Ardi-en iturria ikusi

=== Erabilera ===

==== Elikagaiak ====
Ardiaren [[esne]]a eta haragia hasierako zibilizazioetan dagoeneko kontsumitzen zen<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=|abizena=Simmons, Paula; Ekarius, Carol|urtea=2001|izenburua=Storey's Guide to Raising Sheep (3. edizioa)|url=https://archive.org/details/storeysguidetora0000simm_u9e9|argitaletxea=North Adams, Massachusetts: Storey Publishing|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-1-58017-262-2|hizkuntza=}}</ref>.

XXI. mendearen hasieran [[ardi-haragi]]aren kontsumitzaile handienak [[Persiar golkoa]] inguratzen duten estatu [[arabiar]]rak, [[ozeania]]rrak eta europarrak dira ([[Grezia]], [[Erresuma Batua]] eta [[Irlanda]])<ref name=":0" />. Arkume haragia jaten da batez ere, xamurrena bera baita, baina ardiaren edozein atal ere jangarria da – hesteak, adibidez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Scottish Food and Drink {{!}} Traditional Scottish Food {{!}} Scotland.org|hizkuntza=en|url=https://www.scotland.org/about-scotland/food-and-drink|aldizkaria=Scotland|sartze-data=2020-09-08}}</ref>.

Ardiaren esnea herrialde batzuetan asko kontsumitzen bada ere gaur egun ekoizpen handiena [[esneki]]ena da, [[gazta]] eta, neurri txikiagoan, [[jogurt]]a. [[Euskal Herria]]n ardi gazta mota ugari ditugu, ezagunena ardi [[Ardi latx|Latxaren]] esneaz egiten den [[Idiazabal gazta]] da<ref>{{Erreferentzia|izena=Veiss Comunicación S. L. {{!}}|abizena=http://www.veiss.com|izenburua=Idiazabal gazta {{!}} Idiazabal|url=https://www.idiazabalgazta.eus/queso-idiazabal/deskribapena|aldizkaria=www.idiazabalgazta.eus|sartze-data=2020-09-08}}</ref>. [[Erronkariko gazta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Erronkari Gaztak|url=http://www.reynogourmet.com/index.php/eu/deiturak/jatorrizko-deiturak/erronkari-gazta/erronkari-gaztak|aldizkaria=www.reynogourmet.com|sartze-data=2020-09-08}}</ref> eta Iparraldeko [[gazta|gasnak]] ere ezagunak dira.

==== Artilea, larrua eta beste batzuk ====
[[Artile]]a izan zen ardiaren lehenengo erabilera etxekotzearen ondoren. Ardiaren ilearekin artilea egin eta jantzigintzan erabiltzen da. Europan bereziki garrantzi handia izan zuen, baina XX. mendean zuntz sintetikoak sortzearekin batera prezioek gainbehera handia izan zuten<ref name=":0" />. [[Larru]]arekin jantziak egiteaz gain, botak ere egiten dira eta baita [[Tapiz|alfonbrak]] ere. Ardiaren gantzarekin xaboiak eta kandelak egiten dira eta kartilagoekin lekedak, [[gelatina]] eta abar<ref name=":2" />. Ardien hesteak [[hestebete]]ak egiteko erabiltzen dira eta arkumeen hesteekin sutura [[Kirurgia|kirurgikoak]] eta musika tresnen sokak egiten dira<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Ensminger, M. E.; Parker, R. O.|urtea=1986|izenburua=Sheep and Goat Science (5. edizioa)|url=https://archive.org/details/sheepgoatscience05edensm|argitaletxea=Danville, Illinois: The Interstate Printers and Publishers Inc|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=0-8134-2464-X|hizkuntza=}}</ref>.

Ardiaren gorotzek [[zelulosa]] ugari dute eta ongarri gisa ezezik papera egiteko ere erabiltzen dira.