Ηαπελευθέρωση της Καλαμάτας[1] (23 Μαρτίου 1821) ήταν ένα από τα πρώτα επεισόδια της Επανάστασης του 1821. Μετά από τέχνασμα τωνΕλλήνων επαναστατών, οιΤούρκοι τους παρέδωσαν την πόλη χωρίς να προβάλλουν αντίσταση.
Από τις αρχές Μαρτίου 1821, η δράση τουΠαπαφλέσσα, τουΑναγνωσταράκαιτουΘεόδωρου Κολοκοτρώνη είχε προκαλέσει πολεμικό αναβρασμό στηΜάνη, παρά τους δισταγμούς του μπέη της, Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Οι Τούρκοι, υποπτευόμενοι τον επερχόμενο κίνδυνο έστειλαν, από τα μέσα Μαρτίου, τις οικογένειές τους στακάστρα της περιοχής, ενώ ο διοικητής της Καλαμάτας Σουλεϊμάν Αγάς Αρναούτογλου, κάλεσε τους προκρίτους της πόλης γιανα τους αναφέρει την ανησυχία του. Οι τελευταίοι κατάφεραν νατον πείσουν ότι οι 150 Τούρκοι φρουροί της πόλης δεν ήταν αρκετοί γιανα προστατευτεί η Καλαμάτα από επικίνδυνους ληστές που δρούσαν στην περιοχή και πως έπρεπε να λάβει ενισχύσεις από τους Μανιάτες. Τις φήμες περί ληστών είχαν διαδώσει, επίτηδες, ο Παπαφλέσσας καιοι συνεργάτες του. Επίσης, προκειμένου να καθησυχάσουν τον Αρναούτογλου, μερικοί πρόκριτοι του παρέδωσαν τα παιδιά τους ως ομήρους.[2]
Η επαναστατική κίνηση του 1821 στην Πελοπόννησο θεωρείται ότι άρχισε στη Μάνη τελετουργικά την 17η Μαρτίου, με δοξολογία καιτην ύψωση της πρώτης επαναστατικής σημαίας. Μόλις διαδόθηκε η είδηση, άρχισαν να συρρέουν στη νότια Πελοπόννησο αγωνιστές από διάφορες περιοχές.[3]
Στα μέσα Μαρτίου 1821 οιΜικρασιάτες Φιλικοί της Σμύρνης έστειλαν στη Μεσσηνία ένα πλοίο γεμάτο μπαρούτι και πολεμοφόδια για τους Επαναστάτες. Το πολύτιμο φορτίο μεταφέρθηκε από τη Σμύρνη με καπετάνιο τον Χριστόφορο Μέξη. Το πλοίο κατάφερε και πέρασε όλα τα θαλάσσια μπλόκα και αγκυροβόλησε στη Μεσσηνία, στον Αλμυρό Βέργας.
Τότε ο Παπαφλέσσας κατάφερε με τέχνασμα να πείσει τον Πετρόμπεη να δώσει άδεια εκτελωνισμού του φορτίου του πλοίου. Έτσι, σε περίπτωση που αποκαλυπτόταν ότι το περιεχόμενό του ήταν πολεμοφόδια, ο Πετρόμπεης θα εκτιθόταν ανεπανόρθωτα στους Τούρκους καιδενθα είχε πια άλλη επιλογή από τονα προσχωρήσει στην επανάσταση. Μετά έδωσε εντολή στονΝικηταράκαιτονΑναγνωσταράνα μεταφέρουν το φορτίο του πλοίου σε ασφαλές μέρος. Όταν ο Αρναούτογλου έμαθε πως το φορτίο του πλοίου μετέφεραν ένοπλοι χωρικοί, ζήτησε να μάθει τι περιείχε και πήρε από τους προκρίτους την απάντηση πως μετέφερε λάδι και πως οι χωρικοί ήταν ένοπλοι γιατί φοβούνταν τους ληστές. Το μπαρούτι τελικά κατέφτασε πάνω σε μουλάρια, από τον Αλμυρό της Βέργας στη Μονή Μαρδακίου στη Νέδουσα, γιανα ετοιμαστούν τα φυσέκια γιατον Αγώνα.[4]
Στη συνέχεια, ο Αρναούτογλου ζήτησε τις ενισχύσεις που ήθελε από τον Πετρόμπεη. Έτσι στις 20 Μαρτίου έφτασαν στην πόλη της Καλαμάτας 150 Μανιάτες με αρχηγό τονΗλία Μαυρομιχάλη, γιοτου Πετρόμπεη. Ο Ηλίας Μαυρομιχάλης κατόρθωσε να πείσει τον Αρναούτογλου ότι χρειάζονταν κι άλλες ενισχύσεις γιατί επρόκειτο να επιτεθούν κλέφτεςστην Καλαμάτα, με σκοπό νατη λεηλατήσουν. Εντω μεταξύ, οι Έλληνες καπετάνιοι είχαν πείσει τον Πετρόμπεη να γίνει αρχηγός του αγώνα τους και περίμεναν συγκεντρωμένοι στις Κιτριές, έξω από την Καλαμάτα. Πιστεύεται ότι είχε προηγηθεί στις 17 Μαρτίου, δοξολογία γιατην επανάσταση, στηνΑρεόπολη, στον Ναό των Ταξιαρχών. Έτσι το κάλεσμα του Αρναούτογλου για ενισχύσεις ήταν η ευκαιρία που περίμεναν οι επαναστάτες γιανα καταλάβουν την πόλη.[4]
Αναπαράσταση της δοξολογίας της 23ης Μαρτίου στηνΚαλαμάτα από το ζωγράφο Ευάγγελο Δράκο (Καλαμάτα, Μπενάκειο Μουσείο)
Από το απόγευμα της 22 Μαρτίου έως τα χαράματα της επόμενης ημέρας, πήραν θέσεις στα υψώματα γύρω από την Καλαμάτα, 2.000 ένοπλοι της "Δυτικής Σπάρτης". Αυτοί είχαν αρχηγούς τονΚολοκοτρώνη, τους Μούρτζινους, τους Κουμουντουράκηδες, τους Κυβέλλους, τους Χρηστέηδες καιτον Παναγιώτη Βενετσανάκο.
Τότε μόνο ο διοικητής Αρναούτογλου κατάλαβε την παγίδα αλλά, αποκλεισμένος καθώς ήταν, δεν μπορούσε πιανα διαφύγει προς την Τριπολιτσά (σημ. Τρίπολη). Αποφάσισε τότε να συγκεντρωθούν οι Τούρκοι στα σπίτια της πόλης που προσφέρονταν για άμυνα. Ωστόσο, μετην είσοδο των επαναστατών στην Καλαμάτα, στις 23 Μαρτίου, ο Ηλίας Μαυρομιχάλης συμβούλευσε τον Αρναούτογλου να εγκαταλείψει τις σκέψεις για αντίσταση, αφού αυτή θα ήταν μάταιη, καινα παραδοθεί. Έτσι την ίδια ημέρα ο Τούρκος διοικητής παρέδωσε με έγγραφη συμφωνία την πόλη καιτον οπλισμό της φρουράς της[2].
Το μεσημέρι, 24 ιερείς και ιερομόναχοι ευλόγησαν, μετά από συγκινητική δοξολογία, τις ελληνικές σημαίες και όρκισαν τους επαναστάτες. Η τελετή αυτή έλαβε χώρα στις όχθες τουΝέδωνα, μέσα σε πανηγυρική ατμόσφαιρα, ενώ ακούγονταν οι καμπάνες καιοι θριαμβευτικές κραυγές των Ελλήνων.[7]Γιατη δοξολογία, είχαν συρρεύσσει χιλιάδες κόσμου κάθε ηλικίας – οπλισμένων, αμάχων, γυναικών και παιδιών. Περί το μεσημέρι ήλθαν καιοι πολεμικοί αρχηγοί με τις σημαίες τους. Εκεί, κοντά στον βυζαντινό ναό των Αγίων Αποστόλων (κατά την επικρατούσα άποψη), συγκεντρώθηκαν 24 ιερείς και ιερομόναχοι (ο μητροπολίτης Χρύσανθος Παγώνης ήταν αιχμάλωτος στην Τριπολιτσά) φέροντες τα ιερατικά άμφια και τις άγιες εικόνες, ευλόγησαν τις επαναστατικές σημαίας και ανέπεμψαν δεήσεις υπέρ του αγώνα. Ο Πετρόμπεης, έδωσε όρκο ότι θα αγωνισθεί μέχρις εσχάτων γιατην ελευθερία της πατρίδας. Ορκίστηκαν και όλοι οι πολεμιστές, σηκώνοντας το χέρι.[8]
Η «προειδοποίησις εις τας ευρωπαϊκάς αυλάς» του Μαυρομιχάλη (23 Μαρτίου 1821).
Στη συνέχεια, έγινε σύσκεψη των οπλαρχηγών κατά την οποία συστάθηκε επαναστατική επιτροπή μετο όνομα "Μεσσηνιακή Γερουσία" η οποία θα συντόνιζε τον αγώνα. Ηγέτης της, τιμητικά, διορίστηκε ο Πετρόμπεης στον οποίο δόθηκε ο τίτλος "αρχιστράτηγος των Σπαρτιατικών δυνάμεων". Στην ίδια σύσκεψη συζητήθηκαν επίσης οι επόμενες επαναστατικές ενέργειες. Ο Κολοκοτρώνης πρότεινε να προχωρήσουν όλοι μαζί προς το εσωτερικό της Πελοποννήσου, με σκοπό να προλάβουν την περαιτέρω ενίσχυση της Τριπολιτσάς, η οποία έπρεπε να είναι ο βασικός στόχος των επαναστατών. Αντίθετα, οι Μεσσήνιοι καιο Πετρόμπεης ήθελαν να πολιορκηθούν ταμεσσηνιακά κάστρα των επαρχιών ΜεθώνηςκαιΚορώνης, τα οποία αποτελούσαν κίνδυνο για τους Έλληνες των περιοχών αυτών. Τελικά αποφασίστηκε ο Πετρόμπεης με τους πιο ηλικιωμένους προκρίτους να μείνουν στην Καλαμάτα γιανα συντονίζουν τις επιχειρήσεις καιτον ανεφοδιασμό των αγωνιστών καιοι υπόλοιποι επαναστάτες να πολιορκήσουν τα μεσσηνιακά κάστρα.[9]Ο Κολοκοτρώνης ορίστηκε επικεφαλής των ενόπλων που ξεκίνησαν γιατην Καρύταινα μαζί μετον Παπαφλέσσα, τον Αναγνωσταρά καιτον Κεφαλά. Γιατο σκοπό αυτό, ο Δημήτριος Παπατσώνης του προσέφερε ένα άλογο μετην ιπποσκευή τουκαι εκατό χρυσούς ρουμπιέδες.[10][11]
Η δεκαμελής επιτροπή, η οποία σε κάποια έγγραφα ονομάζεται «Μεσσηνιακή Γερουσία» καισε άλλα «Σύγκλητος ηεν Καλαμάτα», θεωρείται η πρώτη πολιτική εξουσία της ελεύθερης Ελλάδας. Δεν είναι απολύτως γνωστά τα πρόσωπα που μετείχαν σ’ αυτή την επιτροπή. Τις προκηρύξεις της υπογράφει μόνον ο Πετρόμπεης. Με ημερομηνία 23 Μαρτίου ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης καιη Μεσσηνιακή Γερουσία ανακοίνωσαν διεθνώς, μετο έγγραφο «Προειδοποίησις εις τας ευρωπαϊκάς αυλάς», την κήρυξη της Επανάστασης.[8]Η επαναστατική αυτή προκήρυξη, αφού εξέθετε στηνΕυρώπητα δίκαια αίτια τα οποία παρακίνησαν το έθνος των Ελλήνων να αρπάξει τα όπλα καινα απελευθερωθεί από τον τυραννικό ζυγό, ζητούσε τη βοήθειά της[2].
Τη δοξολογία στην Καλαμάτα αναφέρουν σε απομνημονεύματά τους αγωνιστές του 1821 όπως ο Κολοκοτρώνης [12], οΠαναγιώτης Παπατσώνης[13], οΧρυσανθόπουλος (Φωτάκος), οΣπηλιάδης[14]κ.ά. Περισσότερες λεπτομέρειες αναφέρει οΦιλήμων.[15]ΟΤζόρτζ Φίνλεϋτην τοποθετεί στις 5 Απριλίου / 24 Μαρτίου καιτην αναφέρει ως το πρώτο «Te Deum» γιατην επιτυχία της Επανάστασης. Περιγράφει τη συγκίνηση λέγοντας ότι "Πατριωτικά δάκρυα κυλούσαν στα μάγουλα των άγριων πολεμιστών, και άγριοι οπλοφόροι έκλαιγαν σαν παιδιά. Όλοι οι παρόντες αισθάνονταν ότι το γεγονός άνοιγε μια νέα εποχή γιατην Ελληνική ιστορία, και όταν η σύγχρονη Ελλάδα παράγει ιστορικούς, καλλιτέχνες και ποιητές, αυτή η σκηνή αναμφίβολα θαβρειτη θέση της στο Πάνθεο της Δόξας".[16]
Οι γραπτές μαρτυρίες της εποχής δεν αναφέρουν σε ποιόν ναό έγινε η δοξολογία του 1821. Σε δευτερογενείς πηγές επικράτησε η άποψη ότι έγινε στον Ναό των Αγίων Αποστόλων, λανθασμένα επειδή στην εποχή τους ήταν ο μόνος σωζόμενος ναός στην περιοχή αλλά καιμε βάση κάποιο πρόχειρο σημείωμα το οποίο θεωρείται πλαστό, κατά την άποψη του ιστοριοδίφη Ν. Ζέρβη. Κατ’ αυτόν η δοξολογία έγινε στον Ναό τουΑγ. Ιωάννη του Προδρόμου (σήμερα «Αγιάννη»), όπως αναφέρεται σε ομιλία του 1865 από τον τότε δάσκαλο Αδαμάντιο Ιωαννίδη. [17]. Οεν λόγω ναός ήταν αρχικά βυζαντινός, καταστράφηκε σταΟρλωφικάτο 1770, ανοικοδομήθηκε πριν από την Επανάσταση του ’21, καταστράφηκε από τονΙμπραήμτο 1825 και ανοικοδομήθηκε εκ νέου το 1865. [18]
Μετά από πρόταση του τότε Υπ. Εσωτερικών Γ. Παπανδρέουμε Βασιλικό Διάταγμα του 1947 αποφασίστηκε ο εορτασμός της επετείου της απελευθέρωσης της Καλαμάτας στις 23 Μαρτίου 1821 και η τέλεση δοξολογίας και επιμνημόσυνης δέησης στον Ναό των Αγίων Αποστόλων. [19]
↑Παπατσώνης, Παναγιώτης (1960). Απομνημονεύματα. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ.11. ...Ο Δημήτριος Παπατσώνης μετέσχε του Αγώνος από της πρώτης ημεράς της Επαναστάσεως επί κεφαλής υπερχιλίων Μεσσηνίων, εν οίς ήσαν και σπουδαίοι οπλαρχηγοί ως ο Μήτρος Πέτροβας και Παναγιώτης Κεφάλας...
↑Παπατσώνης, Παναγιώτης (1960). Απομνημονεύματα. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ.11. ...Την 23 Μαρτίου έφτασε μετά του σώματος του εις Καλάμας όπου ηνώθη μετά των προεισβαλόντων Μανιατών του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη καιτων σωμάτων του Παπαφλέσσια, Αναγνωσταρά και Νικηταρά, άπαντες δε ομού κατέλυσαν τας τουρκικάς αρχάς της πόλεως και συνέλαβον αιχμάλωτον την τουρκικήν φρουράν…
↑"Ιερείς έκαναν δέηση εις τον ποταμό της καλαμάτας ανασπασθήκαμε και εκινήσαμε"
↑"Και ευθέως … δοξολογία εις τον ποταμόν των Καλαμών υπέρ ευοδώσεως του ιερού τούτου αγώνος …». Αναφέρεται στο Ζέρβης Ν., σ. 103.
↑Σπηλιάδης Ν., Απομνηνονεύματα, Α’ σ. 63: «Την 24 εψάλη παράκλησις εις τον Θεόν διατην σωτηρίαν καιτην ελευθερία της πατρίδος παρά τον Πάμισον ποταμόν, εχειροτονήθη οΠ. Μαυρομιχάλης αρχιστράτηγος υπό των παρευρεθέντων Ελλήνων, και διεκήρυξεν εν ονόματι του έθνους την επανάστασιν …»
↑Φιλήμων Ι. Δοκίμιον … τομ. Γ’, σελ. 26: «Μετά την ενθουσιώδη όλως και παρά πάντων ευλογουμένην είσοδον του Μαυρομιχάλου, ετελέσθη τη επιούση (24/3) παρά τον έξω της πόλεως μικρόν ποταμόν, τον ρέοντα διά των συνόρων της Λακωνίας και Μεσσηνίας, δοξολογία κοινή προς τον Ύψιστον και δέησις η περιπαθεστέρα διατην σωτηρίαν της πατρίδος. Εκεί ιερείς και ιερομόναχοι, την ιεράν περιβεβλημένοι στολήν, έφερον τας εικόνας των Αγίων, δι’ αυτών δε ηυλογήθησαν αι σημαίαι, και οιονεί ωρκίσθησαν πάντες, ομεν Μαυρομιχάλης ίνα «αμύνη την πατρίδα και μόνος και μετά πάντων, και ιερά τα πάτρια τιμήση», οιδε στρατιώται ίνα «μη καταισχύνωσι τα όπλα τα ιερά, ούτε εγκαταλείψωσι τον παραστάτην, ότω αν στοιχήωσιν». Ενδομύχως αγαλίασις ήν εμπνέει τοις δούλοις η ώρα της ελευθερίας, ανέλαμπεν επί του προσώπου όλων πάσης τάξεως, ηλικίας και γένους …»
↑Ιωαννίδης Αδαμάντιος, Ομιλία στα εγκαίνια τουΙ. Ναού Τιμίου Προδρόμου, 19/12/1865, δημοσιευμένη στην εφημερίδα της Καλαμάτας «Μεσσηνία», 1/1/1866. Στο Ζερβής Ν. σ. 106, 107. ΟΑδ. Ιωαννίδης ήταν λόγιος δάσκαλος, παππούς του μεταγενέστερου Αδαμ. Αδαμαντίου, καθηγητού Βυζαντινής Ιστορίας και Τέχνης τουΠαν/μίου Αθηνών. Η βιογραφία τουΑδ. Ιωαννίδη υπάρχει στο Μπιζίμης Χρ. Γιάννης. «Ο Αδαμάντιος Ιωαννίδης καιτο έργο του», εφημ. «Θάρρος», φ. 24024, Καλαμάτα, 30-4-1978.
↑Ζέρβης Ι. Νίκος, Πού έγινε η πρώτη δοξολογία στην Καλαμάτα στις 23 Μαρτίου 1821; Πρακτικά Β’ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών (1982), Πελοποννησιακά, Παράρτημα 10, Αθήνα, 1984, σελ. 101- 110. Διαθέσιμο στο διαδίκτυο, Ιστότοπος "Ταϋγετος"
↑Βασιλικό Διάταγμα, ΦΕΚΑ’, φ.72, 19 Απρ. 1947. «Περί εορτασμού της επετείου της απελευθερώσεως της πόλεως Καλαμών εκτου Τουρκικού ζυγού».
