ΟΜιχαήλ Δαμασκηνός (Χάνδακας, 1530/1535 - 1592/1593) ήταν κορυφαίος μετα-Βυζαντινός ζωγράφος του 16ου αιώνα από τηνΚρητική Σχολή. Οι άλλοι δύο κορυφαίοι Κρητικοί ζωγράφοι της εποχής του ήταν οΔομήνικος ΘεοτοκόπουλοςκαιοΓεώργιος Κλώντζας. Ο Μιχαήλ Δαμασκηνός διδάχθηκε Αγιογραφία στηνΣιναία Σχολή. Ταξίδευσε σε ολόκληρη την Βενετσιάνικη αυτοκρατορία, παρέμεινε πιστός στην Ελληνική τέχνη με στοιχεία από την Ιταλική αφού είχε έντονη επίδραση και από τηνΒενετική Σχολή. Στο έργο του, μεταξύ των δύο ζωγραφικών στυλ της Κρητικής Σχολής της περιόδου του 16ου αιώνα, επέλεξε να βασιστεί περισσότερο στα χαρακτηριστικά της Ελληνικής τεχνοτροπίας (maniera greca) καισε μικρότερο βαθμό στα στοιχεία της Λατινικής (maniera latina). Σχεδίασε τμήματα στηνΕκκλησία Αγίου Γεωργίου των ΕλλήνωνστηνΔημοκρατία της Βενετίαςκαι είναι γνωστά περισσότερο από 100 έργα του. Από την τέχνη του Μιχαήλ Δαμασκηνού επηρεάστηκε έντονα τον 17ο αιώνα ο μετέπειτα ζωγράφος Θεόδωρος Πουλάκηςπου είχε μεταναστεύσει από την Κρήτη στηνΚέρκυρα.[2][3][4]
Ο Μιχαήλ ή Μιχελής Δαμασκηνός γεννήθηκε γύρω στο 1530-1535 στον Βενετοκρατούμενο Χάνδακα (Ηράκλειο) της Κρήτης και ήταν υιός κάποιου Τζώρτζη, ενώ ο ίδιος είχε μία κόρη, την Αντωνία, που παντρεύτηκε τον Καστρινό ζωγράφο Γιαννά Μαντούφο. Διδάχτηκε την τέχνη της ζωγραφικής στηνΣιναία Σχολή. Σε ηλικία 32 ετών (1577-1582) εργάστηκε στη Βενετία, όπου και ήρθε σε επαφή μετα σύγχρονα ρεύματα της τέχνης όπως την ζωγραφική υπό την μορφή μινιατούρας.[5] Εκεί διετέλεσε μέλος της Ελληνικής αδελφότητος της Βενετίας από το 1577 ως το 1582. Ταξίδευσε ολόκληρη τηνΙταλία, την περίοδο 1569-1571 βρέθηκε στηνΣικελία.[6] Ζωγράφισε πολλές εικόνες στηνΟρθόδοξη εκκλησίατου Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στηνΒενετία, προσπάθησε αποτυχημένα να γίνει μέλος της Ελληνικής Αδελφότητας της πόλης. Την ίδια περίοδο εργάστηκε σε πολλά Καθολικά ινστιτούτα και εκτέλεσε μυστικές αποστολές.[5] Έγινε φίλος μετον γλύπτη Αλεσσάντρο Βιττόρια, πούλησε μια συλλογή από έργα του προσεγγίζοντας πολλούς Ιταλούς καλλιτέχνες όπως επίσης τονΠαρμιτζανίνο. Είχε οικογενειακές σχέσεις μετονΠάλμα ιλ Τζόβανεκαι πιθανότατα αντέγραψε πολλά στοιχεία από το έργο τουΤιντορέττο. Πολλά έργα του επηρεάστηκαν σαφέστατα από διάσημους Ιταλούς ζωγράφους όπως οΠάολο Βερονέζε, ο Τιντορέττο καιοΤιτσιάνο. Οι περισσότεροι Κρητικοί ζωγράφοι επηρεάστηκαν από την Βενετική Σχολή δημιουργώντας ένα Ελληνο-Ιταλικό μείγμα. Στα έργα του αναδεικνύεται η θαυμαστή συνύπαρξη της Βυζαντινής Αγιογραφίας με τις τεχνικές της Δυτικής ζωγραφικής και της Αναγεννησιακής τέχνης. Έχει φιλοτεχνήσει πολλά έργα τα οποία βρίσκονται σκόρπια σε συλλογές από τον Άγιο Γεώργιο της Βενετίας καιτο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών έως καιτην Βυζαντινή Συλλογή της Αγίας Αικατερίνης των Σιναΐτων όπου εκτίθενται έξι από τις σημαντικότερες εικόνες τουοι οποίες ανήκαν στηνΜονή Αγίου Αντωνίου Βροντησίου όπου φαίνεται να εργάστηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα στο εκεί εργαστήριο της Μονής.
Το 1584 τον συναντάμε στο Χάνδακα, και, σύμφωνα μετη γνώμη του καθηγητή Κ.Δ. Καλοκύρη,
«έκτοτε έργάζεται είς τήν Μονήν τού Βροντησίου έκ τού έκεί δέ έργαστηρίου του προέρχονται ασφαλώς oί είκόνες τού Άγίου Μηνά» (σήμερα στηνΑγ. Αικατερίνη).Οι έξι αυτές εικόνες αποκαλύπτουν την πολυσχιδή προσωπικότητα του Δαμασκηνού. Κατείχε καλά τη βυζαντινή ζωγραφική τέχνη, αλλά δε σταμάτησε μόνο εκεί. Γνώριζε την ευρωπαϊκή ζωγραφική της εποχής τουκαι κατάφερε να συνδυάσει τα βυζαντινά στοιχεία μετα αναγεννησιακά. Το τελικό αποτέλεσμα είναι οι εικόνες που μεταφέρουν τη βυζαντινή βαρύτητα στον αναγεννησιακό ρεαλισμό. Και συνεχίζει οκ. Καλοκύρης : «ένοφθαλμίζει είς τήν Βυζαντινήν τήν σύγχρονον τέχνην, άνανεώνει το παραδεδομένον διά τού νέου καί παράγει έργα τών όποίων θαυμάζει κανείς τήν κράσιν τού ιεροπρεπούς και τού μυστικού κόσμου τού Βυζαντίου προς την φαιδράν και ρεαλιστικήν άτμόσφαιραν τού 16ου αίώνος......δέν άvτιγράφει τήν σύγχρονον τέχνην άλλά έγγράφει τό σύγχρονον δεδομένον είς τήν μακράν έθνικήν παράδοσιν...».[7]
Η μοναδική του κόρη Αικατερίνη παντρεύτηκε τον ζωγράφο Ιωάννη Μαυρίκα-Μαντούφο, παρέμεινε στην Ελλάδα και εργάστηκε στηνΚρήτηκαιταΕπτάνησα. Η Ελληνική Ορθόδοξη Κοινότητα της Βενετίας τον προσκάλεσε στην πόλη γιανα διακοσμήσει τον τρούλο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων, αρνήθηκε για προσωπικούς λόγους.[5]Ο κορυφαίος Αγιογράφος Εμμανουήλ Τζάνεςπου επηρεάστηκε έντονα από το έργο του Δαμασκηνού θα κάνει τον επόμενο αιώνα εκτεταμένες εργασίες στην ίδια εκκλησία.[5]Το 1590 ζωγραφίζει την Αποτομή του Ιωάννου που βρίσκεται στην Κέρκυρα, γιατην οποία θα κάνουμε μια μικρή αναφορά, καιτο 1591 την Α' Οικουμενική Σύνοδο που βρίσκεται στο Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης του Ηρακλείου. Τα έργα του Δαμασκηνού έχουν έντονη επίδραση από την Βυζαντινή τέχνη, χαρακτηρίζονται με κάποιο απαλό ροζ χρώμα, οι μορφές καθορίζονται μόνο με μερικές πινελιές.[5]Η ζωγραφική του γινόταν πάνω σε ξύλο αλλά ποτέ σε γλυπτούς θρόνους, κάτι χαρακτηριστικό της Κρητικής Σχολής.[8]Ο Μιχαήλ Δαμασκηνός ήταν ο πρώτος καλλιτέχνης που εισήγαγε ωχρούς τόνους στο ανθρώπινο δέρμα, αυτό θα είναι χαρακτηριστικό στην Κρητική Σχολή από το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα.[9]Στα έργα του χρησιμοποιούσε συνήθως τις επιγραφές "ΧΕΙΡ ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ", "ΧΕΙΡ ΜΙΧΑΗΛ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ", "ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΧΕΙΡ"και"ΠΟΙΗΜΑ ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ".[10]Ο Μιχαήλ Δαμασκηνός εργάστηκε εκτεταμένα στα Επτάνησα και προσπάθησε να ενώσει την Κρητική μετην Επτανησιακή Σχολή, ο Θεόδωρος Πουλάκης θα έχει άμεσα επίδραση από το έργο του. Ο μετέπειτα Μανιάτης ζωγράφος που είχε μεταναστεύσει στην Κέρκυρα Παναγιώτης Δοξαράςτον θεωρεί στο βιβλίο του"Τέχνη της Ζωγραφικής" (1720) σαν έναν από τους μεγαλύτερους ζωγράφους όλων των εποχών.[7]
Χαρακτηριστικό των έργων του Μιχαήλ είναι το τριανταφυλλί σάρκωμα που απλώνεται σε κάθε προπλασμό. Λίγες πινελιές πλάθουν τους όγκους. Σε ορισμένες εικόνες τα φώτα, πολύ χυμώδη και ελεύθερα, θυμίζουν παλαιότερα έργα. Ο Δαμασκηνός χρησιμοποιεί συχνά δευτερεύοντα δυτικά στοιχεία, ακόμη καισε αυτά τα έργα και χωρίς να διασπάται η ενότητα του έργου.Ιδιάζον χαρακτηριστικό του Μιχαήλ Δαμασκηνού είναι ότι ζωγράφιζε πάντα ξύλινους θρόνους και ποτέ μαρμάρινους, που είναι τόσο κοινοί στα έργα άλλων Κρητικών ζωγράφων.
Μιχαήλ Δαμασκηνός, «Αποτομή της Αγίας Παρασκευής» (Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου). Η εικόνα περιλαμβάνει στοιχεία τόσο της ελληνικής τεχνοτροπίας όσο και της λατινικής. Στο κάτω μέρος της, κεντρικά, απεικονίζεται ο αφιερωτής της εικόνας. Η εικόνα φέρει την επιγραφή «Ποίημα Μιχαήλ Δαμασκηνού»[11]
Ο Δαμασκηνός έχαιρε μεγάλης φήμης και απόδειξη αυτού είναι ότι, ενώ διέμεναν στην Βενετία πολλοί άλλοι ζωγράφοι, αυτόν μόνο κάλεσαν από την Κρήτη γιανα ζωγραφίσει τονΑγ. Γεώργιο των Ελλήνων. Έχει σωθεί επίσης καιη μαρτυρία του Αλέξανδρου Βικτορίου, φημισμένου γλύπτη, ο οποίος πλήρωσε τον Μιχαήλ Δαμασκηνό τριάντα δουκάτα γιατα έξοχα φιλοτεχνήματά του. Η επίδρασή του στους μεταγενέστερους ζωγράφους ήταν πολύ μεγάλη.
Εικονογραφικοί τύποι που αυτός εισήγαγε, έγιναν εξαιρετικά δημοφιλείς και αντιγράφηκαν μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, όπως π.χ. Η Αποτομή της Κεφαλής του Ιωάννου. Στον πίνακα αυτόν εκτός από τους τέσσερις αγγέλους, που κατεβαίνουν από τμήμα κύκλου στο επάνω μέρος της εικόνας, παραδοσιακή είναι καιη απόδοση των πτυχών στο ιμάτιο του Προδρόμου καιστα ρούχα των δύο μεσόκοπων ανδρών με διάφορους τόνους του ιδίου χρώματος, πουδεν συγχέονται ή με συμπληρωματικά χρώματα στο ιμάτιο του μεσήλικα άνδρα, που εικονίζεται μετωπικά, όπου συνδυάζονται το τριανταφυλλί μετο γαλάζιο καιτο λευκό.
Χάρη στη Μονή Βροντησίου διασώθηκαν μερικές αντιπροσωπευτικές εικόνες του μεγάλου Κρητικού ζωγράφου Μιχαήλ Δαμασκηνού. Πρόκειται για τις εικόνες:
Η προσκύνησις των Μάγων
Μημου άπτου
ΗΑ' Οικουμενική Σύνοδος
Ο Μυστικός Δείπνος
Η καιόμενη βάτος
Η Θεία Λειτουργία
Οι εικόνες αυτές βρίσκονταν ως το 1800 στο ιστορικό μοναστήρι. Ο τότε Μητροπολίτης Κρήτης Γεράσιμος αντελήφθη τη μεγάλη καλλιτεχνική αξία αυτών των εικόνων και τις μετέφερε στον Άγιο Μηνά, στο Μεγάλο Κάστρο (σημερινό Ηράκλειο). Στον Άγιο Μηνά έμειναν σχεδόν δύο αιώνες. Καιτο 1970 περίπου μεταφέρθηκαν στο Εκθετήριο Εικόνων και Κειμηλίων της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης, στο Ναό της Αγίας Αικατερίνης.Οι εικόνες αυτές μαρτυρούν τη σχέση που είχε ο περίφημος αυτός ζωγράφος μετη Μονή Βροντησίου. Καιδεν ήταν καθόλου παράξενη αυτή η σχέση, αφού το Βροντήσι ήταν γνωστό πνευματικό κέντρο της Ενετοκρατούμενης Κρήτης. Δεν είναι γνωστό ποια ακριβώς ήταν η σχέση του Δαμασκηνού μετη Μονή Βροντησίου. Έχει γραφτεί ότι υπήρξε αδελφός της μονής. Η υπόθεση αυτή δεν ευσταθεί γιατί ο Μιχαήλ Δαμασκηνός δεν υπήρξε ποτέ του μοναχός. Άλλωστε διατηρούσε καθ' όλη τη ζωή τουτο βαφτιστικό του όνομα (Μιχαήλ). Μπορούμε να υποθέσουμε ότι κατέφυγε στο Βροντήσι, κοντά σε άλλους λογίους της εποχής, αναζητώντας μια ψυχική επαφή μαζί τους, αλλά και επαφή μετην τέχνη που είχε ενδεχομένως αναπτυχθεί στο μοναστήρι.Μια εκπληκτική μαρτυρία γιατη σχέση του Δαμασκηνού μετη Μονή Βροντησίου προέρχεται από ενθύμιση που δημοσίευσε ο καθηγητής Μ. Μανούσακας. Ενώ είχε εκδηλωθεί η τουρκική επίθεση, οΕμμ. Δέσος, βιβλιογράφος και αδελφός του Ηγουμένου της Μονής Βροντησίου Σίλβεστρου Δέσου, έδωσε στον λόγιο μοναχό και ηγούμενο του Αγίου Γεωργίου στο Σκαλωτό Γεράσιμο Βλάχο "ανθίβολα" ή "ντιζένια" (= προσχέδια) επτά αγιογραφικών πινάκων. Ένα από τα "ανθίβολα" αυτά ήταν η κεφαλή του Μεγάλου Αντωνίου ζωγραφισμένη από το Δαμασκηνό.
↑Speake, Graham (2021). Michael Damaskinos Encyclopedia of Greece and the Hellenic Tradition. London And New York: Rutledge Taylor & Francis Group. σσ. 443-444
Σχετικά πολυμέσα
.jpg)