτέα ή στη Ναύπακτο καιστη συνέχεια έκαναν τον δρόμο αυτό οδικώς, μετη βοήθεια υποζυγίων. Από τα μέσα του 17ου αιώνα οι επισκέψεις αυτές πολλαπλασιάζονται, καθώς στην Ευρώπη εξαπλώνεται η μόδα των περιηγήσεων και της αρχαιολατρείας. Από τους πρώτους Ευρωπαίους επισκέπτες των Δελφών (επώνυμους τουλάχιστον) ήταν το δίδυμο των Τζορτζ Ουίλερ και Τζακόμπ Σπον, που επισκέφθηκαν την περιοχή τον Ιανουάριο του 1676. Το πρώτο κτίσμα που τράβηξε την προσοχή τους, όπως και πολλών άλλων κατοπινών επισκεπτών, ήταν το μοναστήρι της Παναγιάς, κτισμένο στη λεγόμενη “Μαρμαριά”, επάνω ακριβώς από το αρχαίο γυμνάσιο. Επρόκειτο για μετόχι της Μονής της Ιερουσαλήμ στη βοιωτική Δαύλεια, και έστεκε μέχρι τη δεκαετία του 1890, όταν κατεδαφίστηκε στη διάρκεια της “Μεγάλης ανασκαφής”. Στο μοναστήρι αυτό κατέλυαν πολλοί από τους περιηγητές, οι περισσότεροι από τους οποίους μνημονεύουν το καλό κρασί που τους πρόσφεραν οι κατά τα άλλα λιτοδίαιτοι μοναχοί. Το 1766 πέρασαν από τους Δελφούς ο Ρίτσαρντ Τσάντλερ, καθηγητής στην Οξφόρδη και καταξιωμένος επιγραφικός, συνοδευόμενος από τον αρχιτέκτονα και σχεδιαστή Νίκολας Ρέβετ καιτον ζωγράφο Ουίλιαμ Παρς. Η αποστολή τους είχε χρηματοδοτηθεί από την περίφημη Εταιρεία των Ντιλετάντι, η οποία καλλιεργούσε συστηματικά το ενδιαφέρον για τις ελληνορωμαϊκές αρχαιότητες στη Βρετανία. Οι μελέτες τους δημοσιεύτηκαν το 1769 μετον τίτλο “Ionian Antiquities”, ενώ ακολούθησαν καιμια συλλογή επιγραφών καθώς και δύο ταξιδιωτικές περιγραφές, μία γιατη Μικρά Ασία (1774) και μία γιατην Ελλάδα (1775). Εκτός από τις αρχαιότητες που κατέγραψαν, η ομάδα των βρετανών μας διέσωσε και μερικές ζωηρές περιγραφές της καθημερινής ζωής στο Καστρί, ιδιαίτερα την επίσκεψη μιας ομάδας Τουρκαλβανών, που ενεργούσαν ως φύλακες των ορεινών δρόμων, και δημιούργησαν έντονα αρνητική εντύπωση στους Βρετανούς μετην “άξεστη” και “βάρβαρη” συμπεριφορά τους. Το 1805 επισκέφθηκε τους Δελφούς ο Ντόντουελ, συνοδευόμενος από τον ικανό ζωγράφο Σιμόνε Πομάρντι. Οι περιγραφές του απλές αλλά ακριβείς, όπως καιτα εξαιρετικά χαρακτικά του Πομάρντι, που διακόσμησαν το βιβλίο του, το οποίο εκδόθηκε το 1821. Εκτός από τις αρχαιότητες, περιγράφει και αυτός μετη σειρά του, σκηνές της καθημερινής ζωής, όπως ένα αξιομνημόνευτο δείπνο στο χωριό Χρισσό ή τη φιλοξενία που τους παρείχε ο παπάς του Καστριού σε ένα μονόχωρο σπίτι χωρίς εξαερισμό γιατη διαφυγή του καπνού από την εστία, όπου όλη η οικογένεια ζούσε μαζί.
Μια τόσο γνωστή στη Δύση τοποθεσία όπως οι Δελφοί, δενθα μπορούσε ναμην συμπεριλαμβάνεται στο δρομολόγιο του μεγάλου φιλέλληνα, του Λόρδου Βύρωνα, που επισκέφθηκε την περιοχή το 1809. Ο Βύρωνας συνοδευόταν από τον φίλο τουΤζονΚαμ Χόμπχαουζ. Από την επίσκεψη αυτή ο ποιητής εμπνεύστηκε, μεταξύ άλλων, τους παρακάτω στίχους: Yet there I've wandered by the vaulted rill; Yes! Sighed o'er Delphi's long deserted shrine, where, save that feeble fountain, all is still. Παράλληλα δεν μπόρεσε παρά να παρατηρήσει τις χαραγμένες υπογραφές άλλων ταξιδιωτών επάνω στους αρχαίους κίονες, σε δεύτερη χρήση στο μοναστήρι της Παναγιάς, μεταξύ άλλων καιτου Κόμη του Αμπερντίν, πουο Βύρων στηλίτευε, μαζί μετον Έλγιν, γιατον ακρωτηριασμό καιτην κλοπή αρχαιοτήτων. Η απέχθειά τουγια τις ειδεχθείς πράξεις των συμπατριωτών τουδεντον απέτρεψε ωστόσο να αφήσει κι εκείνος την υπογραφή τουστο μάρμαρο του ίδιου κίονα, που σήμερα στέκει στο γυμνάσιο των Δελφών.
Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, η μέριμνα για τις αρχαιότητες υπήρξε άμεση σε όλην την επικράτεια. Αρκετά γλυπτά που βρίσκονταν κατά χώρα στους Δελφούς μεταφέρθηκαν αρχικά στην Αίγινα, στο αρχαιολογικό μουσείο που μόλις είχε ιδρύσει ο Καποδίστριας. Έντονα ήταν όμως τα αιτήματα για δημιουργία μουσείου στην ίδια την περιοχή. Ήδη από τη δεκαετία του 1860 υπήρχε σχέδιο καθολικής ανασκαφής του χώρου, οι περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες του ελληνικού κράτους, όμως, την έκαναν να φαίνεται σχεδόν αδύνατη. Εντω μεταξύ οι περιηγητές συνέχισαν ακάθεκτοι τις επισκέψεις τους σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Ένας από αυτούς ήταν καιο Γάλλος ποιητής και λογοτέχνης Γκυστάβ Φλωμπέρ, που επισκέφθηκε το χώρο το 1851. Το αυξανόμενο αυτό κύμα επισκεπτών και αρχαιοδιφών ίσως καινα ήταν τελικά ένας από τους λόγους που οδήγησαν στη συμφωνία μεταξύ ελληνικού και γαλλικού κράτους γιατην απαλλοτρίωση του χωριού Καστρί, τη μετακίνηση των σπιτιών σε άλλη τοποθεσία καιτη διενέργεια της μεγαλύτερης, ως τότε, ανασκαφής στον ελλαδικό χώρο.
Ο αρχαιολογικός τόπος είχε καλυφθεί από το χωριό Καστρί, ήδη από τονΜεσαίωνα. Οι κάτοικοι είχαν χρησιμοποιήσει αρχαίο οικοδομικό υλικό γιατην κατασκευή των σπιτιών τους (πράγμα συνηθισμένο στο παρελθόν), ιδιαίτερα μετά το σεισμό του 1580, που ισοπέδωσε αρκετά χωριά στη Φωκίδα. Ήταν αναγκαίο να μετακινηθεί το χωριό ώστε να μπορέσουν να γίνουν οι ανασκαφές κάτι όμως που αρνούνταν οι κάτοικοι. Η ευκαιρία να μετατοπισθεί το χωριό δόθηκε όταν αυτό καταστράφηκε μερικώς από σεισμό καιοι κάτοικοι έδωσαν τον αρχαιολογικό χώρο με αντάλλαγμα ένα νέο χωριό. Το1893η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή ξεκίνησε μεγάλης κλίμακας ανασκαφές, έτσι ώστε τα σημαντικά κτήρια του ιερού του Απόλλωνα, όπως επίσης και χιλιάδες αντικειμένων, επιγραφών και γλυπτών να έρθουν στην επιφάνεια.
Τέσσερις περιοχές του χώρου αναστηλώθηκαν περισσότερο ή λιγότερο. Ο Θησαυρός των Αθηναίων αναστηλώθηκε ολόκληρος λόγω του πλήθους των αυθεντικών αρχαίων αντικειμένων που βρέθηκαν από τη γαλλική ομάδα υπό την χορηγία του Δημάρχου Αθηναίων. Ο Βωμός των Χίων αναστηλώθηκε το 1959 από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία. Η Θόλος καιο Ναός του Απόλλωνα υπέστησαν μικρές αναστηλώσεις.
Απεικόνιση και χάρτης των Δελφών από τηνΧάρτα του Ρήγα, 1797
Απεικονίσεις των Δελφών στην τέχνη
Από το 16οαι. οι Δελφοί απασχολούν τη Δύση. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι στα μέσα του 15ουαι. γίνεται η πρώτη λατινική μετάφραση του Στράβωνα. Η πρώτη απεικόνιση των Δελφών είναι φανταστική και ανήκει στον γερμανό ουμανιστή Ν. Γκέρμπελ πουτο 1545 εξέδωσε ένα συνοδευτικό κείμενο γιατον χάρτη της Ελλάδας του Κερκυραίου Ν. Σοφιανού. Αναπαρίσταται το αρχαίο ιερό με στοιχεία οχυρωμένης πόλης. Οι πρώτοι περιηγητές με αρχαιολογικό ενδιαφέρον είναι ο άγγλος Τζ. Γουίλερ καιο γάλλος Τ. Σπονπου επισκέφτηκαν την Ελλάδα το 1675-76. Εξέδωσαν χωριστά τις εντυπώσεις τους: Το 1682, στο χρονικό του Άγγλου (A Journey into Greece) δημοσιεύεται σκαρίφημα της περιοχής των Δελφών, όπου σημειώνονται ο οικισμός, το Καστρί, δηλαδή, και μερικά ερείπια. Πρωτοπόρα θεωρούνται τα εικονογραφικά θέματα που συνοδεύουν την έκδοση του ταξιδιού του Γάλλου (Voyage d'Italie, de Dalmatie, de Grèce et du Levant, 1678).
Οι περιηγήσεις συνεχίστηκαν σε όλο το διάστημα του 19ουαι. με αντίστοιχες εκδόσεις βιβλίων που περιλάμβαναν, εκτός από τα ημερολόγια, και σχέδια, χάρτες, απόψεις του χώρου αλλά και φωτογραφίες νομισμάτων. Η εικονογράφηση αποτύπωνε πολλές φορές το αναφαινόμενο ρεύμα του ρομαντισμού, όπως στα έργα του Ότο Μάγκνους φον Στάκελμπεργκ, όπου εκτός των τοπίων (La Grèce. Vues pittoresques et topographiques, Παρίσι, 1834) βρίσκουμε και ανθρώπινους τύπους (Costumes et usages des peuples de la Grèce moderne dessinés sur les lieux, Παρίσι 1828). Ο φιλέλληνας ζωγράφος Ου. Ουίλιαμς έχει συμπεριλάβει στη θεματογραφία τουτο τοπίο των Δελφών (1829). Καιο κατάλογος θα μπορούσε να συνεχιστεί με ονόματα όπως του F.Ch.-H.-L. Pouqueville, του W.M. Leake, του Chr. Wordsworth και άλλων πολλών.
Οι περιηγητές γίνονται αντικείμενο αναφοράς καιστον τύπο. Έτσι η Εφημερίς στις 17/03/1889 γράφει:
“Εντη «Επιθεωρήσει των Δύο Κόσμων» εδημοσιεύθη υπό του Παύλου Λεφαίβρ περιγραφή εκδρομής εις Δελφούς. Ο Γάλλος λόγιος αφηγείται χαριέντως τας καθ’ οδόν περιπετείας εξαίρων ιδίως την ευχέρειαν, μεθ’ ης παρατυχούσα γραία χωρική επανέφερεν εις την θέσιν τουτον εξαρθρωθέντα βραχίονα ενός των ξένων συνοδοιπόρων, πεσόντος εκτου ίππου. Εν Αραχώβη, κατά τον περιηγητήν, τηρείται ακραιφνέστατος ο ελληνικός τύπος. «Οι άνδρες είνε αθληταί μάλλον ή χωρικοί, «πεπλασμένοι» προς δρόμον και πάλην, εξόχως κομψοί και ευλύγιστοι, υπό τον ορεινόν των ιματισμόν». Περί των αρχαιοτήτων των Δελφών λόγος γίνεται μόνον εν παρόδω, αναφέρεται όμως πελασγικόν τι τείχος μήκους 80 μέτρων, εφ’ ου ως επί λιθίνου αρχείου είνε κεχαραγμέναι αναμίξ αναρίθμητοι επιγραφαί, θεσπίσματα, συνθήκαι, εκκλητήρια έγγραφα και χειραφετήσεις δούλων”.
Σταδιακά εμφανίζονται καιοι πρώτοι ταξιδιωτικοί οδηγοί. Μετο νέο επαναστατικό σχήμα «τσέπης» που επινόησε οΚ. Baedeker, τους χάρτες που χρησίμευαν την επίσκεψη αρχαιολογικών κυρίως τοποθεσιών, όπως καιτων Δελφών (1894), καιτα πλήρως ενημερωμένα σχεδιαγράμματα, οι «Οδηγοί» έγιναν περισσότερο πρακτικοί και ευπώλητοι.
Τον 20ο πλέον αι. μετην εφεύρεση του φωτογραφικού φακού η αποτύπωση του τοπίου καιτων αρχαιοτήτων παίρνει μιαν άλλη μορφή, ιδιαίτερα από το 1893 οπότε άρχισαν οι συστηματικές ανασκαφές της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής. Αυτό δεν εμπόδισε καλλιτέχνες, όπως η Vera Willoughby, να εμπνέονται από το τοπίο.
Θέματα από τους Δελφούς ενέπνευσαν και εμπνέουν πολλούς εικαστικούς. Εκτός από το τοπίο, η Πυθία / Σίβυλλα αποτελεί συχνό θέμα μέχρι καισε κάρτες ταρό [1]. Τέτοια παραδείγματα αποτελούν το Delphic Sibyl του Michelangelo (1509) [2], το Priestess of Delphi του John Collier (1891) [3], το Oracle of Apollo at Delphi, χαρακτικό (Γερμανία, 19ος αι.), αλλά καιτοπιο σύγχρονο The Oracle of Delphi, μελάνι σε χαρτί, της Σουηδής Malin Lind [4].
Σύγχρονοι καλλιτέχνες εμπνέονται και από τα Δελφικά Παραγγέλματα. Παραδείγματα τέτοιων έργων υπάρχουν στο “Πάρκο Γλυπτικής του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών” καισε εκθέσεις που γίνονται στο χώρο του αρχαιολογικού μουσείου των Δελφών.
Οι Δελφοί ενέπνευσαν καιτη λογοτεχνία. Το 1814 ο W. Haygarth (φίλος του Μπάυρον) αναφέρεται στους Δελφούς στο ποίημά του Greece, a Poem. Το 1888 ο Charles Marie René Leconte de Lisle εκδίδει το λυρικό δράμα L’Apollonide σε μουσική του Franz Servais. Και νεότεροι γάλλοι λογοτέχνες εμπνεύστηκαν από τους Δελφούς, όπως ο Yves Bonnefoy στο ποίημά του Delphes du second jour ή ο Jean Sulivan (ψευδώνυμο του Joseph Lemarchand) στο L'Obsession de Delphes (1967), αλλά καιτο Indiana Jones and the Peril at Delphi (1991) του Rob MacGregor.
Η παρουσία των Δελφών στην ελληνική λογοτεχνία είναι πολύ έντονη. Ποιητές όπως ο Κωστής Παλαμάς Ο Δελφικός Ύμνος (1894), ο Κώστας Καρυωτάκης Δελφική Εορτή (1927), ο Νικηφόρος Βρεττάκος, Επιστροφή από τους Δελφούς (1957), ο Γιάννης Ρίτσος Δελφοί (1961-62) καιη Κική Δημουλά Γᾶς Ὀμφαλός (1988) και Κατάλληλο έδαφος, γιανα αναφερθούν μόνο οι γνωστότεροι. Ο Σικελιανός έγραψε τα: Η αφιέρωση [του Δελφικού λόγου] (1927), Δελφικός Ύμνος (1910) καιτην τραγωδία Σίβυλλα (1940), ενώ στο πλαίσιο της Δελφικής Ιδέας καιτων αντίστοιχων εορτών εκδόθηκε από τον ίδιο το 1930 δοκίμιο μετον τίτλο Η δελφική ένωση. Ένα προανάκρουσμα. Ο Γεώργιος Σεφέρης αφιερώνει στις Δοκιμές του ένα δοκίμιο μετον τίτλο Δελφοί.
Η σημασία των Δελφών για τους Έλληνες είναι μεγάλη: Στη συλλογική μνήμη έχουν εγγραφεί οι Δελφοί και έχουν εκφραστεί στις Παραδόσεις. Ο Νικόλαος Πολίτης στο Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού: Παραδόσεις - Μέρος Α', μας παραδίδει 2 παραδείγματα από τους Δελφούς:
¨"Ο ιερέας του Απόλλωνα" (σελ.176)
Όταν εγεννήθη ο Χριστός, ένας ιερέας του Απόλλωνα έκανε θυσία παρακάτω από το μοναστήρι της Παναγιάς, 'ς το Λογάρι, εις της Λιβαδιάς το δρόμο. Έξαφνα παραιτάει τη θυσία και γυρίζει και λέει 'ς το λαό: “Αυτή τη στιγμή εγεννήθη υιός Θεού, πουθα έχη μεγάλη δύναμη σαντου Απόλλωνα, 'ς τα ύστερα όμως ο Απόλλωνας θατον νικήση”. Αλλά δεν απόσωσε τον λόγο, και έπεσε αστραπή καιτον έκαψε, και άνοιξε κιτον βράχο εκεί κοντά στα δύο. [σελ. 99]
"Οι Μυλόρδοι" (108)
Οι Μυλόρδοι δεν είναι χριστιανοί, γιατί κανείς δεν τους είδε ποτές να κάνουν τον σταυρό τους. Η γενιά τους είναι από τους παλαιούς ειδωλολάτραις Αδελφιώταις, που φύλαγαν το βιό τους εις ένα κάστρο καιτο λέγαν Αδελφούς, από τους 2 αδελφούς τα βασιλόπουλα πουτο χτισαν. Όταν η Παναγία καιο Χριστός ήρθαν 'ς αυτούς τους τόπους, και όλοι οι άνθρωποι ολόγυρα γινήκαν χριστιανοί, οι Αδελφιώτες εσκέφθηκαν πως ήταν καλύτερα γι' αυτούς να φύγουν• κ' έφυγα 'ς την Φραγκιά, και πήραν και όλα τα πλούτη τους μαζί. Απ' αυτούς είναι οι Μυλόρδοι, και έρχονται τώρα εδώ και προσκυνούν αυτά τα λιθάρια. [σελ. 59]
Όπως καταδείχτηκε καισε πρόσφατη διάλεξη [5] ένας από τους ύμνους στον Απόλλωναπου βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές, αποτέλεσε έμπνευση για μουσικά έργα. Συγκεκριμένα, το 1893 κατά τη διάρκεια της ανασκαφής από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή ήρθαν στο φως τμήματα δύο ύμνων στον Απόλλωνα με μουσική σημειογραφία. Ο γάλλος φιλόλογος Henri Weil έκανε την έκδοση καιο Théodore Reinach τη μουσική μεταγραφή. Ο διευθυντής της Σχολής Θεόφιλος Ομόλ αποφάσισε να δώσει μία παράσταση του πρώτου ύμνου, η παρτιτούρα του οποίου είχε εναρμονιστεί από τον Louis Nicole, καθηγητή στον ωδείο της Γενεύης. Αυτή η συναυλία πραγματοποιήθηκε στη βιβλιοθήκη της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στις 17 Μαρτίου 1894. Μετά, ο ύμνος τραγουδήθηκε στο Παρίσι, σε σύνθεση του γάλλου συνθέτη Γκαμπριέλ Φωρέ. Ο ύμνος έκανε το γύρο του κόσμου, από την Πετρούπολη στο Γιοχάνεσμπουργκ, και από τη Νέα Υόρκη στη Σμύρνη, όπως αποδεικνύεται από τις εφημερίδες της εποχής. Η ίδια μουσική ωστόσο ενέπνευσε και σύγχρονους συνθέτες, όπως τον André Jolivet στη Suite delphique καιτον Miklós Rózsa στη μουσική της πολύ γνωστής ταινίας Quo Vadis.
Οι Δελφοί είναι μια περιοχή με έντονη τουριστική κίνηση, αφού αποτελεί μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO. Εκτός του αρχαιολογικού χώρου καιτου μουσείου, υπάρχει τοΕυρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντροκαιστην ευρύτερη περιοχή μια σειρά Ιερών Μονών θρησκευτικού ενδιαφέροντος. Επίσης, οι Δελφοί βρίσκονται σε μικρή απόσταση 10 χλμ από τηνΑράχωβα, σημαντικό χειμερινό προορισμό της Στερεάς Ελλάδας, καισε κοντινή απόσταση από το θερινό παραθεριστικό κέντρο της Ιτέας καθώς και από τον παραδοσιακό οικισμό τουΓαλαξειδίου.
↑Petrides, P., La céramique protobyzantine de Delphes. Une production et son contexte, École française d’Athènes, Fouilles de Delphes V, Monuments figurés 4, Paris – Athènes 2010.
↑, Π., «Μάργαρον ἐς χεῖρας τὰς ἐμὰς τῇ προτεραίᾳ ἐμπέπτωκεν : Η λεοπάρδαλη των Δελφών καιτα αντικείμενα μικροτεχνίας από μάργαρο», στοΟ. Γκράτζιου-Χ.Λούκος (επιμ.), Ψηφίδες. Μελέτες Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Τέχνης στη μνήμη της Στέλλας Παπαδάκη-Oekland, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης – Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο 2009, σ. 73-84.
↑Petrides, P., «Delphes dans l’Antiquité tardive : première approche topographique et céramologique», BCH 121 (1997)
↑Πετρίδης Π., «Βιοτεχνικές εγκαταστάσεις της πρώιμης βυζαντινής περιόδου στους Δελφούς», Αρχαιολογικά Τεκμήρια Βιοτεχνικών Εγκαταστάσεων κατά τη Βυζαντινή Εποχή 5ος–15ος αιώνας, Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία – Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα 2004, σ. 243-256
↑Πετρίδης, Π., «Από την Πυθία στην Αθανασία: οι Δελφοί της Ύστερης Αρχαιότητας υπό το φως των νέων ανασκαφικών δεδομένων», Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης, Βόλος 27.2 – 2.3.2003, Βόλος 2006, σ. 1093-1103.
↑Πάνος Βαλαβάνης, Ιερά και Αγώνες στην Αρχαία Ελλάδα. Ολυμπία – Δελφοί – Ίσθμια – Νέμεα – Αθήνα, Αθήνα, 2004, 228-235.
Chandler, R, Revett, N., Pars, W., Ionian Antiquities, London 1769
Chandler, R, Revett, N., Pars, W., Inscriptiones antiquae, pleraeque nondum editae, in Asia Minore et Graecia, praesertim Athensis, collectae, Oxford, 1774.
Chandler, R, Revett, N., Pars, W., Travels in Asia Minor, Oxford, 1775.
Chandler, R, Revett, N., Pars, W., Travels in Greece, Oxford, 1776.
Delphes cent ans après la Grande fouille. Essai de bilan. Actes du colloque organisé par l' EFA, 17-20 septembre 1992, BCH Suppl. 36, 2000, 7-21
Elliot, C.W.J., “Lord Byron, Early Travelers and the Monastery at Delphi”, AJA 1967, 283-291, πιν. 85-86
Πετρίδης, Π., «Από την Πυθία στην Αθανασία: οι Δελφοί της Ύστερης Αρχαιότητας υπό το φως των νέων ανασκαφικών δεδομένων», Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης, Βόλος 27.2 – 2.3.2003, Βόλος 2006, σ. 1093-1103.
Πετρίδης, Π., «Μάργαρον ἐς χεῖρας τὰς ἐμὰς τῇ προτεραίᾳ ἐμπέπτωκεν : Η λεοπάρδαλη των Δελφών καιτα αντικείμενα μικροτεχνίας από μάργαρο», στοΟ. ΓΚΡΑΤΖΙΟΥ – Χ. ΛΟΥΚΟΣ (επιμ.), Ψηφίδες. Μελέτες Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Τέχνης στη μνήμη της Στέλλας Παπαδάκη-Oekland, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης – Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο 2009, σ. 73-84.
Petrides, P., La céramique protobyzantine de Delphes. Une production et son contexte, École française d’Athènes, Fouilles de Delphes V, Monuments figurés 4, Paris – Athènes 2010.
Petrides, P., Delphes de l’Antiquité tardive. Secteur au Sud-est du Péribole, École française d’Athènes, Fouilles de Delphes II, Topographie et Architecture 15, Paris-Athènes 2014 (με τους V. Déroche, A. Badie).
Petrides, P., «Delphes dans l’Antiquité tardive : première approche topographique et céramologique», BCH 121 (1997), σ. 681-695.
Petrides, P., «Ateliers de potiers protobyzantins à Delphes », στοΧ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ (επιμ.), 7ο Διεθνές Συνέδριο Μεσαιωνικής Κεραμικής της Μεσογείου, Θεσσαλονίκη 11-16 Οκτωβρίου 1999, Πρακτικά, Αθήνα 2003, σ. 443-446.
Wheler, George. A Journey into Greece… In Company of Dr Spon of Lyons. In six books. Containing I…, II…, III…, IV…, V…, VI…, London, William Cademan, Robert Kettlewell and Awnsham Churchill, 1682.
Ελλάδα
.JPG)
Θόλος της Αθηνάς Προναίας
Ελλάδος περιήγησις... Δελφοί (Αρχείο ντοκιμαντέρ της 