Eusko Itsas Gudarostea

Eusko Itsas Gudarostea edo Gudontzidiaren Laguntzako Ontzitaldea Espainiako Gerra Zibilean Eusko Jaurlaritzak sortu zuen Eusko Gudarostearen itsas armada izan zen. Errepublikako Gobernuaren iparreko flotatik independentea zen; bere buruzagitza zuen. Nagusiki kanoiez armaturiko bakailao-ontziz osatu zen ontziteria, bouak, alegia; besteak, berriz, arrantza-ontzi eta itsasontzi txikiagoak ziren.

Ontzien eskifaia eskarmentuzko euskal herritar arrantzaleekin eta marinelekin osatu zen. Atlantikoko portu frantziarrekin komunikazioak ez galtzeko, armatutako ontziez gain, posta eta garraio lanak betetzen zituzten itsasontziak ere bazeuden.

Sorrera

1936ko urrian, Euzko Jaurlaritzako Lehendakaritza eta Guda Sailak, Agirre lehendakariak bera buru zela, Eusko Itsas Gudarostea sortu zuen (Gudontzidiaren Laguntzako Ontzitaldea) Errepublikako guda-ontzidiari haren itsas-trafiko eta arrantza babesteko misioetan laguntzeko, eta bere jurisdikzio uretan zeuden minak garbitzeko.

Alabaina, Bizkaiko golkoan zegoen Errepublikako Gudontzidiaren etekin apalak mesfidantza giroa sortu zuen Laguntzako Ontzitaldearen eta Errepublikako Ontzidiaren artean. Horren adibide Indalecio Prieto Errepublikako Ontzidi eta Aire ministroari Jose Antonio Agirrek idatzitako eskutitza:^[1]
(Gaztelaniaz)

«	Hemengo portuetara iritsi diren itsas gudarosteko unitateen jokaera arras dohakabea berehalakoan zabaldu da iritzi publikora, ez soilik kritika zorrotz moduan, erdeinua iseka bidez ere adierazi baita... Ciscar destruktoreko komandanteak, kokainazaleak, behar baino gehiago hitz egiten du... Ciscar destruktorean anarkiak eta diziplina gabeziak agintzen dutela argi geratu da... Portugaleten dagoen itsaspekoaren komandantea gordelekuan egoten da aulki batean eserita, bazter haietara azaltzen den edonoren barre algarak eraginez...^{[Oh 1]}	»
—Jose Antonio Agirre, Eusko Jaurlaritzako lehendakaria

Datu orokorrak

Eusko Itsas Gudarostearen indarrak hauek ziren:^[2]

Bou armatuak: 9 (Araba, Bizkaya, Gipuzkoa, Nabarra, Donostia, Goizeko Izarra, Iparreko Izarra, Gasteiz eta Iruña).
Mina-dragatzaileak: 27.
Txalupa motordunak: 6.
Ontzi laguntzaileak: 4.
Iotak: 2.
Txalupa lasterrak: 2.
Marinelak: 1.000.

Itsasontziak

Motak

Bouak

Sakontzeko, irakurri: «Bou»

Gerra Zibilaren bando biek zituzten arrantza-ontziek bou zuten izena.

1936ko urrian, Agirre lehendakariak PYSBEren lau bakailao-ontzi hartzeko agindua eman zion^[3]. Ontziak Gipuzkoatik irtenda Bilbon zeuden: Hispania, Euzkal-Erria, Mistral eta Vendaval bakailao-ontziak. Errepublikako guda-marinak brankan 101’6 mm kanoi eta zubian metrailadore bi jarri zizkioten, gainera Mistral itsasontziari popan 76’2 mm kanoia jarri zion. Abenduan Araba, Bizkaya, Gipuzkoa eta Nabarra birbataiatu zituzten eta 1937ko urtarrila eta otsailean, Bizkaya, Gipuzkoa eta Nabarra ontzietako popan 101’6 mm kanoi bana jarri zieten. Araba, aukeran ez zenez, konpontzeko desmuntatu zuten eta, Bilbo galdu zenean, oraindik konpontzeke zegoen. Itsasontziek 50 metroko luzera zuten eta 10 - 11 korapiloko abiadura.

Beste arrantza-ontzi txiki bi ere armaz hornitu zituzten: Goizeko-Izarra eta Iparreko-Izarra. Biek popan 57 mm kanoia zuten eta Iparreko-Izarrakmetrailadore bat. Itsasontziek 25 metroko luzera zuten eta 10 korapiloko abiadura.

1936ko abenduan bere eskifaia matxinatu eta ofizialak harrapatu ondoren, Bilbora Virgen del Carmen bou frankista heldu zen. Ontziari Donostia izena jarri zioten. Brankan Gipuzkoak zuen 76,2 mm eta popan ekarri zuen 47 mm kanoiak jarri zizkioten. Gainera metrailadore bi eta sei oldar alemaniarrak zituen. Bouak 36 metroko luzera zuen eta 10 korapiloko abiadura.

1937ko udaberrian beste bou bi armaz hornitzeko prestakuntzak hasi ziren: Gasteiz eta Iruña, tamalez prestakuntzak ezin ziren bukatu Bilbo galdu baino lehen.

Minaketariak eta motordun txalupak

Euzko Jaurlaritzaren kontrolpean zeuden portuen sarrera minaz garbitzeko, bikoteko arraste-arrantza ontziek erabili zen. Hauek minaketariak zuten izena.

1937ko urtarrilan sei baino ez izan arren, Bilboko portuaren sarrera garbitzeko (frankistek sarritan minatua) maiatzerako hogeita lau ziren. Izena baino, zenbatzaile eman zieten: D-1tik D-24raino.

Gainera, Euzko Jaurlaritzak sei motordun txalupa edo laguntzaile zituen, L-1tik L-6raino, eta zenbait ontzi lguntzaile, yate eta kanoa. Azken hauek portu-pilotu lanak egiteko edo Bilbo eta Baiona arteko loturak egiteko erabili ziren.

Guda Zibila bukatu eta gero, "bizirik" zeuden ontziak bere antzinako jabeen eskuetara itzuli ziren.

Destruktoreak

1937ko maiatzaren 31an, Euskadiko Ontziteriaren kideek José Luis Díez eta Císcar destruktore errepublikarrak hartu eta 200 ofizial eta marinelez bete zituzten. Itsas-ontziak gutxirako zeuden Eusko Jaurlaritzaren eskuetan, baina segitalde misioren bat egiteko aukera bazuten. Ekainaren 15ean Bilbotik ihesi ziren autoritate zibil eta militarrak Iparraldera eraman zituzten. Gero Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara itzuli ziren.

Zerrenda

Hona hemen Euskadiko guda-ontzi laguntzarako ontzien zerrenda^[4]:

**Euskadiko guda-ontzi laguntzarako ontziteria**
Izena	Mota	Jatorrizko izena	Azken Kapitaina	Bukaera
Araba	Boua	Hispania	Santiago Asolo	1937ko ekainaren 6an Sestaon autohondoratua^[5]
Bizkaya	Boua	Euzkal-Erria	Francisco Murga	Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara
Donostia	Boua	Virgen del Carmen	Francisco Elortegi	Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara
Gipuzkoa	Boua	Mistral	Andres Corsino	Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara
Goizeko Izarra	Boua		Antonio de Zinkunegi	1937ko urtarrilaren 17an, Bilboko itsasadarran mina batek hondoratua.
Iparreko Izarra	Boua		Pedro Ruiz de Loizaga	Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara
Nabarra	Boua	Vendaval	Enrique Moreno Plaza	1937ko martxoaren 5ean, Matxitxakoko itsas guduan galdua^[6].
Gasteiz	Boua		Alejo Bilbao	1937ko abuztuaren 27an, Santoñan galdua.
Iruña	Boua			1937ko ekainaren 19an, Bilbon galdua.
Jose Luis Diez	Destruktorea			Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara
Ciscar	Destruktorea			Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara
Jaimin	Minaketaria		Jose Etxaburu	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
Rafael Cantos	Minaketaria		Eladio Cruz	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
Mari Toya	Minaketaria		Manuel Basante	1937ko urtarrilaren 17an, Bilboko itsasadarran mina batek hondoratua.
D-1	Minaketaria	Maria Angeles	Jose de Ormaza	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-2	Minaketaria	Julito	Agustin Marques	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-3 edo Napartarra	Minaketaria	Domayo	Luciano de Andonegi	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-4 edo Arabarra	Minaketaria	Mourisca	Vicente Artadi	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-5	Minaketaria	Gure Artizar	Basilio Badiola	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-6	Minaketaria	Gure Izarra	Juan Uriarte	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-7	Minaketaria	Alque	Jesus Aldamiz Gogeaskoa	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-8	Minaketaria	Alcion	Amadeo Uribe	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-9	Minaketaria	Nuevo Constante	Juan Paz	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-10	Minaketaria	Constante Barreiro	Juan Lijo	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-11	Minaketaria	Arco	Angel Eizagirre	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-12	Minaketaria	Iris	Francisco Valencia	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-13	Minaketaria	Motriko	Lorenzo Uribe	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-14	Minaketaria	Ondarroa	Jose Ignacio Murelaga	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-15	Minaketaria	Eduardito	Agustin Marques	1937ko ekainaren 13an, Portugaleten hegazkin batek hondoratua.
D-16	Minaketaria	Anthon Mari	Andres Sustaeta	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-17	Minaketaria	Marcos	Jose Etxaburu	1937ko abuztuaren 14an, Nojan istripuz hondoratua.
D-18	Minaketaria	Delfina	Eladio Cruz	1937ko maiatzaren 5ean, Bilboko itsasadarran Ciscar destruktoreak hondoratua.
D-19	Minaketaria	Ibai-Ederra	Pedro Artetxe	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-20	Minaketaria	Salvadora	Lorenzo Arrieta	1937ko ekainaren 6an, Portugaleten hegazkin batek galdua.
D-21	Minaketaria	Nazareno Nº 6	Justo Ibarloza	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-22	Minaketaria	Aralarko Mikel Deuna	Angel Chans	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-23	Minaketaria	Eugenio	Fernando Santos	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
D-24	Minaketaria	Julia	Eladio Cruz	1937ko ekainaren 6an, Portugaleten hegazkin batek hondoratua.
L-1	Motordun txalupa	Nazareno N.º 1	Leon Agirregomezkorta	Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara
L-2	Motordun txalupa	Angel de la Guarda	Esteban Exposito	1937ko ekainaren 6an, Portugaleten hegazkin batek galdua.
L-3	Motordun txalupa	Josuren Ama	Jose Pombo	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
L-4	Motordun txalupa	Nazareno N.º 9	Luis Burgaña	1937an antzinako jabeak berreskuratua.
L-5	Motordun txalupa	San Isidro	Jose Ibarloza	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
L-6	Motordun txalupa	San Ignacio de Loyola	Jose Maria Aranguren	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
Trintxerpe	Ontzi auxiliarra		Vicente Artadi	1936an arrantza egitera itzuli zuen.
Danak-Ondo	Ontzi auxiliarra		Francisco Suarez	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
Danak-Batian	Ontzi auxiliarra		Ramon Vidal	1937an arrantza egitera itzuli zuen.
Marce	Ontzi auxiliarra		Ramon Vidal	1936an arrantza egitera itzuli zuen.
Severiano Asarta	Yate	Nazareno Nº1	Francisco Orozco	Industriari itzulia.
Izaro	Yate	Epaila 5	Isidro Barañano	1937an uztailaren 12an, Baionan etsaiak bahitua.
Txepetx	Kanoa		Antonio Castro	Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara
Kayue	Kanoa		Juan Ibarluzea	1937ko ekainaren 23an santurtzin erreta.
Sheabe	Kanoa			1937ko otsailan baztertua.
Cedard Bird 1212	Kanoa	Sorgina		1937ko ekainaren 19an Bilbon utzita.
Isi-Anton	Kanoa	Comandante Moreno	11/88	1937ko ekainaren 22an Portugaleten utzita.
Izaro Auxiliar	Kanoa	Epaila 5 L		Izaro bezala
Jaungoikoa Lagun	Kanoa	Trinkertxu		1937ko abuztuaren 27an Santoñan harrapatuta.
Pili	Kanoa	Miren Koldobike		Ezezaguna
S.C.	Kanoa	Aitor		1937ko abuztuaren 27an Santoñan harrapatuta.
Tio Maco	Kanoa	Berabile		1937ko abuztuaren 27an Santoñan harrapatuta.

Marinelak: itsas gudariak

1936ko urriaren 15ean, Eusko Jaurlaritzaren Guda Sailburuak Joaquin de Egia Untzueta Ontzidiaren Sekzioaren buru izendatu zuen eta Eusko Itsas Ontzidia antolatzeari ekin zion.

1936ko azaroaren 10ean, Eusko Jaurlaritzak «gogozko itxastar gudaritza»^[7] sortzeko agindua argitaratu zuen. Itsasoan esperientzia zuen boluntario zibilak sortutako gudarostea zen. 3000 boluntario baino gehiago izan zituzten, 18 eta 60 urte artean. Hasieran 350 gizon hautatu ziren, baina azkenean ia 700 ziren. Nahiz eta halako uniforme izan (lohihartzeko eta zamarra, prakak, itsas-botak eta txapela beltza), ez zituzten ez entseinarik ez galoirik.

Gehienak Hego Euskal Herriko kostaldeko herrietatik zetozen. Erdia baino gehiago bizkaitarrak ziren (asko, Bermeokoak), laurdena gipuzkoarrak, arabar eta nafarren batzuk (% 1 baino gutxiago), eta beste alde batzuetatik etorritako besteren batzuk ere (gehienbat galiziarrak). Politikoki, % 10 besterik ez zen alderdiren bateko kide: % 10 horietatik, erdia baino gehiago ELAkoak edo jeltzaleak ziren, % 20 PSOEkoak edo UGTkoak, eta gainerakoak CNTkoak edo Eusko Abertzale Ekintzakoak.

Misio eta ekintza nagusiak

Segitalde misioak

Euskadiko guda-ontzi laguntzarako ontzien misio gehienak segitaldeko misioak ziren, gehienetan Espainiako Bigarren Errepublikarako armak edo hornigaiak ekartzen zituzten merkataritza-ontziak babesteko. Batzuetan halakoetan bou frankisten erasoen jasanez, adibidez 1937ko urtarrilean Blackhill britainiarra laguntzen. 1937ko uztailean, Ciscar, Eusko Gudarosteko marinelen kontrolpean, 50 itsas-miliatik Bilbora Gobeo petrolio-ontzia ekarri zuen.

Harrapaketak

1936ko abenduan, bere marinelek Virgen del Carmen bou frankista harrapatu zuten eta Donostia izatera aldatu.

Abenduan ere, eusko ontziek Pluto alemaniar merkataritza-ontzia harrapatu eta Bilbora eraman zuten, hala ere Espainiako Bigarren Errepublikako buruzagiek askea uzteko agindua eman zieten. Abenduaren 23an eusko gudariek Palos alemaniar merkataritza-ontzia harrapatu eta Bilbora eraman zuten. 28an Königsberg gurutzontziak Bilbora heldu zen Palosen askatasuna eskatuz. Eusko gudariek Palos ontziari joaten utzi zuten, zamaren zati bat eta espainiar bidaiariaren bat gabe.

Mina garbiketa

Bilboko itsasadarrean Velasco itsasontzi frankistak etengabeko lanak minaketarien beharra eragin zuen. Minaketarien lana ona bazen ere, tamalez Bilboko portuaren uretan Goizeko-Izarra (17 ontzilariekin) eta Mary-Toya minaketaria (6 kiderekin, tartean minak kentzearen arloko eusko buruzagia) hondoratu ziren minen eraginez. Behin Bilbo galdua, eusko minaketariek Santander, Xixon eta Aviles garbitzen lagundu zuten.

Borrokak

Sakontzeko, irakurri: «Matxitxakoko itsas gudua»

Euskadiko guda-ontzi laguntzarako ontziteriaren lehendabiziko borroka 1936ko azaroaren 15ean zen: Velasco destruktore frankista eta Mistral eta Euzkal-Erria Euskadiko bouen artean. Euskotarrek Velasco jo zuten eta zauritu bat eta matxura batzuk izan zituen; frankistek, ostera, Mistral ere jo egin zuten eta Euskadikoek zauritu bi izan zituzten.

1937ko urtarrilan ondorio gabeko kanoikadaren elkartrukea izan zuten Nabarra eta Velasco itsasontziek, azken honek Bilboko itsasadarra minatzen ari zela.

1937ko martxoaren 5ean, eusko bouen Canarias gurutzaontziaren arteko Matxitxakoko itsas gudua izan zen. Guduaren ondorioz, euskotarrek Nabarra boua galdu zuten.^[8]^[9]

1937ko maiatzean, Ciscar, Gipuzkoa eta Bizkaya itsasontziek Bermeo bonbardatu zuten, Eusko Gudarosteak herri hura berreskuratzearren egindako saiakera laguntzeko.

Ebakuazioak

Euskadiko guda-ontzi laguntzarako ontziteriak frankistak lortutako portuak ebakuatzeko lagundu zuen, Bilbo galduta ere, Santander edo Xixon hiriak.

Orainaldia

Artea

Literaturan, Cecil Day-Lewis poeta irlandarrak (Daniel Day-Lewis aktorearen aita) Matxitxakoko itsas guduan aritutako gudarien omenez Nabarra izeneko poema idatzi zuen. Honela dio:

«

Euskal lurraren gizonak

Bizkaiko golkoaren semeak
Bizitzari ospe mitikorik
eskatu ez zioten jende xehea.
Eta asko maite zutelako
bere garbitasun apalean
Nahiago zuen, bere bihotz latzetan
Hil errenditu baino.

»

^[10]

Bestalde, Mikel Begoña sopelaztarrak eta Ricardo Sendra argentinarrak Mar de plomo izeneko komikia idatzi zuten Matxitxakoko itsas guduari buruz.^[11] Euskarazko bertsioa ere argitaratu zuten: BERUNETZKO ITSASOA. MATXITXAKOKO GUDA.

Itsas gudari eguna

Matxitxakoko itsas gudua oroitzeko, itsas gudari eguna sortu zen,^[12] Bermeoko Eusko Alkartasunak antolatuta; martxoaren 4an ospatzen da, Bizkaiko herri hartan. 2007. urtean, artelan berriak ordezkatu zuen lehendik zegoen oroitzapen monolitoa, artelan biak Nestor Basterretxearenak^[13] dira.

Ontziteriaren hondamenak

2008an, Eusko Jaurlaritzak esan du Nabarra bouaren kokapena aurkitu duela.^[14]^[15]^[16]

Oharrak

↑ Jarraian jatorrizko bertsioa gaztelaniaz: La actuación de las unidades de Marina que han venido a estos puertos ha sido tan desdichada que ya ha cundido en la opinión pública, no ya la crítica acerba, sino hasta el desprecio burlón... El comandante del Ciscar, cocainómano, frecuentador de cabarets, habla más de la cuenta... La anarquía y la indisciplina a bordo del Ciscar son evidentes... El comandante del submarino que está en Portugalete se pasa el día en el refugio con una silla, provocando la hilaridad de cuantos se acogen a aquel lugar...

Erreferentziak

↑ (Gaztelaniaz) Guda Zibila Euskal Herrian
↑ Armada osatzerako joan beharra. Goierrikoekialdea.hitza.info^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ II. Errepublikako Eusko Jaurlaritzako Oroagindua. Itsasontziak errekisatu ditzan, Arrantza Zuzendari nagusiari eskubidea emanez^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ (Gaztelaniaz) Datu teknikoak
↑ (Gaztelaniaz)Juan Azkarate Bou Arabaren marinelaren elkarrizketa^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ Juan Telletxea: Bouak Euskadi defendatzera joan ginen gerrara^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ II. Errepublikako Eusko Jaurlaritza: «Oroagindua, gogozko itxastar gudaritza sortu eraziaz»^{[Betiko hautsitako esteka]}, 1936-11-10.
↑ Mikel CARRAMIÑANA: «Juan Telletxea: "Nabarra pozik ikusiko nuke berriz"»^{[Betiko hautsitako esteka]}, Berria, 2008-03-05.
↑ Matxitxako itsas-guduaren deskripzioa^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ (Gaztelaniaz)Joseba Azkarraga sailburuak Itsas-gudarien omenezko artikulua^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ (Gaztelaniaz) Komikiari buruzko berria^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ (Gaztelaniaz) «Homenajean a las víctimas de la batalla naval de Matxitxako».
↑ Asier Alkorta: «Hondoratutakoa azaleratzen»^{[Betiko hautsitako esteka]}, Berria, 2007-03-04.
↑ (Gaztelaniaz) Nabarra bouaren aurkikuntzaren berria.
↑ (Gaztelaniaz) Nabarra bouaren aurkikuntzaren berria
↑ (Gaztelaniaz) Nabarra bouaren aurkikuntzaren berria^{[Betiko hautsitako esteka]}

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Gipuzkoako Foru Aldundiak, donostiako itsas museoa eta Matxitxako elkartearekin elkarlaneko webgunea
(Gaztelaniaz) Gipuzkoako aldundiaren webguneko artikulua
(Gaztelaniaz) Historia general de la guerra de Euskadi, VI liburukia (1981), Luis Haranburu-editor eta Naroki ed.

Datuak: Q4867847
Multimedia: Basque Auxiliary Navy / Q4867847

[2] Jarraian jatorrizko bertsioa gaztelaniaz: La actuación de las unidades de Marina que han venido a estos puertos ha sido tan desdichada que ya ha cundido en la opinión pública, no ya la crítica acerba, sino hasta el desprecio burlón... El comandante del Ciscar, cocainómano, frecuentador de cabarets, habla más de la cuenta... La anarquía y la indisciplina a bordo del Ciscar son evidentes... El comandante del submarino que está en Portugalete se pasa el día en el refugio con una silla, provocando la hilaridad de cuantos se acogen a aquel lugar...

[1] (Gaztelaniaz) Guda Zibila Euskal Herrian

[3] Armada osatzerako joan beharra. Goierrikoekialdea.hitza.info^{[Betiko hautsitako esteka]}

[4] II. Errepublikako Eusko Jaurlaritzako Oroagindua. Itsasontziak errekisatu ditzan, Arrantza Zuzendari nagusiari eskubidea emanez^{[Betiko hautsitako esteka]}

[5] (Gaztelaniaz) Datu teknikoak

[6] (Gaztelaniaz)Juan Azkarate Bou Arabaren marinelaren elkarrizketa^{[Betiko hautsitako esteka]}

[7] Juan Telletxea: Bouak Euskadi defendatzera joan ginen gerrara^{[Betiko hautsitako esteka]}

[8] II. Errepublikako Eusko Jaurlaritza: «Oroagindua, gogozko itxastar gudaritza sortu eraziaz»^{[Betiko hautsitako esteka]}, 1936-11-10.

[9] Mikel CARRAMIÑANA: «Juan Telletxea: "Nabarra pozik ikusiko nuke berriz"»^{[Betiko hautsitako esteka]}, Berria, 2008-03-05.

[10] Matxitxako itsas-guduaren deskripzioa^{[Betiko hautsitako esteka]}

[11] (Gaztelaniaz)Joseba Azkarraga sailburuak Itsas-gudarien omenezko artikulua^{[Betiko hautsitako esteka]}

[12] (Gaztelaniaz) Komikiari buruzko berria^{[Betiko hautsitako esteka]}

[13] (Gaztelaniaz) «Homenajean a las víctimas de la batalla naval de Matxitxako».

[14] Asier Alkorta: «Hondoratutakoa azaleratzen»^{[Betiko hautsitako esteka]}, Berria, 2007-03-04.

[15] (Gaztelaniaz) Nabarra bouaren aurkikuntzaren berria.

[16] (Gaztelaniaz) Nabarra bouaren aurkikuntzaren berria

[17] (Gaztelaniaz) Nabarra bouaren aurkikuntzaren berria^{[Betiko hautsitako esteka]}

[1]

[Oh 1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]