Ponpeio

Ponpeio, izen osoa Gneo Ponpeio Magno (latinez: Gnaeus Pompeius Magnus, ˈgnae̯.ʊs pɔmˈpɛj.jʊs ˈmaŋ.nʊs ahoskatua; Pizeno, K.a. 106ko irailaren 29a - Pelusio, K.a. 48ko irailaren 28a), edo Ponpeio Handia (CN·POMPEIVS·CN·F·SEX·N·MAGNVS) Erromatar Errepublikako politikari eta militarra izan zen. K.a. 75ean, Iruñea herria zegoen tokian, Pompaelo erromatar hiria eraikitzen hasi zen; hortik Pamplona gaztelaniazko izena.

Ponpeio
Irudi gehiago
Antzinako Erromako senataria ezezaguna - ezezaguna 1. moneyer (en) K.a. 71 - K.a. 71 Erromako kontsula K.a. 70 - K.a. 70 2. moneyer (en) K.a. 49 - K.a. 49 Kuestore Pretore
Bizitza
Jaiotza	Pizeno, K.a. 106ko irailaren 29a
Herrialdea	Antzinako Erroma
Lehen hizkuntza	latina
Heriotza	Pelusio, K.a. 48ko irailaren 28a (57 urte)
Heriotza modua	giza hilketa: labankada
Familia
Aita	Ponpeio Estrabon
Ama	Lucilia
Ezkontidea(k)	Cornelia Metella (en)  (K.a. 52 -  K.a. 48) Julia Zesaris  (K.a. 59 -  K.a. 54) Mucia Tertia (en)  (K.a. 79 -  K.a. 59) Aemilia Scaura (en)  (K.a. 82 -  K.a. 82) Antistia (en)  (K.a. 86 -  K.a. 82)
Seme-alabak	ikusi Gneo Ponpeio Sexto Ponpeio Pompeia Magna (en) Pompeius/Pompeia (en)
Haurrideak	ikusi Pompeia (mul) Pompeia (en)
Hezkuntza
Hizkuntzak	latina
Jarduerak
Jarduerak	Antzinako Erromako politikaria, Antzinako Erromako militarra eta politikaria
Kidetza	Lehen Triunbiratua
Zerbitzu militarra
Adar militarra	Erromatar armada
Gradua	legatus (en)
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	Antzinako Erromako erlijioa
Alderdi politikoa	Optimates

Pizenoko familia batean jaio zen, aita Ponpeio Estrabon zuela. Silaren diktadurapean erakutsi zituen lehen aldiz bere ahalmen militarrak. Errepublikako armadako buruzagi gisa toki askotan borrokatu zen: Sertorioren kontra, Hispanian, Silaren kontra, matxinatua zelako; Espartakoren esklabo matxinatuen kontra; Mediterraneoko ekialdean, piraten kontra. Kanpaina hari esker, Magnus (Handia) goitizena eman zioten.

Politikari zegokionez, Julio Zesarrekin eta Marko Krasorekin batera, Lehen Triunbiratua osatu zuen. Akordio hura indartzearren, Julio Zesarren alaba bakarrarekin ezkondu zen. Hala ere, Marko Lizinio Krasoren heriotzak triunbiratuaren oreka galarazi zuen. Erromako buru bakarra izateko nahian, Zesar eta Ponpeio elkarren kontra borrokatu ziren Bigarren Gerra Zibilean. Farsaliako guduan Julio Zesarrek garaipen erabakigarria eskuratu zuen. Ponpeiok, garaituta, Egiptora alde egin behar izan zuen eta bertan hil zuten, Ptolomeo XIII.ak salduta.

Lehenbiziko urteak

K.a. 106ko irailaren 29an jaio zen Ponpeio Handia. Haren aita Gneo Ponpeio Estrabon izan zen, Italiako probintzia bateko gizon aberats okitua. Patrizioa izanda ere, familiaren probintzia-jatorria zela bide, Erromako handikien mespretxua jaso zuen. Orban horren kontra jardun behar izan zuen Ponpeiok haren karrera politiko osoan.

Aita, Ponpeio Estrabon, jeneral ospetsua eta familiako lehen senataria izan zen. K.a. 89.an kontsul izendatu zuten. Hortaz, Ponpeio soldaduen kanpalekuetan hazi zen. Ponpeio Estrabon hasieran Marioren alde eta ondoren Silaren alde borrokatu zen K.a. 88-87ko gerratean. 17 urte zituela, Ponpeio aitaren kanpainetan murgildua zegoen. Garai hartan, ofizial gazte bat, Zizeron izenekoa, izan zuen adiskide.

Ponpeio Estrabon Mario eta Silaren arteko borroketan hil zen eta semeak familiako ondare eta aferen ardura hartu behar izan zuen. Ponpeio gazteak Silaren alde jo zuen eta Sila Ponpeioren hiru legio beteranoz baliatu zen Erromako kontrola bereganatzeko. Silak Emilia Eskaura bere alabaordearengandik dibortziarazi eta Ponpeiorekin ezkontzera behartu zuen.

Silaren armadan ari zela Italian zehar, Kraso eta Zesar topatu zituen Ponpeiok. Kraso ere armadan zebilen. Haien arteko lehia urteak eta urteak iraun zituen. Silak bizitza barkatu zionean ezagutu zuen Ponpeiok Zesar. Izan ere, Silak Zinaren alabaz dibortziatzeko agindu zion Zesarri. haren ezezkoa jasotzean, ordea, Silak ez zuen zigortu. Ponpeiok hartaz galdetu zionean, Silak erantzun omen zion komeni zela etsairen bat edo beste bizirik uztea, etortzekoak ziren hurrengo abenturetarako.

Sizilia eta Afrika

Kargo publikorik ez bazuen ere, Ponpeio gizon aberatsa zen eta hiru legioren buruan zegoen. Silak, suhiaren handinahia ikusita, Siziliara bidali zuen. Uharte hura Mariotarren esku zegoen eta oso lurralde emankortzat zuen. Hango gari-hornidurarik gabe, Erroman matxinadak sor zitezkeen. Ponpeio gogor aritu zen Sizilian eta bertako herritarren kexak entzunda, honela erantzun omen zien: "Utzi bakean legeak, armak daramatzagu-eta".

Sizilia menderaturik, Afrika aldera jo zuen eta bertan ere porrotik gabe jarraitu zuen borrokatzen. Haren gupidarik gabeko jardunak mariotarren gorrotoa eragin zuen. Erdietsitako garaipena zela-eta, Ponpeiok garaileen zeremonia eskatu zuen Erroman. Silak eman egin zion, legioak Erromako ateetaraino eraman arren. Magnus (Handia) goitizena jaso zuen orduan Ponpeiok.

Hispania eta Espartako

Sakontzeko, irakurri: «Sertorioren gerra»

Artean kontsula ez izan arren, prokontsularren imperium-a (boterea) eskatu zuen Ponpeiok Hispaniarako. Han, Sertoriok, jeneral mariotar batek, irauten zuen matxinaturik. Ponpeiok, legioak desegiteari muzin eginda, Kinto Zezilio Metelorekin batera Hispaniara jo zuen Sertoriori aurre egiteko.

Hispaniako gerrak K.a. 76tik 71ra arte iraun zuen. Sertorio gerrilla jeneral bikaina zen. Ponpeiok ez Metelok ezin izan zuten buruz buruko batailan garaitu. Aliatuek Sertorio hil zutenean baino ez zen gerra amaitu.

Orduan, Ponpeiok antolatzeko eta administratzeko sena erakutsi zuen. Eskuzabalik, hitzarmenak itundu zituen Hispania osoan, baita Galiako hegoaldean ere.

Bitartean, Krasok Espartakori aurre egiteko zailtasunak zituen. Ponpeio armadarekin Italiara itzulita garaipen erabakigarria eskuratu zuen baita matxinada zanpatu ere. Ponpeiok garaipenaren ohorea aldarrikatu zuen, Krasok matxinoei lehen kolpe gogorrak eman bazizkien ere. Kraso eta Ponpeioren arteko lehiak beste 10 urtez iraun zuen.

Erroman Hispaniako garaipenei esker (oso zilegizkoak ez izan arren), bigarren garaileen zeremonia jaso zuen Ponpeiok. K.a. 70ean, Krasorekin batera, kontsul izendatu zuten Ponpeio. 35 urte zituen eta erromatarrak pozaren pozez zeuden hain jeneral gaztearekin.

Ponpeio ekialdean eta piraten aurka

K.a. 69.erako, Ponpeio herritarren begikoa zen arren, Optimates-en artean susmo franko pizten ari ziren Ponpeioren asmoak zirela-eta. Estatuaren barneko nabarmentasun hori aurrekaririk gabeko bi prokontsular agintaldiak areagotu zuen. K.a. 67.ean, Mediterraneoan jaun eta jabe ziren piraten aurka oldartzeko agindua jaso zuen Ponpeiok. Agindu hark, Ponpeioren bizitza osoak bezala, polemika piztu zuen.

Senatari atzerakoienek Ponpeioren botere gero eta handiagoaren beldur ziren. Optimates haiek botere hura murrizten saiatu ziren. Zesar Ponpeioren alde jo zuen senatari bakanetako bat izan zen. Aulo Gabinio plebeko tribunoak proposatu zuen Ponpeioren izendapena Lex Gabinia izeneko legearen bitartez. Ponpeiok itsasoko kontrol osoa jasotzekoa zen, ekialdeko buruzagi militarren gainetik.

Hilabete batzuen buruan, Mediterraneoa piratarik gabe utzi zuen Ponpeiok. Armada antolatzeko gaitasuna erakutsi zuen. Orduko heroia zen goitik behera.

Pontoko Mitridates VI.aren kontra jotzeko deitu zuten Ponpeio orduan. Ekialdeko Mediterraneo osoa berrantolatu behar zuen lehenik, konkista ahalbidetzeko. K.a. 65 eta 62ren artean Mitridates ez ezik, Armeniako Tigranes eta Siriako Antioko XIII.a ere garaitu zituen, berriro bere gaitasun militarra eta administratiboa agerian utzita. Jerusalem hiria menperatuta, ekialdeko Mediterraneoko lurralde haiek ere Erromako probintzia bihurtu zituen.

Tigranes Armeniako erregea utzita, erromatarren menpeko erregeak Itsaso Beltzetik Kaukasora abiatu zen. Ponpeiok Erromara kanpaina haietatik ekarri zuen ondasun kopurua neurgaitza izan zen. Plutarkok zioenez, 20.000 talentukoa zen, eta Altxor Publikoa, urtean 50 milioitik 85 milioi drakma jasotzera igaro zen. Ponpeioren agindu askok bere hartan iraun zuten Erromatar Inperioren erorialdia gertatu zen arte.

Erromara itzulia

K.a. 62ko abenduan, Ponpeio Erromara itzuli zen dilema bat zuela. Alde batetik, hirugarren garaipen-ospakizuna nahi zuen. Beste aldetik, bigarren aldiz kontsul aukera zezaten ere nahi zuen. Hala ere, Erromako legeek ez zuten biak urte berean gertatzen uzten. Senatuari baimen berezia eskatuta ere, Katon Minorren eskutik ezezkoa jaso zuen. Ponpeiok orduan garaipen-ospakizuna hautatu zuen. Kontsulaturako, haren laguntzaile bat, Afranio, aurkeztu zuen. Eskandalua gorabehera, Afranio izendaturik suertatu zen.

Garaipen-ospakizuna K.a. 61ko irailaren 29an egin zen. Festa ahaztezinak bi egun iraun zuen. Ponpeio ospearen gailurrean zegoen. Nolanahi ere, bost urte kanpoan eraman ondoren, Erromako zeruan beste izar batzuk agertu ziren. Katalinaren konspirazioaren kapituluan, esaterako, Ponpeiok ez zuen parte-hartzerik izan. Zesar, Kraso, Zizeron edo Klodio Pulkerren izenak denon ahotan zeuden.

Armadak desegin zituen Ponpeio, diktadore izan nahi zuenaren zurrumurruekin batera. Politikari ekin zion Ponpeiok. Garaipenak garaipen, Optimates taldeak, zeinek Senatuan boterea berreskuratu zuen, ateak itxi zizkion Ponpeiori. Beteranoei agindutako lur-soroak eskuratzeko modurik ez zegoen. Hori zela eta, aliatu berriak aurkitu behar izan zituen.

Lehen Triunbiratua

Ponpeio eta Kraso elkarrengandik mesfidatzen baziren ere, K.a. 61ean, beharturik, Zesarrekin bat egin zuten. Krasok haren mendeko gizonentzat mesede ekonomikoak nahi zituen, eta Ponpeiok haren beteranoei lurra eman behar zien. Zesarrek interes horiek berarekin lotu zituen. Hitzarmena Lehen Triunbiratua deitu zen. K.a. 59an kontsulatua eskuratu ahal izan zuen Zesarrek. Trukean, aliatuei behar zutena emanen zien.

Ponpeiok beteranoentzako lurra ez ezik, beste emazte bat lortu zuen, Zesarren alaba, Julia Zesaris. Zesarrek bost urteko agintaldia Galian ziurtatu ondoren, Ponpeiori Hispania Ulterior probintziaren gobernua eman zion. Laguntzaileak bidali zituen Ponpeiok, Erroman gari-banaketa ikuskatu nahi zuelako. Beti bezain eraginkorra administrazioan, nolabait politikarako sena falta zitzaion.

Optimates taldeak ez zion barkatu Ponpeiori Zizeron Klodio Pulkerren kontra defendatu ez izana. Klodio Pulkerrek Ponpeio bera eraso zuenean ekin zion Ponpeiok Zizeronen itzulera prestatzeari. Itzulitakoan, Zizeronen erretorikak lagundu zion Ponpeiori egoera politikoa leuntzen, baina askok traidoretzat jotzen zuten Zesarrekin bat egiteagatik. Garai horretan ere, Plutarkok bildutako zurrumurruen arabera, Ponpeiok gero eta interes gutxiago zeukan politikaz eta emazte berriarekin ematen zuen denbora. Haren izeneko antzokia eraikitzeak ere denbora franko kentzen zion. Erromako lehen antzokia ez ezik, zerbitzu askotarako eraikina ere izan behar zuen. Bitartean, Zesar jeneral ospetsua bihurtzen ari zen Galian. K.a. 56an, Lehen Triunbiratua desegiten ari zela ikusita, Zesarrek Kraso eta Ponpeiori deitu zien estrategia eraberritzeko. Hurrengo urterako Ponpeiok eta Krasok kontsulatua partekatuko zutela berriro eta Zesarri ezohiko botereak berrituko zizkiotela beste bost urterako. Krasok Siria probintziaren gobernua jasoko zuen, Partia konkistatu nahi baitzuen. Ponpeio Hispania Ulteriorren buruan segituko zuen, Erroman egon arren.

Hala ere, oposizio gogorra aurkitu zuten urte horretan. Borondate andana erosi behar izan zuten hautaketa ziurtatu ahal izateko. Haien jarraitzailek aske geratzen ziren postu gehienak jaso zituzten, aurkarien sumina areagotuz. Klodio Pulkerren bortizkeria indartzen ari zen hirian barnan, non segurtasun eza nagusitu zen.

Gerrari begira

Heriotzek suntsitu zuten triunbiratua. K.a. 54an, Julia, Ponpeioren emaztea zein Zesarren alaba bakarra, hil zen erditzen ari zela. Urte berean, Carrhaeko guduan, Kraso erabateko porrotean hil zen.

Garai horretan Zesar zen denon ahotan zebilen izena Galian lortutako garaipenei esker. Zesarrek beste senide batekin ezkontzeko proposatu zion Ponpeiori, baina honek muzin egin zion. K.a. 52an Korneliarekin, Metelo Eszipionen (Zesarren etsai amorratua) alabarekin, ezkondu zen. Optimates taldearen alde egin zuen Ponpeiok.

Klodio Pulkerren hilketak zein Senatuaren etxearen suteak behartu zuten Senatua Ponpeiori laguntza eskatzera. Beti bezain eraginkor, ordena bueltatu Erromako kaleetara. Geroztik, Katon Minorrek eta beste senatariek, Ponpeiok diktadore titulua aldarrikatuko zuelako beldurrean, kontsul bakarra izendatu zuten. Boteretsua izan arren, mugak zituen karguak.

Zesar Vercingetorixen aurka borrokatzen ari zela, Ponpeiok Erromaren onurako lege andana onartu zuen, eta, aldi berean, Optimates-en alde jo zuela zalantzarik gabe erakutsi zuen. Lege batzuen bitartez, bazirudien Zesarren agintaldia bukatu bezain pronto haren kontra egingo zuela Ponpeiok.

K.a. 51an, argi eta garbi adierazi zuen Zesarrek armaden gaineko kontrola utzi behar zuela kontsulatua nahi izatera. Horrela, Zesar defentsarik gabe geratzen zen etsaien aurrean. Zizeronek idatzi zuen bezala, Ponpeiok Zesarri beldur zion. Gerra saihestezina zen.

Gerra zibila eta hilketa

Sakontzeko, irakurri: «Zesarren Gerra Zibila»

Ponpeiok Zesar garaitzeko gai zela aldarrikatzen bazuen ere, Zesarrek Rubikon ibaia zeharkatu zuenean, Erromatik alde egin zuen Ponpeiok. Nolanahi ere, Estatuko altxorra Erroman utzi zuen, Saturnoren tenpluan, Zesarrek hartzera ausartuko ez zelakoan.

Italiatik doi-doi ihes egin zuen Ponpeiok. Hala ere, konfiantza berreskuratu zuen Dirrakio hiriko setioren ostean, non Zesar gerra galtzear egon zen. Abagune hori aprobetxatu gabe, bi armadek berriro Farsaliako guduan borrokatu zuten, k.a. 48an. Bientzat gogorra bazen ere, Zesarrek erabakigarria izanen zen garaipena eskuratu zuen. Ponpeiarrek bizitza salbatzeko ihes egin behar izan zuten. Emazte eta Sexto Ponpeio semearekin Egiptora joan zen.

Ptolomeo XIII.aren aholkulariek Ponpeio hiltzea erabaki zuten. Izan ere, Zesar etortzekoa zen, eta egiptoarrek Zesarrekiko aliantza Ponpeiorena baino hobestu zuten. Irailaren 29an, Ponpeioren 58. urtebetetzean, bi adiskide ohik harrera eman zion txalupa batean. Hiltzaileak ziren. Txalupan Ptolomeo XIII.ari emanen zion hitzaldia prestatzen ari zela, sorbaldan sastatu zuten Ponpeio. Burua moztu ondoren, gorpua biluzik utzi zuten hondartzan. Filipok, Ponpeioren laguntzaileak, txalupako zurezko hileta-su batean erre zuen gorpua.

Iritsitakoan, Zesarrek Ponpeioren burua jaso zuen ongi etorriko opari. Hala ere, aliatu eta suhi ohia traizioz hilik ikusteak ez zuen Zesar poztu. Hori zela eta, Ptolomeo XIII.ak boterea galdu zuen. Haren ordez, Zesarrek Kleopatra arreba jarri zuen. Zesarrek alargunari Ponpeioren errautsak eta eraztuna eman zizkion, Italiara itzultzeko.

K.a. 45ean, Zesarren aginduz, Ponpeio jainko bihurtu zuten. Ironikoki, K.a. 44an, Zesar Ponpeioren estatua baten azpian hil zuten. Zesarrek, hiltzen ari zela, Ponpeiori otoitz egin omen zion.

Ponpeioren monumentua Iruñean

Iruñean Ponpeioren monumentu bat dago, Joan XXIII.aren plazan, Baionako etorbidearen hasieran. Eskultura-multzoak zortzi metro garai den zementu zuriko monolitoa da. Hego aldean, Iruñea hiria aipatzen duen grabatu sinboliko bat dago. Ipar aldean burdina mailukatuan jorratutako gorputz-enborrak Ponpeio jenerala irudikatzen du. Erabilitako arte-hizkuntza figuratiboa da, eta badu zerikusia eskultura organizistarekin. José Antonio Eslaba Urra artista polifazetikoak. Iruñearen fundatzailea izan zen Ponpeio Gracori eskainitako monumentu honek Brancusi, Arp edo Mooreren organizismo eskultorikoaren eragina jaso zuen. Obra honetan, artistak ihes egin nahi du irudi klasikoa irudikatzetik, eta, aukeran, tradizioa eta modernitatea elkartu nahiago izan ditu.

Kanpo estekak

• Datuak: Q125414
• Multimedia: Gnaeus Pompeius Magnus / Q125414