Το λήμμα παραθέτει τις πηγές του αόριστα, χωρίς παραπομπές.Βοηθήστε συνδέοντας το κείμενο με τις πηγές χρησιμοποιώντας παραπομπές, ώστε να είναι επαληθεύσιμο. Το πρότυπο τοποθετήθηκε χωρίς ημερομηνία. Γιατη σημερινή ημερομηνία χρησιμοποιήστε: {{χωρίς παραπομπές|9|05|2024}}
ΤαΟδοντόγναθα (Odonata, ελικοπτεράκια, αεροπλανάκια, λιβελλούλες) είναι μιατάξηστηνομοταξίατωνεντόμων. Περιλαμβάνει περίπου 6.000 είδη, από τα οποία στην Ευρώπη συναντάμε περίπου 120 είδη. Το μήκος του σώματος κυμαίνεται μεταξύ 22 και 85 χιλιοστών, το άνοιγμα πτερύγων μεταξύ 20 χιλιοστών (Agriocnemis femina) και 115 χιλιοστών (Petalura ingentissima).
Υπάρχουν είδη που μπορούν να βλέπουν μέχρι 150 εικόνες ανά δευτερόλεπτο, να κινούν τις πτέρυγες άνω και κάτω μέχρι 30 φορές ανά δευτερόλεπτο, καινα επιταχύνουν μέχρι την ταχύτητα των 50 χιλιόμετρων την ώρα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα. Οι πρόγονοί τους ζούσαν ήδη πριν από 320 εκατομμύρια χρόνια. Τοπιο μεγάλο είδος (Meganeura monyi) είχε άνοιγμα πτερύγων 70 εκατοστών.
Τα Οδοντόγναθα ως Έντομα, έχουν καιτα αντίστοιχα κοινά χαρακτηριστικά των εντόμων. Ειδικότερα έχουν εξωσκελετό από χιτίνημε έξι πόδια, καιτο σώμα αποτελείται από τρία τμήματα: τοκεφάλι, τον θώρακα με έξι πόδια καιτην κοιλία. Έχουν το ίδιο πεπτικό, νευρικό, γεννητικό, απεκκριτικό καιαναπνευστικό σύστημαμετα υπόλοιπα έντομα.
Η ταξινόμηση γίνεται μετο σύνολο των ακόλουθων χαρακτηριστικών.
Το κεφάλι μετα μεγάλα μάτια είναι πλατύτερο από το υπόλοιπο σώμα. Ο θώρακας μοιάζει με σφαίρα, που στις πλευρές της είναι πεπιεσμένη. Ο μεσοθώρακας καιο μεταθώρακας είναι συνενωμένοι. Η κοιλία είναι μακρόστενη και αποτελείται από δέκα ουρόστερνα.
Τα στοματικά μόρια είναι μασητικού τύπου. Αποτελούνται από ένα ζεύγος άνω γνάθων, ένα ζεύγος κάτω γνάθων με γναθικές προσακτρίδες, το κάτω χείλος με τις χειλικές προσακτρίδες καιτο άνω χείλος.
Σύνθετος οφθαλμός
Εικόνα 3:Ζυγόπτερα: Ischnura elegans
Εικόνα 4:Ανισόπτερα: Libellula quadrimaculata
Εικόνα 5:«Μάσκα» της νύμφης, όψη από κάτω
Οισύνθετοι οφθαλμοί είναι εξαιρετικά μεγάλοι. Μπορεί να αποτελούνται από συνολικά 28.000 ομματίδια. Προεξέχουν σε σχήμα ημισφαιρίου. Στα Ζυγόπτερα βρίσκονται στις πλευρές του κεφαλιού (Εικόνα 3), στα Ανισόπτερα είναι μεγαλύτεροι και εξαπλώνονται προς τα μπροστά και προς τα πάνω και κατά κανόνα εγγίζονται κατακόρυφα (Εικόνα 4). Εκτός από τους σύνθετους, έχουν και τρεις απλούς οφθαλμούς που βρίσκονται μπροστά στους σύνθετους, μεταξύ των κεραιών.
Οι κεραίες είναι σχετικά μικρές και σμηριγγοειδείς (Εικόνα 3 και 4)
Τα Οδοντόγναθα ανήκουν στα Παλαιοπτερυγωτά, καιοιπτέρυγες τους, έχουν μερικά πρωτόγονα χαρακτηριστικά.
Καιταδυο ζεύγη πτερύγων είναι διαφανή και μεμβρανώδη και έχουν αρχικό πυκνό δίκτυο νεύρωσης. Συνήθως ένα τμήμα, στην μπροστινή πλευρά και κοντά στην κορυφή της πτέρυγας, έχει σκούρο χρώμα και λέγεται πτεροστίγμα.
Πιο σημαντικό γιατην ταξινόμηση είναι το γεγονός, πως στα σημερινά επιζώντα Παλαιοπτερυγωτά η νεύρωση δεν ενώνεται άμεσα με αρθρώσεις στο σώμα, αλλά μέσω πλακών πουσε κάθε πτέρυγα αρθρώνονται σε τρία σημεία. Αυτές οι πλάκες κάνουν τηνάρθρωσηπιο γερή, αλλά δεν είναι ευκίνητες. Τα Οδοντόγναθα για αυτό το λόγο δε διαθέτουν μηχανισμό για «δίπλωμα» των πτερύγων προς τα πίσω και επάνω στην κοιλία όταν δεν πετούν. Αυτό είναι μειονέκτημα, γιατί τα Ορθόπτερα θέλουν πολύ χώρο όταν κάθονται σε ένα φυτό και έτσι οι εχθροί τους μπορούν ναταδουν εύκολα.
Η αρχέγονη άρθρωση των πτερύγων συνδέεται με ένα αρχέγονο μυϊκό σύστημα κινήσεως των πτερύγων. Οι πτέρυγες δεν κινούνται έμμεσα μετην εναλλάξ συστολή των στερνονωτιαίων καιτων επιμηκών μυών του θώρακα όπως σταΝεόπτερα. Οι πτέρυγες των Οδοντόγναθων κινούνται άμεσα και αυτό επιτρέπει την ανεξάρτητη κίνηση των μπροστινών πτερύγων σε σχέση με τις πίσω πτέρυγες. Αυτό πάλι επιτρέπει στις λιβελλούλες να παραμένουν ακίνητες στον αέρα στο ίδιο σημείο ή καινα πετούν προς τα πίσω.
Τα πόδια είναι εξειδικευμένα για κυνήγι και μπορούν να κρατιούνται μαζί, με τρόπο ώστε να σχηματίζουν κάτι σανκαλάθιγιανα αρπάζουν τη λεία, που είναι μικρότερα έντομα. Αλλά η μετακίνηση γίνεται σχεδόν αποκλειστικά με τις πτέρυγες. Σε μερικά είδη στοπόδι διακρίνονται εκτός από το ισχίο, τροχαντήρας, μηρός, κνήμη και ταρσός και ακόμα περισσότερα μέρη πάνω από το ισχίο. Αυτό πάλι αποδείχνει την πρωτόγονη μορφή των Οδοντόγναθων. Ο ταρσός είναι τριμερής.
Τα εξωτερικά γεννητικά όργανα του αρσενικού, εκτός ενός ζευγαριού αρπαγόνων στο τέλος της κοιλίας, διαθέτουν και άλλο όργανο σύζευξης στον δεύτερο και τρίτο κοιλιακό δακτύλιο.
Τα Ζυγόπτερα έχουν δύο κέρκους, δηλαδή εξαρτήματα στο τέλος της κοιλίας. Είναι φυλλόμορφοι και μονομερείς.
Τα περισσότερα θηλυκά, που αποθέτουν τα αυγά τους μέσα σε φυτά, διαθέτουν ωοθέτη.
Παρόλο πουτα Οδοντόγναθα ανήκουν στα Ημιμετάβολα, οι νύμφες διαφέρουν πολύ από τα ακμαία, έτσι που προκαλούν την εντύπωση, πως είναι ολομετάβολα έντομα. Ο λόγος γι αυτό είναι, πως οι νύμφες είναι υδρόβιες, τα ακμαία έντομα όμως χερσαία. Το λατινικό όνομα «λιβελούλα» που σημαίνει υδροστάθμη, το έντομο το πήρε (1552 από τον Gulielmus Rondeletius) από την ομοιότητα της μορφής της νύμφης με ψάρι αυτού του ονόματος. Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα είναι ταστοματικά μόρια. Διαμορφώθηκαν σε εκτατό αρπακτικό όργανο. Τα δύο μέρη του πιγουνιού (praementum και postmentum) έχουν μετασχηματιστεί σε άκρο για γρήγορη και από μακριά σύλληψη λείας. Μπορούν ξαφνικά να επεκτείνονται προς τα μπρος γιανα αρπάζουν τη λεία με τις χειλικές προσακτρίδες, που μεταμορφώθηκαν σε τανάλια. Το όργανο αυτό λέγεται μάσκα (Εικόνα 5 ). Η μάσκα είναι ειδικευμένη ανάλογα μετη λεία που κυνηγά το κάθε είδος. Τις μάσκες δεν τις απαντούμε στα ενήλικα, που πιάνουν τη λεία μετα πόδια τους. Καιοι νύμφες των Ανισοπτέρων διαφέρουν αρκετά από αυτές των Ζυγόπτέρων. Στα Ανισόπτερα η κοιλία καταλήγει σε μυτερά εξαρτήματα, που σχηματίζουν τη λεγόμενη «εδρική πυραμίδα » (Bild 7). Τα Ζυγόπτερα στο τέλος της κοιλίας έχουν τρία φυλλόφορα όργανα, τα εξωτερικά βράγχια (Bild 6). Αυτά προέρχονται από προεκβολές του ουραίου τμήματος της κοιλιάς.
Οι νύμφες διαθέτουν κλειστό αναπνευστικό σύστημα, όπου τα στίγματα είναι κλειστά καιδεν λειτουργούν. Ιδιαίτερα στα πράτα στάδια παίζει ουσιαστικό ρόλο ή πρόσληψη οξυγόνου που είναι διαλυμένο στο νερό γιατον εξωσκελετό. Στα Ζευγόπτερα βοηθητικό ρόλο παίζουν τα ουραία βράγχια. Στα Ανισόπτερα με συστολή και διαστολή των εδρικών μυών δημιουργείται ρεύμα νερού στην έδρα προς τα μέσα ή προς τα έξω αντίστοιχα. Το οξυγόνο που είναι διαλυμένο στο νερό εισβάλλει στα βράγχια, που βρίσκονται στο ορθό έντερο. Εξ άλλου μετη γρήγορη συστολή των εδρικών μυών το νερό φεύγει τόσο γρήγορα, πουη νύμφη πηδάει μπροστά.
Η συμπεριφορά των Οδοντόγναθων καθορίζεται από ένστικτα. Αυτό σημαίνει, πως σεμια συγκεκριμένη κατάσταση δεν μπορούν να αποφασίζουν, τιθα κάνουν, αλλά το κάνουν αυτόματα ανάλογα μετα ερεθίσματα που παραλαμβάνουν . Αυτή η απάντηση όμως εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, π.χ. από τις αναλογίες ορμονών στο εσωτερικό του εντόμου. Μετα ένστικτα από μόνα τους ξέρουν, τι μπορούν να φάνε, πως και πότε να ψάχνουν την τροφή τους, πως ναβρουντο ταίρι τους, πουνα βάλουν τα αυγά κτλ.
Στην περίοδο, ωρίμανσης τους τα ενήλικα, κατά κανόνα ζουν μακριά από το νερό όπου έγινε η τελευταία έκδυση. Μερικά είδη σχηματίζουν μεγάλα σμήνη και μεταναστεύουν μακριά.
Τα Οδοντόγναθα είναι κυνηγοί. Υπάρχουν δυο είδη εκστρατειών. Μερικά είδη τριγυρίζουν ψάχνοντας για λεία, άλλα είδη κάθονται σε ένα μέρος με καλή θέα, περιμένοντας για λεία που περνάει. Μετά ορμούν πάνω της. Αρπάζουν ή κοσκινίζουν [ασαφές]τη λεία μετα πόδια καιτην τρώνε ή πετώντας στον αέρα ή καθισμένα σε κάποιο φύλλο.
Τα αρσενικά πολλών ειδών αποκτούν μια περιοχή και μετά την ελέγχουν με συνεχείς πτήσεις και διώχνουν άλλα αρσενικά του ίδιου είδος. Τα θηλυκά περιπλανώνται στην αναζήτηση κατάλληλων τόπων για ωοτοκία.
Η σύζευξη γίνεται με μοναδικό τρόπο. Μπορεί να παρατηρούνται διάφορες φάσεις. Επίσης υπάρχουν διαφορές μεταξύ Ανισοπτέρων και Ζυγοπτέρων. Πρώτον το αρσενικό μεταφέρει το σπέρμα του από το γονοπόρο στο ένατο ουρομερές στο σπερματοδόχο που βρίσκεται στο δεύτερο με τρίτο ουρομερές. Μετά με τους κέρκους αρπάζει το θηλυκό πίσω από το κεφάλι (Ανισόπτερα) ή στο μπροστινό μέρος του θώρακα (Ζυγόπτερα). Το ζευγάρι μπορεί να παραμείνει πολύ σε αυτήν την στάση καινα πετούν μαζί, το αρσενικό μπροστά. Μετά το θηλυκό λυγίζει την κοιλιά του ώστε τα γεννητικά όργανα τουστο τέλος της κοιλιάς τουνα φτάνουν τον αρσενικό σπερματοδόχο. Έτσι η κοιλία του αρσενικού καιτου θηλυκού σχηματίζουν τροχό (Εικόνα 8). Η σύζευξη μπορεί να απαιτεί σχετικά λίγο χρόνο, κατά κανόνα όμως πραγματοποιείται μέχρι καισε 30 λεπτά. Στο μεγάλο μέρος αυτού του διαστήματος το αρσενικό αδειάζει τη σπερματοθήκη του θηλυκού από το σπέρμα που περιέχει από προηγούμενες συζεύξεις με άλλα αρσενικά. Αυτή η δραστηριότητα είναι αρκετά αποτελεσματική και ανάλογα μετα είδη μπορεί να φτάνει στο 100 τοις εκατό απορρόφησης του παλιού σπέρματος.
Μετά τη σύζευξη το αρσενικό παραμένει κοντά στο θηλυκό γιανα εμποδίσει άλλη σύζευξη μέχρι το τέλος της ωοτοκίας. Στα Ζυγόπτερα μπορεί να κρατάει το θηλυκό στο κεφάλι. Υπάρχουν όμως ανάλογα μετο είδος καιτην περιοχή πολλές παραλλαγές στη συμπεριφορά ανταγωνιστικών αρσενικών.
Εικόνα 9: Έκδυση στα Ανισόπτερα
Aeshna cyanea
Aeshna cyanea
Libellula quadrimaculata
Η ωοτοκία στηνπιο εύκολη περίπτωση γίνεται πάνω από το νερό ή υγρότοπο. Τα αυγά πέφτουν στο νερό ή στη λάσπη. Επίσης τα αυγά μπορεί καινα τοποθετούνται προσεκτικά στα φυτά ή στον έδαφος σε κατάλληλο σημείο. Μεγάλο μέρος των ειδών έχει οωθέτη καιμε αυτό σκαλίζει ένα φυτό και βάζει τα αυγά μέσα στον φυτικό ιστό. Ο αριθμός των αυγών ανάλογα μετο είδος κυμαίνεται μεταξύ 80 και 2.000. Στα είδη που ωοθετούν σε φυτά, αρκούν λιγότερα αυγά γιατην εξασφάλιση της αναπαραγωγής.
Ο αριθμός των σταδίων νύμφης εξαρτάται από διάφορους παράγοντες (είδος, θερμοκρασία, διαθέσιμη τροφή). Συνήθως υπάρχουν περισσότερα από δέκα στάδια, που δύσκολα διακρίνονται. Η μεταμόρφωσή μπορεί να συμπληρωθεί σε δύο μήνες, αλλά σε μερικά είδη μέχρι σε πέντε έτη. Η τελευταία έκδυση στα Ανισόπτερα είναι πιο πολύπλοκη από ότι στα Ζευγόπτερα (Εικόνα 9)
Τα ενήλικα στα εύκρατα κλίματα ζουν περίπου 2 μήνες, τα είδη στις τροπικές ζώνες μέχρι ένα χρόνο.
Τα Οδοντόγναθα εμφανίζονται πιαστην κατώτερη Πέρμια, Από τις τρεις υποτάξεις, πουζουν μέχρι σήμερα, τα Ζυγόπτερα καιτα Ανισοζυγόπτερα αφθονούσαν στην Τριασική περίοδος, τα Ανισόπτερα στηνΙουρασική.
Πιστεύεται πως τα Παλαιόπτερα καιτα Νεόπτερα χωρίστηκαν στις αρχές της Λιθανθρακοφόρου Τα Παλαιόπτερα, κατά τη διάρκεια της Λιθανθρακοφόρου έδωσαν γένεση στα Πρωτοοδοντόγναθα, από τα οποία έμειναν μέχρι σήμερα τα Οδοντόγναθα καιτα Εφημερόπτερα.
Οι ειδικοί ακόμα δεν συμφωνούν γιατην εξωτερική ταξινόμηση των Οδοντόγναθων. Ανάλογα μετην παραδοσιακή άποψη τα Παλαεόπτερα είναι μονοφυλετικά, δηλαδή έχουν κοινό πρόγονο καιτα Οδοντόγναθα καιτα Εφημερόπτερα είναι οι μόνες τάξεις Παλαιοπτέρων, πουζουν ακόμα σήμερα. Υπάρχουν όμως και ενδείξεις, πως τα Εφημερόπτερα χωρίστηκαν νωρίς από τα άλλα Πτερυγωμάτων[ασαφές]και μετά αυτά χωρίστηκαν σε Οδοντόγναθα και Νεόπτερα, έτσι πουτα Οδοντόγναθα είναι πιο συγγενικά μετα Νεόπτερα παρά μετα Εφημερόπτερα:
Σχετικά μετην εσωτερική ταξινόμηση τα Ζυγόπτερα με 18 οικογένειες καιτα Ανισόπτερα με τέσσερις οικογένειες δεν παρουσιάζουν πρόβλημα. Αλλά τα Ανισοζυγόπτερα με μόνο λίγα είδη πουζουνστη Ιαπωνία φαίνεται πως δεν είναι μονοφυλετικά. Ένα μέρος είναι πιο συγγενικά μετα Ζυγόπτερα και άλλο μέρος πιο συγγενικά μετα Ανισόπτερα. Υπάρχουν διάφορα ανταγωνιστικά μοντέλα για τις σχέσεις των διάφορων υποτάξεων.
Συναντούμε τα Οδοντόγναθα σε όλο τον κόσμο με εξαίρεση μόνο τις πολικές περιοχές. Τη μεγαλύτερη ποικιλία τη βρίσκουμε στις τροπικές ζώνες.
Τις νύμφες τις βρίσκουμε σε ποικιλία υγρών βιότοπων. Πολλά είδη είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στο περιβάλλον τους. Ζουνπ.χ. μόνο σε πολύ καθαρό νερό με καθορισμένη θερμοκρασία και αλμυρότητα. Μπορούν να χρησιμοποιούνται ως βιολογικοί δείκτες της ποιότητας του νερού. Άλλα είδη βρίσκονται σε ποικιλία υδάτων, μερικά καισε υγρές κοιλότητες στο έδαφος του δάσους ή σε κοιλότητες γεμάτες υγρό μέσα σε ιδιαίτερα φυτά.
Τα περισσότερα είδη τα συναντούμε σε γλυκά νερά, μόνο λίγα είδη ζουνσε υφάλμυρα νερά.
Τα ενήλικα ζουν από μερικές εβδομάδες έως και μερικούς μήνες. Κατά κανόνα απομακρύνονται πολύ από τον τόπο της εξέλιξής τους . Μπορεί νατα συναντούμε σε μεγάλο ύψος.
Από παλιά η μεταμόρφωση από νύμφη σε ενήλικο, που κοντά στα νερά παρατηρείται εύκολα, απασχολούσε την φαντασία του Ανθρώπου σχεδόν όπως η μεταμόρφωσή κάμπιας σε πεταλούδα. Στην καλλιτεχνία πολλές φορές Ζευγόπτερα παριστάνονται με ανθρώπινο πρόσωπο. Στην άλλη η απίστευτες ικανότητες πτήσεως μάλλον ξύπνησαν υποψίες στους ανθρώπους.
Για τους αυτοχθόνους Navaho στη Βόρεια Αμερική τα Οδοντόγναθα συμβολίζουν το αγνό νερό καιγια τους πολεμιστές της Ιαπωνίας τα Οδοντόγναθα ήταν σύμβολο του αήττητου εντόμου. Το παλιό όνομα της Ιαπωνίας (Akitsushima) σημαίνει Νησί των Οδοντόγναθων.
Μόνο μετη σύγχρονη επιστήμη αναγνωρίστηκε, πως τα αυγά καιοι προνύμφες πολλών κουνουπιών θηρεύονται πολλές φορές από Οδοντόγναθα. Η βιολογική καταπολέμηση των κουνουπιών μετη διαμόρφωση των υδάτων έτσι πουνα είναι κατάλληλα γιατην αναπαραγωγή Οδοντογνάθων αποδείχτηκε σχετικά αποτελεσματική.
Οι παρουσία ορισμένων ειδών αποδείχνει την ποιότητα του νερού και χρησιμοποιείται στην ταξινόμηση της ποιότητας βιοτόπων.
Οι σημερινές ανάγκες νερού προκαλούν μια διαμόρφωση των φυσικών υδάτων, για καλύτερη εκμετάλλευση, καιμε αυτήν οι βιότοποι, που μερικά είδη χρειάζονται γιατην αναπαραγωγή γίνονται όλο και σπανιότεροι. Συντελεί καιη μόλυνση προκαλούμενη από τις καλλιέργειες καιτη βιομηχανία. Σε παγκόσμια κλίμακα δύο είδη εξαφανίστηκαν πλέον, 13 είναι βαρέως διακινδυνευμένα και 55 διακινδυνευμένα. Η Ιαπωνία διακρίνεται στην προστασία των Οδοντόγναθων.
.jpg)
