Μετον όρο Σούφι εννοούμε εκείνες τις πρώτες ασκητικές κοινότητες τουΙσλάμ, καιοι οποίες εγκατέλειψαν τα εγκόσμια, πρεσβεύοντας ότι το ανθρώπινο πεπρωμένο εξαρτάται από την ανεξιχνίαστη θέληση του Θεού. Σε αυτές τις κοινότητες επικράτησε αρχικά το ασκητικό στοιχείο τουμυστικισμού, ενώ μετην πάροδο του χρόνου ο ασκητισμός θεωρήθηκε ως προκαταρκτικό στάδιο γιατην επίτευξη της πνευματικής ζωής. Ο μυστικισμός πήρε τη θέση του ασκητισμού ως στόχος και επιδίωξη. Οι κοινότητες των Σούφι επηρεάστηκαν άμεσα από τις αρχαιότερες παραδόσεις και φιλοσοφίες της Ανατολής και της λεκάνης της Μεσογείου, όπως οΝεοπλατωνισμός, οΓνωστικισμός, οΒουδισμόςκαιοΧριστιανισμός. Όλες αυτές οι διδασκαλίες έπαιξαν τον ρόλο τους στην τελική διαμόρφωση της σουφικής διδασκαλίας, αφού σύμφωνα με τους Σούφι «όλες οι Παραδόσεις οδηγούν στημιακαι μόνη αλήθεια».
Θεωρείται μυστική αίρεσηπου κυριάρχησε στις χώρες της Ανατολής, κυρίως στηνΠερσία, και σύμφωνα με ειδικούς ενσωμάτωνε τα μυστικά δόγματα τουμουσουλμανισμού. Είναι γνωστό από πολλές πηγές ότι στις τάξεις των Σούφι συντάχθηκαν οιπιο σοφοί άντρες της εποχής τους. Ανο ισλαμικός νόμος καθορίζει πώς ακριβώς πρέπει να συμπεριφέρεται κάθε μουσουλμάνος, ποια είναι τα δικαιώματά τουκαιοι υποχρεώσεις του απέναντι στονΘεό,καιτην Κοινότητα των πιστών, οΣουφισμός αναφέρεται σε εκείνες τις θεωρητικές-θεολογικές παραμέτρους και αντίστοιχες πρακτικές που σχετίζονται μεμιαπιο άμεση, προσωπική σχέση μετονΘεό.[1]
Η ανθρώπινη ύπαρξη αισθάνεται την ανάγκη υπέρβασης των νοητικών σχημάτων, των όποιων θρησκευτικών κανόνων και νόμων προς βιωματική συνάντηση τουθείου. Η τάση αυτή που εντοπίζει την αληθινή ευσέβεια όχι στην τυπική εφαρμογή κανόνων λατρείας, αλλά στην «αγαπητική προσέγγιση του Θείου», ονομάζεται σουφισμός. (tasawwuf).
Ετυμολογία ονομασίας: Şũfî (σούφι) στηναραβική γλώσσα σημαίνει αυτούς που φοράνε απλά μάλλινα ενδύματα καιτο όνομα αυτό υιοθετήθηκε ευρύτερα από το815για τους μουσουλμάνουςασκητές.Οι ίδιοι οι σούφοι παρήγαγαν τη λέξη από ρίζα που έχει την έννοια της αγνότητας, της καθαρότητας, δηλαδή την έννοια ŝafâ. Άλλοι συσχέτισαν τη λέξη suf ή sof προς την ελληνική «σοφία» ή «σοφός», όμως φιλολογικά δεν ευσταθεί. Η λέξη taŝawuf είναι masdar της 5ης ρίζας η οποία ετυμολογείται από τη λέξη ŝûf, «έριο».[2] Τελικά η λέξη Σούφι σημαίνει «Αυτός που είναι καθαρός στην καρδιά», ή «ένας από τους καθαρούς».
Πηγές επίδρασης: Αυτό καθ'αυτό το υπέδαφος τουΙσλάμ έδωσε τις αφετηρίες διαμόρφωσής του. Η προσδοκία του τέλους, η αίσθηση ότι ο κόσμος είναι παροδικός καιη ζωή χωρίς νόημα ανδεν σχετίζεται μετον Θεό γέννησαν τη διάθεση φυγής. Η περί εσχάτων διδασκαλία του Ισλάμ καθώς τονίζει τον φόβο της κρίσης τουΑλλάχ, τις νηστείες, τις λιτανείες, προσέφερε το αναγκαίο πλαίσιο ανάπτυξης των σουφικών τάσεων. Τα πρώτα κηρύγματα τουΜωάμεθστηΜέκκα τόνιζαν την ανάγκη μετανοίας ενόψει της επερχόμενης ημέρας της κρίσεως: «Όχι δεν πρέπει να (παραπλανηθείς)! Και όμως διαψεύδετε την Κρίση» (Κοράνιο 82,9)·«και αγαπάτε τον πλούτο με υπερβολική αγάπη» (Κοράνιο 89,20) [...] «Ότι έχετε μαζί σας εξαφανίζεται, ό,τι όμως έχει ο Αλλάχ παραμένει» (Κοράνιο 16,96). Τα αγαθά του κόσμου κατανοούνται ως δώρο του Θεού αλλά ταυτόχρονα και εμπόδιο δυνατό να θέτει σε πειρασμό τους πιστούς ώστε να κινδυνεύουν να χάσουν τον φόβο της μέλλουσας κρίσης.[3] Υπήρξαν στίχοι του Κορανίου, οι οποίοι ερμηνεύθηκαν κατάλληλα ώστε να στηρίξουν θεολογικά έναν τέτοιο τρόπο ζωής. Ο Θεός δεν είναι μόνο πανταχού παρών, αλλά καιμε έναν μυστικό τρόπο πολύ κοντά στον άνθρωπο: «Εμείς είμαστε που πλάσαμε τον άνθρωπο και γνωρίζουμε τι εισηγήσεις του ψιθυρίζει η ψυχή του, γιατί είμαστε πιο κοντά σ' αυτόν παρά η φλέβα του λαιμού του» (Κοράνιο 50,16).[4]
Από τοννεοπλατωνισμότη θεώρηση της γνώσης της φώτισης και της έκστασης. Από τονγνωστικισμό τις περί φωτός και σκότους αντιλήψεις. Τέλος από τονΒουδισμότη θεώρηση του υψίστου σκοπού των σούφι της «φανά» που είναι η ιδέα γιατο σβήσιμο του ατομικού εγώ στο καθολικό Ον, τον Θεό, έννοια ανάλογη μετη βουδιστική Νιρβάνα.[5] Αντικειμενικός σκοπός τους είναι η προσέγγιση της αλήθειας, ενώ κάθε νέο μέλος, ο νεόφυτος δηλαδή, καλούνταν «να επιβιβασθεί σε ένα σκάφος που πλέει στη θάλασσα της αμφιβολίας», ώστε να αρχίσει τις έρευνές τουπου τελικά θατον οδηγήσουν στην αλήθεια.
Χορός δερβίσιδων
Ουσιαστικά διακρίνονται τέσσερις βαθμοί μύησης ή τέσσερα στάδια: Ο πρώτος είναι ο προκαταρκτικός καισε αυτόν ο μυούμενος καλείται να τηρήσει τις διάφορες και γνωστές σε όλους τελετές του μουσουλμανισμού, ώστε ναμην κινδυνεύει να παρεξηγηθεί από τους αδαείς και τους αμόρφωτους πουδεν κατανοούν τη βαθύτερη σημασία τους. Στο δεύτερο βαθμό εισέρχεται «εντός του φράκτου του σουφισμού», στο πλαίσιο του οποίου υποκαθιστά τις παραπάνω εκδηλώσεις μεμια πνευματική λατρεία. Ο τρίτος βαθμός είναι αυτός της σοφίας, ενώ εκείνος που φτάνει σε αυτόν υποτίθεται ότι απέκτησε υπερφυσική γνώση και έγινε ίσος με τους αγγέλους. Ο τέταρτος και τελευταίος βαθμός καλείται αλήθεια, αφού ο άνθρωπος που μυήθηκε σε αυτόν την έχει ήδη κατακτήσει και έχει έτσι ενωθεί ολοκληρωτικά μετονΘεό. Σε όλους τους βαθμούς υπάρχουν μυστήρια και μυστικά που ουδέποτε αποκαλύπτονται στους βέβηλους.
Η θεωρία της μυστικής αυτής εταιρείας είναι ότι το μόνο απόλυτο Ον είναι ο Θεός. Από αυτόν απορρέει καιη ανθρώπινη ψυχή, η οποία, ανκαι παραμένει χωρισμένη για ορισμένο χρονικό διάστημα από την ουράνια πηγή της, επανέρχεται τελικά και ενώνεται πάλι μαζί της. Στον μεταβατικό αυτό κόσμο, το γήινο, το ύψιστο αγαθό γιατην ανθρωπότητα έγκειται στην όσο το δυνατόν πληρέστερη ένωση μετο Αιώνιο Πνεύμα.
Η αρχή του σουφισμού αποδίδεται σεμια γυναίκα από τηΒασόρα, τηΡαμπία, η οποία γύρω στο 780 ενσάρκωσε το ιδεώδες της αίρεσης γιαμια ανιδιοτελή αγάπη του Θεού, χωρίς την ελπίδα του παραδείσου καιτον φόβο της κόλασης. Την ιρακινή σχολή της αίρεσης θεμελίωσε γύρω στο 850 οΜουχασίμπι, ο οποίος πίστευε ότι ο καθαρμός της ψυχής ως προπαρασκευή γιατη συμπόρευση μετον Θεό ήταν η μοναδική αξία του ασκητισμού. Λίγο αργότερα οαλ Χαλάτζ έγινε διάσημος γιατη φράση του «Εγώ είμαι η Δημιουργός Αλήθεια», που αποτελεί συμπύκνωση της περίφημης θεωρίας του χούα χούα (Αυτός, Αυτός). Σύμφωνα με αυτή, ο Θεός αγάπησε τον εαυτό τουστην ουσία τουκαι δημιούργησε τονΑδάμκατ’ εικόνα του. ΟΑλ-Χαλάτζ, ο οποίος θανατώθηκε το 922 στηΒαγδάτη λόγω των απόψεών του, είναι ο κατεξοχήν «Μάρτυρας της Αγάπης (του Θεού)».
Ήδη από τον 11ο αιώνα έχουμε την εμφάνιση των πρώτων μυστικιστικών ταγμάτων, ενώ τον 13ο αιώνα οΑνδαλούσιος αλ Άραμπι διατύπωσε την άποψη ότι όλες οι υπάρξεις είναι ένα, μια έκφανση της υποκείμενης θεϊκής πραγματικότητας (θεωρία της Ενότητας του Όντος). Την ίδια εποχή ο μεγαλύτερος ποιητής των Σούφι, ο Τζελάλ-εντίν-αρ-Ρούμι (1207-1273), παρακινημένος από μυστική αγάπη συνέγραψε το περίφημο ποίημα Μεσνεβί (26.000 δίστιχα), το οποίο αποτελεί μια εγκυκλοπαίδεια της μυστικής σκέψης. Ο Ρούμι ενέπνευσε την οργάνωση των στροβιλιζόμενων δερβίσηδων που αναζητούσαν την έκσταση μέσω μιας περίτεχνης χορευτικής ιεροτελεστίας μετη συνοδεία μουσικής. Ο σύγχρονός του, Γιουνούς Εμρέ, εγκαινίασε την τουρκική μυστική ποίηση που διασώθηκε από το τάγμα τωνδερβίσηδων Μπεκτασίδων. Στην Αίγυπτο εμφανίστηκε το τάγμα των Σαντιλίγια, ενώ τα θεμελιώδη ιδεώδη του σουφισμού έφτασαν μέχρι την Ινδία, όπου επηρεάστηκαν από τον ινδουιστικό μυστικισμό. Παρ’ όλο που μετά τον 16ο αιώνα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν έχουμε παραγωγή σημαντικών κειμένων από Σούφι, εντούτοις η επίδραση των μυστικιστικών ταγμάτων δεν μειώθηκε. Νέα τάγματα ιδρύθηκαν, ενώ πολιτικοί και κοινωνικοί μεταρρυθμιστές στις μουσουλμανικές χώρες εναντιώθηκαν συχνά στον σουφισμό γιατί τον θεωρούσαν οπισθοδρομικό. Στην Τουρκία μάλιστα ο Μουσταφά Κεμάλτα κατήργησε το1925, χωρίς όμως να επιτύχει την εκμηδένιση της πνευματικής τους επιρροής.
Το ορθόδοξο Ισλάμ διαφωνούσε με τους Σούφι αναφορικά μετη λατρεία των αγίων, τις επισκέψεις σε τάφους, τις μουσικές τελετουργίες, τα θαύματα, καιτην απόλυτη πνευματική κυριαρχία του σεΐχη-διδασκάλου ως αλάθητου ηγέτη των μαθητών του. Από την άλλη πλευρά, οι Σούφι ύψωσαν τη φωνή τους ενάντια στην κοινωνική ανισότητα και προσπάθησαν ακόμη και θυσιάζοντας τη ζωή τους να μεταβάλουν τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες προς το καλύτερο. Η σπουδαιότητα του σουφισμού γιατην πνευματική αγωγή καιτην εγχάραξη στην ψυχή του πιστού αρετών όπως η εμπιστοσύνη στον Θεό, η ευλάβεια, η πίστη στην αγάπη του Θεού καιο σεβασμός προς τον Προφήτη δεν είναι δυνατόν να αγνοηθεί, όπως καιο ρόλος της Μυστικής ποίησης ως πηγής ευτυχίας για εκατομμύρια ανθρώπους (ανκαι κάποιοι υποτιθέμενοι νεωτεριστές θεώρησαν ναρκωτική την επίδραση της ποίησης στη μουσουλμανική σκέψη).
Σήμερα ο σουφισμός έχει διαδοθεί ακόμη καιστη Δύση (κατ’ όνομα όμως σουφισμός στον οποίο έχουν παρεισφρήσει τεκτονικά στοιχεία), αλλά οι γνήσιοι και αυθεντικοί ευσεβείς έχουν την επίγνωση ότι ο σουφισμός απαιτεί αυστηρή πειθαρχία και ότι ο στόχος του μπορεί να επιτευχθεί μόνο ανο πιστός ριχτεί στο κατακαίον πυρ της θεϊκής αγάπης.
Αλέξανδρος Καριώτογλου, Σπουδή στη θρησκειολογία, εκδ.Γρηγόρη, Αθήνα, 2005, σελ.176-184
Ward Mc Afee, Τα πέντε μεγάλα ζωντανά θρησκεύματα, μτφρ.Σάββας Αγουρίδης, εκδ.Άρτος Ζωής, Αθήνα, σελ.246-253
Μυστακίδου Ελένη, Νεοπλατωνικά στοιχεία στο "Μεσνεβί" του Τζελαλεττίν Ρουμί καιη κοινωνία των μεβλεβηδών, 2002, Πάντειο Πανεπιστήμιο Πολιτικών και Κοινωνικών Σπουδών (διδακτορική διατριβή), σελ. 40-46.
