نمایش مبدأ برای تاریخ ایران

{{pp-semi-indef|small=yes}}
{{تاریخ ایران}}
این مقاله به '''تاریخ ایران بزرگ''' (همچنین '''ایران‌زمین''' یا '''ایران‌شهر''')<ref>Christensen, Peter ,The decline of Iranshahr: irrigation and environments in the history http://books.google.com/books?id=ebB_ac13v3UC&pg=PA15&dq=%27Greater+Iran%27+-+were+always+known+in+the+Persian+language+as+Iranshahr+or+Iranzamin&hl=en&sa=X&ei=yMMuT8vBI-eeiQKywonKCg&ved=0CDcQ6AEwAQ#v=onepage&q=%27Greater%20Iran%27%20-%20were%20always%20known%20in%20the%20Persian%20language%20as%20Iranshahr%20or%20Iranzamin&f=false</ref><ref>Marcinkowski, Christoph ,Shi'ite identities: community and culture in changing social contexts. http://books.google.com/books?id=F9khRsDDuX8C&pg=PA83&dq=%27Greater+Iran%27+-+were+always+known+in+the+Persian+language+as+Iranshahr+or+Iranzamin&hl=en&sa=X&ei=E78uT9GfA-zMiQKCooGsCg&ved=0CDIQ6AEwAA#v=onepage&q=%27Greater%20Iran%27%20-%20were%20always%20known%20in%20the%20Persian%20language%20as%20Iranshahr%20or%20Iranzamin&f=false</ref> شامل محدودهٔ جغرافیایی و حوزه تمدنی [[فلات ایران]] و جلگه‌های مجاور آن،<ref>{{cite web|title=IRAN i. LANDS OF IRAN|publisher=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]]|url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-i-lands-of-iran}}</ref> شامل [[ایران]]، بخش بزرگی از [[قفقاز]] و [[آسیای مرکزی]] می‌پردازد.<ref>International Journal of Middle East Studies (2007), 39: pp 307-309 Copyright © 2007 Cambridge University Press http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=1009412</ref><ref>{{cite book |url=http://www.cambridge.org/uk/catalogue/catalogue.asp?isbn=9780521887823&ss=exc |title=Justice, Punishment and the Medieval Muslim Imagination |series=Cambridge Studies in Islamic Civilization |last=Lange |first=Christian |publisher=Cambridge University Press |isbn=۹۷۸۰۵۲۱۸۸۷۸۲۳}} Lange: "I further restrict the scope of this study by focusing on the lands of Iraq and greater Persia (including Khwārazm, Transoxania, and Afghanistan)."</ref><ref>{{cite book |url=http://www.mazdapublisher.com/BookDetails.aspx?BookID=285 |title=Gobineau and Persia: A Love Story |last=Gobineau |first=Joseph Arthur |last2=O'Donoghue |first2=Daniel |isbn=۱-۵۶۸۵۹-۲۶۲-۰ |accessdate=۸ ژوئن ۲۰۱۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131103202854/http://www.mazdapublisher.com/BookDetails.aspx?BookID=285 |archivedate=۳ نوامبر ۲۰۱۳ |dead-url=yes}} O'Donoghue: "...all set in the greater Persia/Iran which includes Afghanistan".</ref><ref>{{cite book|last=Shiels |first=Stan |title=Stan Shiels on centrifugal pumps: collected articles from "World Pumps" magazine |publisher=Elsevier |year=۲۰۰۴ |pages=۱۱–۱۲, ۱۸ |isbn=1-85617-445-X |url=http://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=SOTRAMbmb2kC}} Shiels: "During the Sassanid period the term ''Eranshahr'' was employed to denote the region also known as Greater Iran..." Also: "...the Abbasids, who with Persian assistance assumed the Prophet's mantle and transferred their capital to Baghdad three years later; thus, on a site close to historic Ctesiphon and even older Babylon, the caliphate was established within the bounds of Greater Persia."</ref> کاربرد تاریخی ایران تمام مرزهای سیاسی کشوری که تحت تسلط ایرانیان بود همچو [[میانرودان]] و اغلب ارمنستان و [[جنوب قفقاز]] را هم در بر می‌گیرد.<ref>[[ریچارد فرای|Richard N. Frye]], interview by Asieh Namdar, CNN, 20 October 2007. "I spent all my life working in Iran. and as you know I don't mean Iran of today, I mean Greater Iran, the Iran which in the past, extended all the way from China to borders of Hungary and from other Mongolia to Mesopotamia". [http://azadegan.info/files/Dr.Frye-discusses-greater-Iran-on-CNN.mp4] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160423185051/http://azadegan.info/files/Dr.Frye-discusses-greater-Iran-on-CNN.mp4|date=۲۳ آوریل ۲۰۱۶}} [http://video.google.com/videoplay?docid=8599016121144917550] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110602135438/http://video.google.com/videoplay?docid=8599016121144917550|date=2 ژوئن 2011}}</ref><ref>Richard Nelson Frye, The Harvard Theological Review, Vol. 55, No. 4 (Oct. , 1962), pp. 261-268 http://www.jstor.org/pss/1508723 I use the term Iran in an historical context[...]Persia would be used for the modern state, more or less equivalent to "western Iran". I use the term "Greater Iran" to mean what I suspect most Classicists and ancient historians really mean by their use of Persia - that which was whitin the political boundries of State ruled by Iranians.</ref>

[[هگل]] فیلسوف بزرگ آلمانی، ایرانیان را نخستین ملت تاریخی و شاهنشاهی ایران را [[گهواره تمدن|اولین امپراتوری تاریخ]] می‌داند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=هگل |نام=جورج |کتاب=فلسفه تاریخ | ناشر=Courier Corporation |سال=٢٠٠٤ |شابک=9780486437552}} صفحه ١٧٣ {{چپ‌چین}}{{نقل قول|The Persians are first Historical People ;Persia was the first Empire that passed away.}}{{پایان چپ‌چین}}</ref> هنگامی که سخن از تاریخ [[ایران]] می‌رود، باید به این نکته توجه داشت که آیا منظور تاریخ اقوام و مردمانی است که از آغاز [[تاریخ]] تاکنون در مرزهای سیاسی [[ایران]] امروزی زیسته‌اند یا تاریخ اقوام و مردمانی است که خود را به نحوی از انحاء [[ایرانی‌ها|ایرانی]] می‌خوانده‌اند و در جغرافیایی که دربرگیرندهٔ ایران امروز و سرزمین‌هایی که از دیدگاه تاریخی بخشی از [[ایران بزرگ]] (ایرانشهر) بوده‌ زیسته‌اند.
ایران
<!--هنگام سخن از تاریخ [[ایران]] بیشتر مورد دوم مقصود است.{{مدرک}} به همین دلیل -->گاه '''تاریخ ایران''' را از ورود [[آریایی‌ها]] که نام [[ایران]] نیز از ایشان گرفته شده‌ است، به [[فلات ایران]] آغاز می‌کنند؛ ولی این به این معنی نیست که [[فلات ایران]] تا پیش از ورود ایشان خالی از سکنه یا تمدن بوده‌ است. پیش از ورود آریاییان به فلات ایران تمدن‌های بسیار کهنی در این محل شکفته و پژمرده شده بودند و تعدادی نیز هنوز شکوفا بودند. برای نمونه تمدن [[نوشیجان]] در [[ملایر]]<ref name="britannica.com">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372077/Mede Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran]</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده =|نشانی =http://www.irstm.ir/new/اخبار/دانستنیها/tabid/550/language/fa-IR/Default.aspx?topic=ملایر؛+شهر+مادها|عنوان =تنها اثر به جا مانده مادها|ناشر =موزه علوم و فناوری جمهوری اسلامی ایران|تاریخ بازدید =۲۳ ژانویهٔ ۲۰۱٥|archive-date =16 مارس 2015|archive-url =https://web.archive.org/web/20150316200547/http://www.irstm.ir/new/%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D9%86%DB%8C%D9%87%D8%A7/tabid/550/language/fa-IR/Default.aspx?topic=%D9%85%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%9B+%D8%B4%D9%87%D8%B1+%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87%D8%A7}}</ref>، تمدن [[شهر سوخته]] (در [[سیستان و بلوچستان]])،
تمدن [[تمدن ایلام|ایلام]] (در ایلام و شمال خوزستان)،
تمدن [[تپه سیلک|سیلک]] (در کاشان)،
تمدن [[منائیان]] (در [[بوکان]]، کُردستان و جنوب آذربایجان غربی)،
تمدن [[پارسوا]] (در [[پیرانشهر]])،
تمدن [[تمدن جیرفت|جیرفت]] (در [[کرمان]])،
تمدن [[پادشاهی الیپی|الیپی]] (در [[کرمانشاه]])،
تمدن [[لولوبیان]] و تمدن [[تپه‌بور (جوانرود)|تپه‌بور]] به ترتیب (در [[سرپل ذهاب]] و [[جوانرود]])،
تمدن [[گوتیان]] (در [[سنندج]]، [[کامیاران]]، [[روانسر]] و [[پاوه]])،
تمدن [[تپه حسنلو|حسنلو]] (در [[نقده]])،
تمدن [[تپه قلای ربط|ربط]] (در [[سردشت]])،
تمدن [[گرد دینخواه|دﻳﻨﺨﻮاه]] (در [[اشنویه]])،
تمدن [[کانی سیب (پیرانشهر)|کانی‌سیب]] و تمدن [[تپه لاوین|لاوین]] (در [[پیرانشهر]])،
تمدن [[گنج دره]] (در کرمانشاه)،
تمدن [[زیویه]] (در [[سقز]] و [[دیواندره]])،
تمدن [[تپه چغاگلان|چغاگلان]] (در [[مهران]])،
تمدن تپه [[تپه کفشگیری|کفشگیری]] (در [[گرگان]])،
تمدن [[تپه‌های شیخی‌آباد و جانی|تپه‌ شیخی‌آباد]] (در [[دینور]])،
تمدن [[گودین تپه]] (در [[کنگاور]])، [[تپه علی کش]] در [[ایلام]]،
تمدن [[تپه اسکندری و تپه‌های اطراف آن|تپه اسکندری]] (در [[شهرکرد|شهر کُرد]])<ref>https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-36/3477292-%D8%AA%D9%BE%D9%87-%D8%A7%D8%B3%DA%A9%D9%86%D8%AF%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D9%87%D8%AF-%D8%AA%D9%85%D8%AF%D9%86-%D9%BE%DB%8C%D8%B4-%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE</ref>،
تمدن [[تمدن اورارتو|اورارتو]] به‌ترتیب اهمیت (در [[سردشت]]، [[اشنویه]]، [[ارومیه]] و [[مهاباد]])،
تمدن [[تپه قلعه نمشیر|نمشیر]] (در [[بانه]] و [[مریوان]])<ref>https://www.isna.ir/news/91042817176/%D8%A7%D9%86%D8%AC%D8%A7%D9%85-%DA%A9%D8%A7%D9%88%D8%B4%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D9%84%D8%B9%D9%87-%D9%86%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D9%86%D9%87</ref>،
تمدن تپه قلعه [[فلک‌الافلاک]] (در [[خرم‌آباد]]، [[لرستان]])<ref>https://www.irna.ir/news/85462248/%D8%A8%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%DA%A9%D9%88%D9%86%D8%AA-%D9%BE%D9%86%D8%AC-%D9%88-%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%DB%B4%DB%B0%DB%B0-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AE%D8%B1%D9%85-%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%B4%D9%81-%D8%B4%D8%AF</ref>،
تمدن تپه‌های [[شهداد|شهداد و زانا]] (در کرمان)،
تمدن [[کاسی‌ها]] (در [[کرمانشاه]] و [[کوهدشت]]، [[لرستان]])،
تمدن [[گیان]] (در [[نهاوند]] همدان)،
تمدن [[تپه حصار]] (در [[سمنان]])،
تمدن یانیک تپه در [[تبریز]]<ref>https://narmkhabar.ir/%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D9%86%D9%87%D9%81%D8%AA%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%DB%8C%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%82-%D8%AA%D9%BE%D9%87/</ref> و
تمدن [[قوم تپوری|تپورها]] در تبرستان ([[استان مازندران|مازندران]]) در سرزمین ایران بودند.<ref>https://www.mehrnews.com/news/3694612/%D8%A7%D8%B2-%D8%B3%D8%B1%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D9%88%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C-%D8%B1%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DB%B9%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE</ref> <!-- با این حال نظریاتی نیز وجود دارد که برخی از این تمدن‌ها ریشهٔ آریایی (پیش از مهاجرت اصلی آریاییان به ایران) داشته‌اند.{{مدرک}} -->
[[File:The territory of Iran over time.gif|thumb|قلمرو ایران در زمان سلسله‌های متفاوت]]

در حدود ۱۰۰۰ سال قبل از میلاد، [[آریایی|آریایی‌ها]] در سه گروه [[ماد|مادها]]، [[شاهنشاهی هخامنشی|پارس‌ها]] و [[پارت|پارت‌ها]] به سرزمین [[ایران]] مهاجرت کردند. در آن زمان، این کشور "[[ایران]]"، به معنی سرزمین [[آریایی|آریایی‌ها]] نامیده شد. پارس‌ها، نیاکان فارس‌های امروزی، در نواحی مرکزی [[ایران]] کنونی اسکان یافتند. [[ماد|مادها]] (نیاکان [[مردم آذری|آذربایجانی‌ها]] و [[کردهای ایران|کُردهای]] امروزی)، در منطقه‌ای سکنی گزیدند که شامل [[همدان]] کنونی در شرق، [[استان کردستان|کردستان]] در غرب و منطقه [[آذربایجان]] در شمال می‌شد. قلمرو [[ماد|مادها]] از جنوب به [[اصفهان]]، یکی از سکونتگاه‌های [[پارس|پارس‌های هخامنشی]] منتهی‌ می‌شد. [[پارت|پارت‌ها]] در ناحیه بین [[گرگان]]، [[دامغان]] و [[نیشابور]] استقرار یافتند.<ref>https://www.worldhistory.org/Persian_Warfare/</ref><ref>https://iranpress.com/iranian-ethnic-groups-what-iran-is-known-for</ref><ref>https://gracethrufaith.com/end-times-prophecy/the-return-of-the-medes/</ref><ref>https://referenceworks.brill.com/display/db/eiro</ref>

== جغرافیای تاریخی ==
{{همچنین ببینید|جغرافیای ایران باستان}}
[[برتولد اشپولر]] می‌گوید ایران واقعاً یک واحد سرزمینی یک‌پارچه و معین نبود و اطلاعاتی که تا امروز باقی مانده‌اند، نه واضح هستند و نه از دقت کافی برخوردارند که بفهمیم مرزهای ایران کدام مناطق بوده‌ است و تنها می‌شود به تصویری ذهنی و حدودی اکتفا کرد. برخی مرزهای طبیعی مثل [[زاگرس]] و امتداد آن در قفقاز را می‌شود منطبق با مرزهای ایران پس از اسلام دانست. [[اران]]، [[ارمنستان]] و [[آذربایجان]] نیز تا کنارهٔ [[بیلقان]] و [[شهر دربند|دربند]]، در ساحل غربی خزر، جزئی از این نواحی بود. در کرانه‌های جنوبی دریای مازندران، سرزمین‌های [[دیلمستان|دیلم]]، [[گیلان]] و [[طبرستان|مازندران]] از لحاظ سیاسی، چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام، دارای استقلال بودند ولی از نظر جغرافیایی بخشی از ایران به‌شمار می‌آمدند. از گوشهٔ جنوب‌شرقی دریا به بعد مسیری گنگ است و نمی‌توان مرز مشخصی برای ایران در این ناحیه مشخص کرد. بستر رودخانه‌هایی همچون [[اوزبوی]]، [[اترک]]، [[آمودریا]] را می‌توان مرز شمال‌شرقی ایران دانست. عرب‌های فاتح ایران مرز شرقی خود را [[مروالرود]] می‌دانستند. [[بادغیس]] و [[بوشنگ]] در دست یک وَزُرگ اداره می‌شد. پیش از اسلام، در [[هرات]] (در دست [[هپتالیان]])، [[جوزجان]]، [[طالقان (افغانستان)|طالقان]] و [[فاریاب]] (در [[تخارستان]]) شرایط کاملاً نامشخص بود و معلوم نیست در هر زمان چه کسی بر چه چیزی حکومت می‌کرد. با فتوحات [[قتیبة بن مسلم]] این امر تغییر یافت و از نظر سیاسی، تا خاوری‌ترین نقاط جزئی از خلافت اسلامی شد. [[خوارزم]] نقطه‌ای دورافتاده بود که شاهانش با حاکمان مسلمان دوستی داشتند و [[ماورالنهر]]، [[تخارستان]] و [[فرغانه]] و همچنین شمال افغانستان امروزی (به مرکزیت [[بلخ]]) جزئی از فتوحات و قلمرو اسلامی بودند و در گسترهٔ ایران جای گرفتند. [[چین]]ی‌ها پس از کاهش قدرت ترک‌های [[آسیای مرکزی|آسیای میانه]]، به غرب حرکت خود را ادامه دادند و تا [[چاچ]]، [[فرغانه]]، [[سمرقند]] و [[بخارا]] پیش آمدند ولی در نبردی پنج روزه، عقب رانده شدند و در حوالی [[رود طراز]] ایستادند. در زمان [[امپراتوری تانگ]] منطقه [[سغد]] به دست خلافت افتاد. در پایان قرن هشتم میلادی عرب‌ها با [[تبت]] نیز بر سر مرزها می‌جنگیدند. مرزهای [[ترکستان]] و [[فرارود]] با ایران در حوالی [[سیردریا]] و طراز، در زمان [[سامانیان]] تثبیت شد و [[بدخشان]] ناحیه‌ای مرزی بود. مرز خراسان در [[خجستان]]، [[سیستان]] در [[بُست]]، [[کرمان]] در دریاچه و [[رود مشکل]]، شرقی‌ترین نواحی بودند که ایران نامیده می‌شدند. [[مکران]] و [[بلوچستان]] تا ۹۲۵ میلادی مسلمان نشده بودند و جزئی از ناحیه [[سند (پاکستان)|سند]] به‌شمار می‌آمدند. در کرانهٔ شمالی [[خلیج فارس]]، اعراب ساکن شده بودند و رفت و آمد و ارتباط با کرانهٔ مقابل عربی همیشه بسیار پویا بود و ادامه داشت. مرز از دهانه فرات و دجله ([[شط العرب]]) به شرق [[استان واسط|واسط]] تا غرب [[اهواز]] می‌رسید و این بخشی از ایران محسوب می‌شد تا به امتداد خط الراس کوه‌های زاگرس بپیوندد.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی۱=Spuler |نام۱=Bertold |نام خانوادگی۲=Hoyland |نام۲=Robert Gerard |نام خانوادگی۳=Goldbloom |نام۳=Gwendolin |نام خانوادگی۴=Walburg |نام۴=Berenike |عنوان=Iran in the early Islamic period: politics, culture, administration and public life between the Arab and the Seljuk conquests, 633-1055 |تاریخ=2014 |ناشر=Brill |مکان=Leiden Boston |شابک=978-90-04-28209-4 |صفحه=288-291 |نشانی=https://brill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/display/title/26295 |تاریخ بازبینی=4 نوامبر 2023 |زبان=انگلیسی}}</ref>

== ایران پیش از تاریخ ==
{{اصلی|ایران پیش از تاریخ|گاه‌شمار تاریخ ایران از غارنشینی تا ظهور هخامنشیان}}
دوران پیش از تاریخ<ref>{{یادکرد فرهنگستان | مصوب=پیش‌ازتاریخ | بیگانه=prehistory, prehistoric | بیگانه در فارسی= | حوزه=باستان‌شناسی | دفتر=ششم | بخش=فارسی | سرواژه=پیش‌ازتاریخ}}</ref> یا '''ما قبل تاریخ''' به محدودهٔ زمانی پیش از ثبت و ضبط تاریخ یا اختراع [[خط (نوشتار)|سامانهٔ نوشتاری]] گفته می‌شود. در این دوره هنوز انسان به ثبت و گزارش زندگی و دستاوردهای خود توانا نشده بود و تجربه‌ها و دستاوردهای انسان به سرعت از بین می‌رفت.<ref>Renfrew, Colin. Prehistory The Making Of The Human Mind. New York: Modern Library,2008. Print.</ref>
طی صد و پنجاه سال کاوش‌های [[باستان‌شناسی]] در ایران، دوران پیش از تاریخ ایران به‌طور یکسان مورد کاوش قرار نگرفته‌ است؛ در حالی که در مناطق غربی و جنوبی کاوش‌های وسیعی انجام شده‌ است، مناطق شمالی و شرقی نسبتاً کشف نشده مانده‌ است. دوران [[پارینه‌سنگی]] نادیده گرفته شده‌ است. در مقابل، دوره [[نوسنگی]] به منظور مطالعه شکل‌گیری [[یک‌جانشینی]] به‌طور قابل ملاحظه‌ای مطالعه شده‌ است. به دوره [[مس‌سنگی]] اولیه و میانی هم کم توجهی شده‌ است. حال آنکه، دوره مس سنگی پسین به منظور بررسی شکل‌گیری دولت به خوبی بررسی شده‌ است. مطالعه [[عصر برنز]] اولیه نیز دچار همین ناهمگونی است. درحالی که دوره [[پیش‌ایلامی]] موضوع مورد علاقه در کاوش بوده‌ است، [[فرهنگ یانیک]] در شمال غرب ایران نادیده گرفته شده‌ است. فرایند شهرنشینی و مبادلات بین مناطق در [[عصر برنز]] میانی بررسی شده‌ است، اما عصر برنز پسین و [[عصر آهن]] پیشین، مورد بررسی قرار نگرفته‌ است. ادوار پس از آن، دوره شکل‌گیری دولت‌های ماد و هخامنشی است، که بسیار بررسی شده‌ است.<ref>{{پک|Daryaee|2012|ف=The Oxford Handbook of Iranian History|زبان=en|ص=13-14}}</ref>

==== پارینه سنگی زیرین ====
[[پرونده:Darband cave, Gilan.jpg|بندانگشتی|غارهای دربند رشی]]
هرچند کاوش‌های مربوط به دوره پارینه‌سنگی در ایران (تا ۱۲۰۰۰ سال پیش) ناچیز است، اما با توجه به موقعیت جغرافیایی [[فلات ایران]]، این سرزمین تنها پلی بوده‌است که [[شکارچی-گردآورنده|انسان شکارچی-گردآورنده]] در [[مهاجرت انسان‌های اولیه|مهاجرت]] از [[آفریقا]] به [[جنوب آسیا]] می‌توانسته از آن عبور کند.<ref>{{پک|Daryaee|2012|ف=The Oxford Handbook of Iranian History|زبان=en|ص=14}}</ref> آثار یافت شده از این دوران در ایران، محدود به غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای در [[زاگرس میانی]] [[غار دربند رشی]] ، چند منطقه در ساحل [[دریای خزر]] و مناطق پراکنده‌ای در کویرهای مرکزی می‌شود. یافت شدن سکونتگاهی با قدمت هشتصد هزار سال در [[آسیای میانه]] این گمان را طرح کرده که در ایران نیز در آن زمان انسان‌هایی می‌زیسته‌اند.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/paleolithic-age Paleolithic Age in Iran, Frank Hole, by Iranica]</ref>

برخی از قدیمی‌ترین آثار باستانی کشف‌شده در ایران، همانند نمونه‌های کاوش شده در [[منطقه باستانی کشف‌رود|کشف‌رود]] و [[گنج پر]] در شمال این کشور، گواهی‌دهندهٔ حضور انسان در ایران از دوران [[پارینه‌سنگی زیرین]] هستند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=فریدون بیگلری‎|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=http://www.antiquity.ac.uk/projgall/biglari302/|عنوان=Ganj Par: The first evidence for Lower Paleolithic occupation in the Southern Caspian Basin, Iran|تاریخ بازبینی=2020-03-27}}</ref>
در این دوره دو سنت ساخت ابزار وجود دارد که یکی نوعی [[تبر]] ساخته شده از [[تراشه سنگی]] است و در شرق رودخانه [[فرات]] از جمله ایران اثری از آن یافت نشده‌است. دیگری [[:en:Chopper (archaeology)|ابزارهای خردکننده]] از تراشه سنگی است که در مناطق شرقی [[اوراسیا]] از جمله ایران یافته شده‌است.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/paleolithic-age Paleolithic Age in Iran, Frank Hole, by Iranica]</ref>
[[File:Chopper, Kashafrud, Iran, Lower Paleolithic, National Museum of Iran.jpg|انگشتی|ایستاده|ابزار سنگی از [[کشف رود]]، دوره [[پارینه سنگی زیرین]]، موزه ملی ایران]]

==== پارینه سنگی میانی ====
[[File:Neanderthal distribution.jpg|200پیکسل|بندانگشتی|گستره وجود [[انسان نئاندرتال]]]]
آثاری از [[نئاندرتال]]‌های ایران از [[پارینه‌سنگی میانی]] وجود دارد که عمدتاً در منطقهٔ [[زاگرس]]، در مکان‌هایی مانند [[وارواسی]] و [[غار یافته|یافته]] (از فرهنگ [[موستری]])، پیدا شده‌اند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=ANCIENT IRAN MUSEUM by Ali Majdfar|نشانی=https://pbase.com/k_amj/tehran_museum|وبگاه=PBase|بازبینی=2020-03-28|کد زبان=en-US|نویسنده=|تاریخ=|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20130726032154/http://www.pbase.com/k_amj/tehran_museum|تاریخ بایگانی=2020-03-28}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=J. D. Vigne; J. Peters; D. Helmer (2002). First Steps of Animal Domestication, Proceedings of the 9th Conference of the International Council of Archaeozoology. Oxbow Books, Limited. ISBN 978-1-84217-121-9.}}</ref>

سکونتگاه‌های انسان اولیه در [[پارینه‌سنگی میانی]]، اغلب در غارهای ناحیه [[زاگرس]] شامل غار قبه، غار خر و پناهگاه سنگی [[ورواسی]] کشف شده است. این مکان‌ها نزدیک منابع ساخت ابزار سنگی [[موستری]] می‌باشد و نوع ابزارها نشانه غلبه روش زندگی شکارگری است.<ref>{{پک|Daryaee|2012|ف=The Oxford Handbook of Iranian History|زبان=en|ص=14-15}}</ref>
غار شنیدار در [[کردستان عراق]] مهم‌ترین سکونتگاه کاوش شده می‌باشد که به [[نئاندرتال|انسان‌های نئاندرتال]] تعلق داشته‌ است و یافته‌های بسیار شبیه غار حاضرمرد در [[سلیمانیه]] و سکونتگاه‌های زاگرس در ایران است، با این حال هیچ نئاندرتالی در سکونتگاه‌های واقع در ایران یافته نشده است.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/paleolithic-age Paleolithic Age in Iran, Frank Hole, by Iranica]</ref> شناخته شده‌ترین سکونتگاه‌ها در ناحیه زاگرس در ایران عبارتند از شامل [[غار کوبه]]، [[غار خار]] و پناهگاه سنگی [[وارواسی]]<ref>{{پک|Daryaee|2012|ف=The Oxford Handbook of Iranian History|زبان=en|ص=14-15}}</ref> نزدیک [[بیستون]] و نیز [[غار کنجی]] و غار ارجنه نزدیک [[خرم‌آباد]]. همه این سکونتگاه‌ها دربردارنده تراشه‌های سنگی، استخوان‌های حیوانات و خاکسترهای اجاق است. اما در هیچ‌یک سازه دیگری نظیر ابزارهای چوبی و استخوانی نیست. به نظر می‌رسد که انسان‌ها در زمان‌های گرم تر در این مناطق سکونت گزیده‌اند.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/paleolithic-age Paleolithic Age in Iran, Frank Hole, by Iranica]</ref>

==== پارینه سنگی پسین ====
[[پرونده:Erbil governorate shanidar cave.jpg|بندانگشتی|350px|دهانه [[غار شانه‌در]] در کوه‌های بَرادوست در شمال غربی زاگرس که آثاری از این فرهنگ در آن یافت شده‌است.]]
در [[پارینه‌سنگی پسین]]، فرهنگ‌هایی چون [[فرهنگ برادوستی|برادوستی]] و [[فرهنگ زرزی|زرزی]] در منطقه جان گرفتند. در این دوران، سکونتگاه‌های زاگرس در فضای باز بوده‌اند و ابعاد آن‌ها، نظامی سلسله‌مراتبی را نشان می‌دهد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Daryaee, “The Oxford Handbook of Iranian History”, 14-15.}}</ref>
فرهنگ برادوستی یا [[اوریگنیشن]] زاگرسی قدیمی‌ترین فرهنگ دورهٔ [[پارینه‌سنگی پسین]] در ناحیه [[زاگرس]] است، که بین ۱۹۰۰۰ تا ۳۸۰۰۰ سال پیش در این سرزمین رواج داشته‌ است.<ref>{{پک|رفیع فر|ک=برادوستی، فرهنگ|زبان=Fa}}</ref>
در این دوره سکونتگاه‌های ناحیه زاگرس در فضای باز واقع شده‌ است و ابعاد مختلف آن‌ها نشان دهنده یک نظام سلسله مراتبی است، به‌طوری‌که گویا سکونتگاه‌های بزرگتر گنجایش پنجاه نفر را دارد. سکونتگاه‌هایی نیز برای دسته‌های کوچک شکارچیان تعبیه شده که دو تا پنج نفر گنجایش دارد و مناسب اقامت کوتاه مدت است. این سکونت گاه‌ها به دو فرهنگ [[برادوستی]](Baradostian) و [[زارزی]](Zarzian) تعلق دارد. در قیاس با فرهنگ موستری دوره میانی، فرهنگ برادوستی (۴۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ سال پیش) توان ساخت انواع بیشتری از ابزارها را داشته و تکنیک‌های پیشرفته تری برای ابزارسازی به کار گرفته‌ است. ساخت ابزارهای تیغه‌ای نشانه بهره‌گیری بیشتر از گیاهان است.<ref>{{پک|Daryaee|2012|ف=The Oxford Handbook of Iranian History|زبان=en|ص=14-15}}</ref> همچنین تیغه‌های سنگی برای استفاده در نوک [[پیکان]] و [[نیزه]] ساخته شده‌ است. هرچند، نوع شکارها نسبت به دوره قبل تغییر نکرده‌ است، اما سلاح‌ها متنوع تر شده‌ است. همچنین از استخوان برای ساخت [[درفش]] و ابزارهای سنگی برای آسیا کردن قطعات [[اخرایی (رنگ)|اخرا]] و دانه‌های گیاهان استفاده شده‌ است. هرچند وجود رنگدانه‌های اخرا گواه بر رنگ آمیزی بدن یا ابزارهاست، اما غارنگاره‌ای یافت نشده‌ است.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/paleolithic-age Paleolithic Age in Iran, Frank Hole, by Iranica]</ref>

[[فرهنگ زارزی]] که از ۲۰۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰ قبل رواج داشته‌ است، احتمالاً از فرهنگ برادوستی برآمده باشد، یا با فاصله زمانی از آن شکل گرفته باشد. در این دوره ابزارهای کوچکتری نظیر [[:en:Microlith|میکرولیت]] و [[:en:Microburin|میکروبرین]] ساخته شده‌ است. در اواخر این دوره از سنگ برای آسیا کردن دانه گیاهان وحشی استفاده می‌شود.<ref>{{پک|Daryaee|2012|ف=The Oxford Handbook of Iranian History|زبان=en|ص=14-15}}</ref>
[[پرونده:Miorcani flint.jpg|thumb|بندانگشتی|150پیکسل|[[سنگ چخماق]]]]

در پایان دوره زارزی انقطاعی در نشانه‌های باستان شناختی پدید می‌آید، که احتمال دارد ناشی از آب و هوای نامناسب موسوم به [[یانگر درایاس]] در فاصله ۱۳۰۰۰ تا ۱۱۰۰۰ سال پیش باشد. در این دوره که سردتر یا خشک‌تر بوده‌است، ناحیه زاگرس، با ارتفاع بین ۶۰۰ تا ۱۵۰۰ متر، تقریباً فاقد پوشش درختی بوده‌است. در نتیجه، انسان‌ها مجبور شدند برای یافتن غذا به ارتفاعات پایین‌تر بیایند و با اجداد وحشی [[بزسانان]] مواجه شدند.<ref>{{پک|Daryaee|2012|ف=The Oxford Handbook of Iranian History|زبان=en|ص=15}}</ref>
سکونت‌گاه [[قره‌کمر]]، در شمال شهر [[ایبک|اَیبَک]] در [[ولایت سمنگان]] [[افغانستان]]، کشف شده که آثار بدست‌آمده از آن از سنخ فرهنگ [[اوریگنیشن]] است، اما به فرهنگ برادوستی شباهت ندارد.<ref>[https://books.google.com/books?id=e75T03MIp3sC&pg=PA256&dq=Baradostian+Kara-Kamar&hl=fa&sa=X&ved=0ahUKEwj01pDatKfYAhUNJlAKHT4LAu4Q6AEILDAB#v=onepage&q=Baradostian%20Kara-Kamar&f=false History of Humanity: Prehistory and the beginnings of civilization p.256]</ref> سکونتگاه‌های [[دشت ناور]]، در [[ولایت غزنی]]، که قدمتی بین ۳۰٫۰۰۰–۵۰٫۰۰۰ سال دارد و آثار یافت شده در آن شبیه آثار موجود در [[دره کور|درهٔ کور]] [[ولایت بدخشان|بدخشان]] است.<ref name="ReferenceA">وارویک بال، 'فهرست پایگاه‌های باستان‌شناسیِ افغانستان'، جلد ۱، ۱۹۸۲، ص. ۸۶</ref>

=== دوره نوسنگی و عصر مس ===
{{اصلی|دوران نوسنگی و مس‌سنگی در ایران}}
[[پرونده:Cave painting in Doushe cave, Lorstan, Iran, 8th millennium BC.JPG|بندانگشتی|280px|چپ|غارنگاره‌ای در [[غار دوشه]]، [[لرستان]]<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://isna.ir/fa/news/91122817755/غار-دوشه-کهن-ترین-نگارخانه-ایران|عنوان = غار دوشه، کهن‌ترین نگارخانه ایران|ناشر = ایسنا|تاریخ = ۲۸ اسفند ۱۳۹۱|تاریخ بازدید = ۳ اکتبر ۲۰۱۴|نشانی بایگانی = https://archive.today/20141003105914/http://isna.ir/fa/news/91122817755/غار-دوشه-کهن-ترین-نگارخانه-ایران|تاریخ بایگانی = ۳ اکتبر ۲۰۱۴|dead-url = no}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی =http://www.hamshahrionline.ir/details/236384 |عنوان =غار دوشه |ناشر =وبگاه همشهری |تاریخ =۴ آبان ۱۳۹۲ |تاریخ بازدید =۳ اکتبر ۲۰۱۴ |نشانی بایگانی =https://archive.today/20141003110036/http://www.hamshahrionline.ir/details/236384 |تاریخ بایگانی =۳ اکتبر ۲۰۱۴ |dead-url =no}}</ref>]]
دوره [[نوسنگی]] در ایران از ۱۰۰۰۰ سال پیش تا ۷۵۰۰ سال پیش را دربرمی‌گیرد. به علت سردی آب و هوا، تقریباً هزار سال طول کشید تا عصر نوسنگی از [[هلال حاصل‌خیز]] به فلات ایران برسد و امکان کشاورزی مهیا شود. سکونتگاه‌های نوسنگی یافت شده در ایران همگی در محل‌هایی هستند که امکان [[کشت دیم]] فراهم بوده‌ است. از سوی دیگر، احتمالاً [[دامپروری]] از [[سرزمین کردستان]] آغاز شد و سپس به دیگر نواحی گسترش یافت. البته تاکنون فقط نواحی غرب و جنوب غرب ایران در کوه پایه‌های زاگرس و [[دشت خوزستان]] مورد کاوش قرار گرفته‌است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.iranicaonline.org/articles/neolithic-age-in-iran |title=Neolithic Age in Iran, Frank Hole, by Iranica |accessdate=۲۴ دسامبر ۲۰۱۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121023055952/http://www.iranicaonline.org/articles/neolithic-age-in-iran |archivedate=۲۳ اکتبر ۲۰۱۲ |dead-url=yes}}</ref>
سکونتگاه‌های نوسنگی یافت شده در ایران، در مکان‌هایی با امکان دیم‌کاری قرار دارند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=NEOLITHIC AGE IN IRAN|نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/neolithic-age-in-iran|بازبینی=2020-06-12|پیوند بایگانی=https://archive.today/20130415085349/http://www.iranicaonline.org/articles/neolithic-age-in-iran|تاریخ بایگانی=۱۵ آوریل ۲۰۱۳|url-status=live}}</ref> از هزارهٔ دهم تا هفتم پیش از میلاد، نخستین جوامع کشاورزی، در منطقهٔ زاگرس در غرب ایران، از جمله [[تپه چغاگلان|چغاگلان]]، [[چغابنوت]] و [[تپه چغامیش|چغامیش]] به شکوفایی رسیدند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=NEOLITHIC AGE IN IRAN – Encyclopaedia Iranica|نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/neolithic-age-in-iran|وبگاه=www.iranicaonline.org|بازبینی=2020-03-28}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=The Syllabary of the Gilgamesh Epic and Hammurabi's Code|نشانی=https://www.thoughtco.com/cuneiform-mesopotamian-writing-in-wedges-170549|وبگاه=ThoughtCo|بازبینی=2020-03-28|کد زبان=en|نام=Anthropology|نام خانوادگی=M. A.|نام۲=Illinois State University|نام خانوادگی۲=B. Ed.|نام۳=Twitter|نام خانوادگی۳=Twitter}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان="Emergence of Agriculture in the Foothills of the Zagros Mountains of Iran", by Simone Riehl, Mohsen Zeidi, Nicholas J. Conard – University of Tübingen, publication 10 May 2013}}</ref>

=== اختراع خط ===
{{اصلی|خط (نوشتار)# تاریخ خط|تاریخ نگارش}}
[[پرونده:Lohe.jpg|thumb|300پیکسل|نمونه ای از [[دبیره ایلامی جیرفت|خط جیرفتی]].]]
[[پیش از تاریخ]] به زمانی گفته می‌شود که انسان هنوز موفق به اختراع خط (نوشتار) نگردیده بود. از حدود ۳۶۰۰ سال ق.م. انسان موفق به اختراع خط گردید. پیش از این پنداشته می‌شد نخستین مخترعان خط ابتدا [[سومریان]] (۳۶۰۰ پ. م) و سپس ساکنان نواحی جنوبی [[میان‌رودان]] و [[تمدن ایلام]] در خوزستان باشند. با کاوش‌های جدید مشخص شد [[اختراع]] خط و نوشته، مربوط به [[تمدن جیرفت]] در ایران است بر اساس سنگ نوشتهٔ جدیدی که در نوامبر سال ۲۰۰۷ در [[کاوشگاه جیرفت]] یافت شد.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.presstv.ir/Detail.aspx?id=29784&sectionid=351020105 |عنوان=Press TV - Iran finds world's oldest script<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات --> |بازبینی=18 مارس 2008 |archive-date=4 مه 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100504093955/http://www.presstv.ir/Detail.aspx?id=29784&sectionid=351020105}}</ref><ref>{{یادکرد وب |url=http://www.chnpress.com/news/?section=2&id=6096 |title=CHN {{!}} News<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات --> |accessdate=۱۷ مارس ۲۰۰۸ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070927192707/http://www.chnpress.com/news/?section=2&id=6096 |archivedate=۲۷ سپتامبر ۲۰۰۷ |dead-url=yes}}</ref><ref>http://groups.google.com/group/historyoftamil/browse_thread/thread/23840a2363ca11a3</ref><ref>{{یادکرد وب |url=http://www.iranian.ws/cgi-bin/iran_news/exec/view.cgi/5/12225 |title="Jiroft Inscription", Oldest Evidence of Written Language - Persian Journal Culture Archaeological History Art Archaeology cutlural history news & Iranian cutlure newspaper<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات --> |accessdate=۹ اوت ۲۰۰۹ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090402165049/http://www.iranian.ws/cgi-bin/iran_news/exec/view.cgi/5/12225 |archivedate=۲ آوریل ۲۰۰۹ |dead-url=yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب |url=http://www.harappa.com/script/indusscript.html |title=Study of the ancient Indus script<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات --> |accessdate=۱۷ مارس ۲۰۰۸ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100420012826/http://www.harappa.com/script/indusscript.html |archivedate=۲۰ آوریل ۲۰۱۰ |dead-url=yes}}</ref><ref>[http://www.ewas.us/jiroft.htm Jiroft: A Lost Kingdom of …?<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref><ref>[http://www.ancientscripts.com/articles.php?showAll=true Ancient Scripts: Articles Archive<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref><ref>[http://www.freerepublic.com/focus/f-news/1921332/posts?page=53 Archaeologists Have Discovered The World's Oldest Inscription In Jiroft<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref>

[[File:Sumerian 26th c Adab.jpg|200پیکسل|بندانگشتی|[[خط میخی سومری]]]]

== تمدن در ایران پیش از ورود آریاییان ==
=== عصر برنز ===
{{اصلی|عصر برنز در ایران}}
[[File:Detail - In the Collection of the National Archaeological Museum, Tehran (4731457530).jpg|300px|بندانگشتی|[[سفال ایرانی|کوزه سفالی]] متعلق به هزاره چهارم قبل از میلاد در موزه ملی ایران]]
[[File:Ceramic Ewers of Bull and Goat - 1st Millennium BCE - National Museum - Tehran - Iran (7379654434).jpg|بندانگشتی|300px|چپ|مجسمه گاو و بز، [[موزه ایران باستان]]]]
آغاز عصر برنز با تحولات عظیم در ساختار جوامع ایران همزمان بود.<ref dir=ltr>{{harvcolnb|Abdi|2012|p=23}}</ref> در این دوره جمعیت فلات ایران به‌شدت افزایش یافت.<ref dir="ltr">{{harvcolnb| BRONZE AGE – Encyclopaedia Iranica | 1989}}</ref>
در مطالعهٔ معماری و سکونت‌گاه‌های ایران در اوایل عصر برنز، دو حوزهٔ فرهنگی شاخص در ایران پدیدار می‌شود:<ref dir=ltr>{{harvcolnb|Abdi|2012|p=23}}</ref>در اواسط عصر برنز، فلات ایران صحنهٔ شکوفایی گسترده ولی کوتاه‌مدت شهرنشینی بود.<ref dir=ltr>{{harvcolnb|Abdi|2012|p=28}}</ref>
مراکز شهری‌ چون شهر سوخته، تپه حصار، تپه یحیی، شهداد، و جیرفت بخشی از شبکهٔ بازرگانی‌ بودند که [[آسیای مرکزی]] را به سواحل جنوبی [[خلیج فارس]] و [[دریای عمان]]، ایلام، و میان‌رودان پیوند می‌داد.<ref dir=ltr>{{harvcolnb|Abdi|2012|p=28}}</ref>
مهم‌ترین کالاهای تجارتی در این شبکه مس (از مرکز و جنوب‌شرقی ایران و عمان) و لاجورد (از [[بدخشان]] در افغانستان و [[کویته]] در پاکستان) بود که بخش عمدهٔ آن به سرزمین‌های غربی (به‌ویژه میان‌رودان) صادر می‌شد و در تزئینات ابنیهٔ اداری و آیینی طبقهٔ حاکم به کار می‌رفت.<ref dir=ltr>{{harvcolnb|Abdi|2012|p=28}}</ref>
در [[عصر برنز در ایران|عصر برنز]]، مناطق پیرامون دشت‌های فلات ایران از میانهٔ هزارهٔ چهارم پیش از میلاد تا اوایل هزارهٔ سوم پیش از میلاد، دستخوش پیدایش مراکز شهری شد که نتیجهٔ گسترش بازرگانی به‌ویژه در زمینهٔ فلز بود. این فرایند، غالباً شاخه‌ای از پیدایش تمدن در دوران [[اوروک]] [[میانرودان]] دانسته می‌شود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Helwing 2006‏:‎35-48}}</ref> در دوران برنز، جمعیت فلات ایران به شکلی قابل توجه افزایش یافت.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=BRONZE AGE – Encyclopaedia Iranica 1989}}</ref>

=== اقوام و حکومت‌های محلی ===
{{اصلی|فهرست تمدن‌ها و جاهای باستانی ایران پیش از تمدن ایلام}}
{{Location map+
|Near East
|width=400
|float=right
|caption=جایگاه برخی از تمدن‌های پیشا ایلامی در ایران
|places={{Location map~
 |Near East
  | label = [[تپه سیلک|سیلک]]
  | position= right
  | marksize = 8
  | link = Cilicia (satrapy)
  | mark =
  | lat_deg = ۳۳٫۹۶
  | lon_deg = ۵۱٫۴۰
}}
  {{Location map~ |Near East
  | label = [[مارلیک]]
  | position= center
  | marksize = 8
  | link = Phocaea
  | mark =
  | lat_deg = ۳۶٫۸۳
  | lon_deg = ۴۹٫۴۵
}}
  {{Location map~ |Near East
  | label = [[شهر سوخته]]
  | position= left
  | marksize = 8
  | link = Ptolemais in Phoenicia
  | mark =
  | lat_deg = ۳۰٫۳۵
  | lon_deg = ۶۱٫۱۹
}}
  {{Location map~ |Near East
  | label = [[تمدن جیرفت|جیرفت]]
  | position= bottom
  | marksize = 8
  | link = Halicarnassus
  | mark =
  | lat_deg = ۲۸٫۴۸
  | lon_deg = ۵۷٫۴۶
}}
  {{Location map~ |Near East
  | label = [[شوش (شهر باستانی)|شوش]]
  | position= left
  | marksize = 8
  | link = Sidon
  | mark =
  | lat_deg = ۳۲٫۱۸
  | lon_deg = ۴۸٫۲۵
}}
  {{Location map~ |Near East
  | label = [[تپه حسنلو|حسنلو]]
  | position= left
  | marksize = 8
  | link = Tripoli, Lebanon
  | mark =
  | lat_deg = ۳۶٫۹۹
  | lon_deg = ۴۵٫۴۷
}}
  {{Location map~ |Near East
  | label = [[تپه گیان|گیان]]
  | position= right
  | marksize = 8
  | link = Samos
  | mark =
  | lat_deg = ۳۴٫۱۰
  | lon_deg = ۴۸٫۱۴
}}
  {{Location map~ |Near East
  | label = [[شهر ری|راگا]]
  | position= left
  | marksize = 8
  | link = Peru-nefer
  | mark =
  | lat_deg = ۳۵٫۵۸
  | lon_deg = ۵۱٫۴۳
}}
  {{Location map~ |Near East
  | label = [[گوهرتپه]]
  | position= right
  | marksize = 8
  | link = Shatt al-Arab
  | mark =
  | lat_deg = ۳۶٫۶۷
  | lon_deg = ۵۳٫۴۲
}}
  {{Location map~ |Near East
  | label = [[ابرکوه]]
  | position= left
  | marksize = 8
  | link = History of Bahrain#Persian Empire
  | mark =
  | lat_deg = ۳۱٫۱۲
  | lon_deg = ۵۳٫۲۸
}}
  {{Location map~ |Near East
  | label = [[تپه‌حصار|حصار]]
  | position= left
  | marksize = 8
  | link = History of Oman#Persian period
  | mark =
  | lat_deg = ۳۶٫۱۵
  | lon_deg = ۵۴٫۳۶
}}
  {{Location map~ |Near East
  | label = [[تل نخودی]]
  | position= left
  | marksize = 8
  | link = History of Oman#Persian period
  | mark =
  | lat_deg = ۳۰٫۱۹
  | lon_deg = ۵۳٫۱۷
}}
  {{Location map~ |Near East
  | label = [[کشف‌رود]]
  | position= left
  | marksize = 8
  | link = History of Oman#Persian period
  | mark =
  | lat_deg = ۳۵٫۵۷
  | lon_deg = ۶۱٫۰۷
}}}}
پدیداری [[شوش (شهر باستانی)|شوش]] به عنوان یک شهر کهن، که با [[تاریخ‌گذاری رادیوکربن]] تعیین شده‌است، به اوایل سال ۴۳۹۵ پیش از میلاد بازمی‌گردد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=D. T. Potts (1999). The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. Cambridge University Press. pp. 45–46. ISBN 978-0-521-56496-0. Retrieved 21 June 2013.}}</ref> شمار زیادی سایت‌های پیش از تاریخ در سراسر فلات ایران وجود دارد که به وجود فرهنگ‌های باستانی و سکونت‌گاه‌های شهری در هزاره چهارم پیش از میلاد گواهی می‌دهند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=http://www.iran-daily.com/1385/2795/html/panorama.htm|عنوان=iran-daily|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20070312120827/http://www.iran-daily.com/1385/2795/html/panorama.htm#s213087|تاریخ بایگانی=2020-03-27|تاریخ بازبینی=2020-03-27}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=http://www.iranian.ws/iran_news/publish/article_22427.shtml|عنوان=Archaeologists: Modern civilization began in Iran based on new evidence|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20150626145102/http://www.iranian.ws/iran_news/publish/article_22427.shtml|تاریخ بایگانی=2020-03-27|تاریخ بازبینی=2020-03-27}}</ref> در [[عصر برنز|دوران برنز]]، قلمروی ایران کنونی، جایی برای بالندگی تمدن‌های گوناگون، از جمله [[ایلام (تمدن)|ایلام]]، [[تمدن جیرفت|جیرفت]] و [[تمدن زاینده‌رود|زاینده‌رود]] بود. ایلام، برجسته‌ترین این تمدن‌ها، در جنوب غربی کشور در کنار [[بین‌النهرین|میان‌رودان]] توسعه یافت و تا زمان پدیداری امپراتوری‌های ایرانی، وجود خود را ادامه داد. [[تاریخ نگارش|پیدایش نگارش]] در ایلام با [[زبان سومری|سومر]] موازی بود و [[خط میخی ایلامی]]، از هزارهٔ سوم پیش از میلاد توسعه یافت.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Ancient Scripts: Elamite|نشانی=http://www.ancientscripts.com/elamite.html|وبگاه=www.ancientscripts.com|بازبینی=2020-03-28|نویسنده=|کد زبان=en|تاریخ=|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20110513235032/http://www.ancientscripts.com/elamite.html|تاریخ بایگانی=2020-03-28}}</ref> از حدود ۳۳۵۰ تا ۲۵۰۰ سال پیش از [[گاه‌شماری دوران مشترک|دوران مشترک]] نیز، شمال باختری ایران بخشی از [[تمدن کورا–آراکس]] بود.<ref>{{Cite journal|last=Abedi|first=Akbar|last2=Omrani|first2=Behrooz|date=2015|title=Kura-Araxes culture and North-Western Iran: New perspectives from Kul Tepe Jolfa (Hadishahr)|url=https://www.persee.fr/doc/paleo_0153-9345_2015_num_41_1_5655|journal=Paléorient|volume=41|issue=1|pages=55–68|doi=10.3406/paleo.2015.5655| issn = 0153-9345 }}</ref>
* [[لولوبی (قوم)]]
* [[اورارتو]]
* [[هوری‌ها]]
* [[کوتیان (قوم)]]
* [[پریان (قوم)]]
* [[کاسیان]]
* [[منائیان]]
* [[تمدن جیرفت]]
* [[تپه گیان]]
* [[شهر سوخته]]
* [[تپه سیلک]]
* [[تپه حسنلو]]
* [[تپه مارلیک]]
* [[تل ابلیس]]
* [[تپه حصار دامغان]]

=== تمدن ایلام ===
{{اصلی|تمدن ایلام}}
[[File:Elam-.jpg|thumb|250px|نقشه‌ای از سرزمین ایلام باستان (قرمز) و نواحی همسایه آن. خلیج فارس در عصر برنز گسترش بیشتری رو به شمال غربی داشت.]]
ایلامیان از آغاز دوره پیش‌ایلامی تا پایان دوره ایلام نو، حدود ۲۶۶۱ سال در جنوب غربی ایران زندگی و حکومت می‌کردند.<ref name="iranicaonline.org">[http://www.iranicaonline.org/pages/chronology-1 CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1] ''iranicaonline.org''</ref>
در ۲۷۰۰ پیش از میلاد، نخستین امپراتوری ایلامی در شوش (در جنوب غربی ایران) تشکیل شد.<ref>[http://www.scaruffi.com/politics/persians.html 2700 BC: a first dynasty creates the Elamite kingdom (non Semitic) in western Persia with capital in Susa] scaruffi.com</ref>

سفالینه‌های نقاشی شده متعلق به حدود ۳٬۵۰۰ پیش از میلاد در [[شوش (شهر باستانی)|شوش]] واقع در ایلام بیانگر دوره‌ای پیشرفته از طرح‌های هندسی، ایجاد سبک خاص از انسان و شکل‌هایی از جانوران در آن‌ها می‌باشد.<ref name="iranicaonline.org"/>

در حدود ۲٬۷۰۰ پیش از میلاد پادشاهی ایلام به پایتختی [[شوش (شهر باستانی)|شوش]] تشکیل گردید. همچنین در حدود ۲٬۰۹۴ تا ۲٬۰۴۷ پیش از میلاد [[ایلام (تمدن)|ایلام]] توسط [[شولگی]]، پادشاه دوم سلسله سوم اور تسخیر گردید و بعداً در سال ۲٬۰۰۴ پ. م [[سلسله سوم اور]] توسط ایلام واژگون می‌شود.<ref name="iranicaonline.org"/> پایان دوران ایلام، در سال ۶۳۹ پیش از میلاد با حمله [[آشوربانیپال]] شاه [[آشور]] به ایلام رقم خورد. او در این یورش، ایلامیان شکست داد و [[شوش (شهر باستانی)|شوش]] را [[غارت]] کرد. پس از این جنگ، ایلام هرگز به عنوان یک قدرت مستقل ظاهر نگردید.<ref name="iranicaonline.org"/>

آثار تمدنی ایلامیان که در [[انشان]] و در [[شوش (شهر باستانی)|شوش]] یافته شده نشانی از تمدن شهری بزرگی در آن دوران بوده‌است. تمدن ایلامیان از راه دریایی و [[بلوچستان]] با [[تمدن دره سند]] در هند و از راه [[شوش (شهر باستانی)|شوش]] با تمدن [[سومر]] مربوط می‌شده‌است.

یکی از مهم‌ترین بناهای به‌جا مانده از دوره ایلامیان، چغازنبیل است. [[زیگورات چغازنبیل]] دارای ابعاد و خصوصیات خیره‌کننده است و با [[اهرام مصر]] برابری می‌کند. این بنای عظیم به صورت هرم مطبق یا پله پله ساخته شده‌است.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زارعی |نام=محمد ابراهیم |کتاب=آشنایی با معماری جهان | ناشر=فن آوران |سال=1391}}</ref> ساخت آن در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد و توسط اونتاش گال برای ستایش ایزد اینشوشیناک نگهبان شوش انجام شده‌است. این بنا در حمله [[آشور بانیپال]] به همراه تمدن ایلامی نابود شد و پس از آن زیر خاک از دیده‌ها ناپدید گردیده بود تا دوران کنونی که توسط [[رومن گریشمن]] ایلام‌شناس [[فرانسه|فرانسوی]] خاکبرداری گردید.<ref>[http://www.iscanews.ir/fa/ShowNewsItem.aspx?NewsItemID=153240 ایران زمین؛ زیگورات چغازنبیل] ''(ایسکانیوز، ۲۷آبان۱۳۸۶)''</ref>

=== مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران ===
{{اصلی|مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران|مهاجرت هندوآریایی‌ها|نژاد آریایی}}
[[پرونده:Indo-European migrations.gif|400px|بندانگشتی|مسیرهای مهاجرت اقوام آریایی بر پایه فرضیه کورگان]]

مدل‌های مهاجرت هندواروپایی سناریوهای مختلف مهاجرت ماقبل تاریخ هند و اروپاییان اولیه به مناطق استقرار در شمال غربی شبه قاره هند و از آنجا به شمال هند را بررسی می‌کنند. ادعای مهاجرت هندواروپاییان عمدتاً مبنا در ملاحظات زبان شناختی قرار دارد.<ref>The Quest for the Origins of Vedic Culture: The Indo-Aryan Migration Debate, Edwin Bryant, 2001</ref> تمام مباحث مهاجرت تاریخی نژاد هندواروپایی، امروزه، بحث‌برانگیز است. علائمی که دال بر مهاجرت گسترده باشند در مطالعه اسکلت‌ها یافت نشده‌ است.

فرضیه‌های گوناگونی دربارهٔ خاستگاه آریاییان مطرح شده که از جمله آن‌ها می‌توان به: [[فرضیه گورکان]]، [[فرضیه آناتولیایی]]، [[فرضیه ایران]]،<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Copenhagen group: Germanic and Balto-Slavic from Bell Beaker; Indo-Anatolian homeland in the Caucasus|نشانی=https://indo-european.eu/2018/05/copenhagen-group-germanic-and-balto-slavic-from-bell-beaker-indo-anatolian-homeland-in-the-caucasus/|وبگاه=Indo-European.eu|تاریخ=2018-05-22|بازبینی=2019-12-11|کد زبان=en-GB|نام=Carlos|نام خانوادگی=Quiles}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=The renewed 'Kurgan model' of Kristian Kristiansen and the Danish school: "The Indo-European Corded Ware Theory"|نشانی=https://indo-european.eu/2017/11/the-renewed-kurgan-model-of-kristian-kristiansen-and-the-danish-school-the-indo-european-corded-ware-theory/|وبگاه=Indo-European.eu|تاریخ=2017-11-18|بازبینی=2019-12-11|کد زبان=en-GB|نام=Carlos|نام خانوادگی=Quiles}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Story of most murderous people of all time revealed in ancient DNA {{!}} New Scientist|نشانی=https://www.newscientist.com/article/mg24132230-200-story-of-most-murderous-people-of-all-time-revealed-in-ancient-dna/amp/|وبگاه=www.newscientist.com|بازبینی=2020-04-16}}</ref> [[آریاییان بومی|فرضیه هند]]،<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.omilosmeleton.gr/pdf/en/indology/The_Collapse_of_the_AIT_13_2_2013.pdf |عنوان=Kazanas (2013), ''The Collapse of the AIT'' |بازبینی=۲۸ سپتامبر ۲۰۲۱ |archive-date=۴ مارس ۲۰۱۶ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304030212/http://www.omilosmeleton.gr/pdf/en/indology/The_Collapse_of_the_AIT_13_2_2013.pdf |url-status=dead}}</ref> [[فرضیه اروپا]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Paleolithic Continuity Theory - Wikipedia|نشانی=https://en.m.wikipedia.org/wiki/Paleolithic_Continuity_Theory|وبگاه=en.m.wikipedia.org|بازبینی=2019-12-08|کد زبان=en}}</ref><ref name=":0"/> و [[فرضیه ارمنستان]]<ref>{{یادکرد کتاب|نشانی=http://archive.org/details/GamkrelidzeIvanov1990IndoEuropean|عنوان=The Early History of Indo-European Languages|نام خانوادگی=Thomas V. Gamkrelidze and V.V. Ivanov|زبان=English}}</ref> اشاره کرد.

هیچ‌کدام از این فرضیه‌ها نتوانسته‌اند پذیرش همه دانشگاهیان را به‌دست آورند، چرا که این جستار با سیاست پیوند خورده و هر یک از نژادهای این خانواده زبانی می‌خواهد خود را وارث خاستگاه آغازین بداند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Why do so many groups seem to be politically invested in the Proto Indo-European urheimat theories? - Quora|نشانی=https://www.quora.com/Why-do-so-many-groups-seem-to-be-politically-invested-in-the-Proto-Indo-European-urheimat-theories|وبگاه=www.quora.com|بازبینی=2019-12-08}}</ref>

چندی پیش در ارمنستان کاوش‌هایی باستان‌شناسی رخ داده‌است که با انقلابی در بازنگری نظریه خاستگاه هندواروپاییان (آریاییان، آناتولیایی‌ها و اروپاییان) و [[زبان‌های هندواروپایی]] نظریه کهن دربارهٔ [[مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران|مهاجرت به فلات ایران]] را وارونه کرده و سویه این مسیر مهاجرتی را از [[ایران]] دانسته‌است و موجب رد نظریه مهاجرت آریاییان به ایران شده‌ است.<ref>{{Cite journal|last=Margaryan|first=Ashot|last2=Derenko|first2=Miroslava|last3=Hovhannisyan|first3=Hrant|last4=Malyarchuk|first4=Boris|last5=Heller|first5=Rasmus|last6=Khachatryan|first6=Zaruhi|last7=Avetisyan|first7=Pavel|last8=Badalyan|first8=Ruben|last9=Bobokhyan|first9=Arsen|date=2017-07-10|title=Eight Millennia of Matrilineal Genetic Continuity in the South Caucasus|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28669760/#article-details|journal=Current biology: CB|volume=27|issue=13|pages=2023–2028.e7|doi=10.1016/j.cub.2017.05.087|issn=1879-0445|pmid=28669760}}</ref><ref>{{یادکرد خبر|عنوان=David Reich Unearths Human History Etched in Bone|نشانی=https://www.nytimes.com/2018/03/20/science/david-reich-human-migrations.html|کوشش=The New York Times|تاریخ=2018-03-20|تاریخ بازبینی=2020-06-26|شاپا=0362-4331|زبان=en-US|نام=Carl|نام خانوادگی=Zimmer}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=What Happens When Geneticists Talk Sloppily About Race|نشانی=https://www.theatlantic.com/science/archive/2018/04/reich-genetics-racism/558818/|وبگاه=The Atlantic|تاریخ=2018-04-25|بازبینی=2020-06-26|کد زبان=en-US|نام=Ian|نام خانوادگی=Holmes}}</ref><ref>{{یادکرد خبر|عنوان=Opinion {{!}} How Genetics Is Changing Our Understanding of ‘Race’|نشانی=https://www.nytimes.com/2018/03/23/opinion/sunday/genetics-race.html|کوشش=The New York Times|تاریخ=2018-03-23|تاریخ بازبینی=2020-06-26|شاپا=0362-4331|زبان=en-US|نام=David|نام خانوادگی=Reich}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Who We Are and How We Got Here by David Reich review – new findings from ancient DNA {{!}} Science and nature books {{!}} The Guardian|نشانی=https://amp-theguardian-com.cdn.ampproject.org/v/s/amp.theguardian.com/books/2018/mar/29/who-we-are-how-got-here-david-reich-ancient-dna-review?usqp=mq331AQCKAE=&amp_js_v=0.1|وبگاه=amp-theguardian-com.cdn.ampproject.org|بازبینی=2020-06-26}}</ref> از آنجا که این خبر در انجمن‌های آکادمیک جهان بازتاب بسیاری داشته‌ است هفته‌نامه [[نیو ساینتیست]] در دو شماره پیاپی (۲۳ و ۳۰ می ۲۰۱۸) به این رویداد همانند نقطه عطفی تاریخی نگریسته، آن را واکاوی می‌نماید.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=World's most-spoken languages may have arisen in ancient Iran {{!}} New Scientist|نشانی=https://www.newscientist.com/article/2169896-worlds-most-spoken-languages-may-have-arisen-in-ancient-iran/amp/|وبگاه=www.newscientist.com|بازبینی=2020-04-16}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=World's most-spoken languages may have arisen in ancient Iran {{!}} New Scientist|نشانی=https://www.newscientist.com/article/mg23831801-000-worlds-most-spoken-languages-may-have-arisen-in-ancient-iran/amp/|وبگاه=www.newscientist.com|بازبینی=2020-04-16}}</ref>

== دوران باستان ==
{{اصلی|تاریخ ایران باستان{{!}}ایران باستان}}
ایران باستان دورانی از تاریخ ایران را در بر می‌گیرد که با تشکیل [[پادشاهی ماد|شاهنشاهی ماد]] آغاز و با حمله اعراب به ایران و سقوط [[شاهنشاهی ساسانی]] پایان می‌یابد.

=== پادشاهی ماد (۷۲۸–۵۵۰ پ. م) ===
{{اصلی|پادشاهی ماد}}
[[File:Median empire map.png|thumb|300px|right|قلمرو پادشاهی [[پادشاهی ماد|ماد]] در بیشترین وسعت خود زیر فرمان [[هووخشتره]]<ref>{{پک|علیف|۱۳۸۸|ک=پادشاهی ماد|ص=۴۰۵}}</ref>]]
آنچه از متون [[آشوریان|آشوری]] معاصر با دوران [[پادشاهی ماد|مادها]] برمی‌آید، آن است که [[پادشاهی ماد|مادها]] از سدهٔ نهم تا هفتم پ.م. نتوانسته بودند چنان پیش‌رفتی بیابند که سبب هم‌گرایی و اتحاد و سازمان‌یافتگی قبایل و طوایف پراکندهٔ ماد بر محور یک رهبر و فرمان‌روای برتر و واحد شده باشد، به‌طوری‌که بتوان وی را پادشاه کل سرزمین‌های مادنشین نامید؛ برخلاف آنچه [[هرودوت]]، چند سده بعد دربارهٔ [[دیاکو]] می‌گوید.<ref>بریان، پیر: «تاریخ امپراتوری هخامنشیان»، ترجمهٔ مهدی سمسار، انتشارات زریاب، ۱۳۷۸صفحهٔ ۹۴</ref> [[امپراتوری آشور|پادشاهان آشور]] در ضمن لشکرکشی‌های پرشمار خود به قلم‌رو سکونت مادها، همواره با شمار فراوانی از «شاهان محلی» (حاکمان مستقل شهرهای مختلف) روبه‌رو بوده‌اند و نه یک پادشاه واحد حاکم بر کل سرزمین‌های مادنشین.<ref>کمرون، جرج: «ایران در سپیده‌دم تاریخ»، ترجمهٔ حسن انوشه، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵</ref><ref>زرین‌کوب، عبدالحسین: «تاریخ مردم ایران»، (ایران قبل از اسلام)، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۳</ref>
در اواخر سدهٔ هشتم پیش از میلاد مادها در ایران غربی گرد هم جمع شدند و [[اتحادیه قبایل ماد]] را تشکیل دادند. بدین ترتیب، نیرو گرفتند و با آشوریان که به آن‌ها یورش برده بودند، جنگیدند و طی جنگ‌هایی که حدود یکصد سال به طول انجامید آنان را شکست دادند و دولتی بنیان نهادند که ۱۲۰ سال فرمانروایی نمود و نهایتاً از [[کوروش بزرگ]] شکست خورد.<ref>{{یادکرد |فصل=|کتاب=راهنمای مستند تخت جمشید|نویسنده = علیرضا شاهپور شهبازی|ترجمه=|ناشر =انتشارات سفیران و انتشارات فرهنگسرای میردشتی|چاپ=۱۳۸۴|شهر=تهران |کوشش=بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد |ویرایش= |صفحه=ص ۱۸ و ۱۹|سال=۱۳۸۴|شابک=۴-۶-۹۱۹۶۰-۹۶۴}}</ref>
[[پرونده:Shir_sangi.JPG|بندانگشتی|250px|[[مجسمه شیر سنگی]]]]
بنابر روایت هرودوت، [[دیاکو]] یا دیااُکو بنیان‌گذار و نخستین شاه مادها بود. دوران حکومت دیاکو مورد اختلاف مورخان است، اما می‌توان گفت که احتمالاً اکثر نیمهٔ اول سدهٔ هفتم پیش از میلاد را در برمی‌گرفته‌است.<ref>{{پک|Schmitt|۱۹۹۴|ک=DEIOCES|کد زبان=en}}</ref> [[دیاکونوف]] معتقد است دیاکو نمی‌توانست پادشاه سراسر ماد باشد و حتی حاکم یک منطقهٔ بزرگ نیز نبود و تنها یکی از فرمان‌روایان کوچک و متعدد مادی بود ولی درخشش تاریخ اخلاف بر سیمای او پرتو افکنده و سبب شهرت او در تاریخ شد. دیاکو در آغاز کار دولت ضعیف و کوچک و تازهٔ خود را تحت حمایت [[منائیان|ماننا]] قرار داد، ولی بعد کوشید کاملاً مستقل گردد و بدین منظور با [[اورارتو]] عقد اتحاد بست.<ref>{{پک|دیاکونوف|۱۳۸۶|ک=تاریخ ماد|ص=۱۷۰}}</ref> [[سارگون دوم]] شاه آشور در سال ۷۱۵ پیش از میلاد، وارد ماد شد تا چنان‌که مدعی بود، به «هرج‌ومرج» آن‌جا پایان دهد. وی در آن‌جا توانست [[دیاکو]] را اسیر کند.<ref>{{پک|هینتس|۱۳۸۷|ک=داریوش و ایرانیان|ص=۵۵}}</ref><ref>{{پک|هوار|۱۳۶۳|ک=ایران و تمدن ایرانی|ص=۲۷}}</ref><ref>{{پک|Davis|۲۰۱۲|ک=DEIOCES|کد زبان=en}}</ref> وی چندسالی در اسارت سارگون دوم بود و مادها به‌عنوان فرمان‌برداران و باج‌گذاران آشور، دچار فقر و از هم‌پاشیدگی شدند و آشوریان، دیاکو را به‌عنوان کسی که همیشه مطیع آشور باقی بماند و خراج خود را به‌طور مرتب به دربارهٔ آشور بپردازد و از جهات دیگر حتی از نظر تأمین [[نیروی نظامی]] برای آشوریان به‌هنگام درگیرشدن آشور در جنگ متعهد شود، وی را آزاد کردند و سپس او به‌عنوان رهبر قطعی و احتمالاً پادشاه مادها برگزیده شد.<ref>{{پک|خدادادیان|۱۳۸۶|ک=تاریخ ایران باستان|ص=۱۸۸}}</ref>
[[File:Duck vase Louvre AO26276.jpg|250پیکسل|بندانگشتی|نمونه از سفالگری دوران مادها، [[موزه لوور]]]]
به گفتهٔ هرودوت، [[فرورتیش]] پسر دیاکو بود و همهٔ قبایل مادی را متّحد و به یک کشور تبدیل کرد. در روایتی دیگر نام این شاه [[خشتریته]] است. از شواهد چنین پیداست که پس از مرگ دیاکو، وی رهبری قبایل مادی را برعهده گرفت.<ref>{{پک|Medvedskaya|۲۰۰۴|ک=Phraortes|کد زبان=en}}</ref> بسیاری از پژوهشگران، زمان سلطنت فرورتیش را بین سال‌های ۶۷۵ تا ۶۵۳ پیش از میلاد می‌دانند<ref>{{پک|خدادادیان|۱۳۸۶|ک=تاریخ ایران باستان|ص=۱۱۹}}</ref> ولی بعضی دیگر از پژوهشگران زمان حکومت او را بین سال‌های ۶۵۵ تا ۶۳۳ پیش از میلاد<ref>{{پک|Randa|1954|ک=Handbuch der Weltgeschichte|ص=278|زبان=en}}</ref> یا سال ۶۷۸ تا ۶۲۵ پیش از میلاد می‌دانند.<ref>{{پک|Medvedskaya|۲۰۰۴|ک=Phraortes|کد زبان=en}}</ref> در نخستین سال‌های سلطنت فرورتیش، [[سکاها]] که در ناحیهٔ بین [[دریای خزر|دریای مازندران]] و [[قفقاز]] زندگی می‌کردند از طریق گذر [[دربند قفقاز]]، به [[سرزمین ماد]] وارد شدند و بخش‌هایی از خطهٔ ماد را به اشغال خود درآوردند.<ref>{{پک|بیات|۲۵۳۶|ک=کلیات تاریخ ایران|ص=۳۳|کد زبان=en}}</ref> او در اتحاد با پارس‌ها و [[کیمری]]‌ها در سال ۶۵۳ پیش از میلاد وارد جنگ با آشور شد و به شهر [[نینوا]]، پایتخت حکومت آشور حمله کرد و ظاهراً در ابتدا پیروزی‌های ضعیفی به‌دست آورده بود ولی در نبردی دیگر کشته شد.<ref>{{پک|Randa|1954|ک=Handbuch der Weltgeschichte|ص=278|زبان=en}}</ref>
[[پرونده:Abdoli.jpg|250پیکسل|بندانگشتی|[[آتشکده نوشیجان]] در [[ملایر]] اثری از دوران مادها]]
پس از مرگ [[فرورتیش]]، پسرش [[هووخشتره]] جانشین او شد که مورخان زمان حکومت او را بین سال‌های ۶۳۳ تا ۵۸۴ پیش از میلاد می‌دانند. او تواناترین شاه ماد و نخستین پادشاهی است که یک سلطنت سراسری را در ایران تشکیل داد و ایران را به‌عنوان یک قدرت مهم در جهان آن زمان مطرح کرد. [[هووخشتره]] را باید بنیانگذار واقعی دولت ماد و معمار حقیقی امپراتوری ایرانیان باستان دانست.<ref>{{پک|زرین‌کوب|۱۳۶۸|ک=تاریخ مردم ایران|ص=۹۴}}</ref> وی با [[الیاتس]] شاه [[لیدیه]] جنگید و توانست سرزمین‌های فوقانی [[قزل‌ایرماق|رود هالیس]] را تصرف کند. [[هووخشتره]] با [[بابل (دولت‌شهر)|دولت بابل]] متحد شد و توانست با حمله به نینوا، به عمر امپراتوری آشور خاتمه دهد.<ref>{{پک|خدادادیان|۱۳۸۶|ک=تاریخ ایران باستان|ص=۱۲۴}}</ref><ref>{{پک|علیف|۱۳۸۸|ک=پادشاهی ماد|ص=۳۹۵}}</ref> پس از [[هووخشتره]] پسرش [[ایشتوویگو]] به پادشاهی رسید و ۳۵ سال (در بین سال‌های ۵۸۴ تا ۵۵۰ پیش از میلاد) حکومت کرد.<ref>{{پک|Schmitt|۱۹۸۷|ک=ASTYAGES|زبان=en}}</ref>

=== شاهنشاهی هخامنشی (۵۵۰–۳۳۰ پ. م) ===
{{اصلی|شاهنشاهی هخامنشی}}
[[File:AchaemenidMapBehistunInscription.png|300پیکسل|بندانگشتی|گستره فرمانروایی [[شاهنشاهی هخامنشی]] زیر فرمان [[داریوش بزرگ]]]]
شاهنشاهی هخامنشی (۵۵۰–۳۳۰ پیش از میلاد، «۲۲۰ سال») [[شاهنشاهی|شاهنشاهی‌ای]] در دوران باستان بود که به‌دست [[کوروش بزرگ]] بنیاد نهاده شد. پادشاهان این دودمان از [[پارسیان]] بودند و تبار خود را به «[[هخامنش]]» می‌رساندند که سرکردهٔ خاندان [[پاسارگاد]] از خاندان‌های [[پارسیان]] بوده‌است. [[هخامنش]] باید حوالی پایان سدهٔ هشتم یا ربع نخست سدهٔ هفتم پ. م بر مسند قدرت بوده باشد.<ref>{{پک|داندامایف|1381|ک=تاریخ سیاسی هخامنشیان|ص=18}}</ref>
هخامنشیان، در آغاز پادشاهان بومی [[پارس]] و سپس [[انشان]] بودند ولی با شکستی که [[کوروش بزرگ]] بر [[ایشتوویگو]] واپسین پادشاه [[ماد]] وارد آورد و سپس با فتح [[لیدیه]] و [[تمدن بابل|بابل]]، پادشاهی هخامنشیان تبدیل به شاهنشاهی بزرگی شد. از این رو [[کوروش بزرگ]] از نوادگان (شاه انشان، کوروش یکم، کمبوجیه یکم) را بنیانگذار [[شاهنشاهی]] هخامنشی می‌دانند.<ref>''La Parse avant Empire'', P.Briant,IA ,1984.P.71-118</ref>

به پادشاهی رسیدن پارسی‌ها و دودمان هخامنشی یکی از رخدادهای برجستهٔ تاریخ باستان است. شاهنشاهی هخامنشی را نخستین [[فهرست بزرگ‌ترین امپراتوری‌های جهان|امپراتوری]] تاریخ جهان می‌دانند. پذیرش و بردباری دینی از ویژگی‌های شاهنشاهی هخامنشی به‌شمار می‌رفت.<ref>{{یادکرد
|کتاب=هفت رخ فرخ ایران
|نویسنده = رضاییان، فرزین
|ترجمه=
|ناشر =انتشارات دایره سبز
|چاپ=ابیانه
|شهر=
|کوشش=
|ویرایش=
|صفحه=۵۳
|سال=۱۳۸۶
|شابک=
}}</ref>
بیش از ۴۹ میلیون نفر از ۱۱۲ میلیون جمعیت جهان آن زمان در این سرزمین زندگی می‌کردند.<ref>[http://www.guinnessworldrecords.com/world-records/9000/largest-empire-by-percentage-of-world-population Largest empire, by percentage of world population, Guinness World] Records</ref> در دوران هخامنشیان سی قوم مختلف تحت لوای این امپراتوری بودند.<ref>{{یادکرد |فصل=|کتاب=راهنمای مستند تخت جمشید|نویسنده = علیرضا شاهپور شهبازی|ترجمه=|ناشر =انتشارات سفیران و انتشارات فرهنگسرای میردشتی|چاپ=۱۳۸۴|شهر=تهران |کوشش=بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد |ویرایش= |صفحه=11|سال=۱۳۸۴|شابک=۴-۶-۹۱۹۶۰-۹۶۴}}</ref>
[[پرونده:Persépolis, Irán, 2016-09-24, DD 53.jpg|300پیکسل|بندانگشتی|[[نقش‌برجسته]]‌های [[آپادانا]] در [[تخت جمشید]] که یک واحد از سربازان [[شاهنشاهی هخامنشی|هخامنشی]] را نشان می‌دهد.]]
قلمرو هخامنشیان بسیار گسترده بود به‌طوری‌که از [[دره سند]] در [[هند]] تا [[رود نیل]] در [[مصر]] و ناحیه [[بنغازی]] در [[لیبی]] امروز و از [[رود دانوب]] در [[اروپا]] تا [[آسیای مرکزی]] را در بر می‌گرفت. در این کشور پهناور اقوام بسیاری با آداب و رسوم خاص خود زندگی می‌کردند و فرهنگ ایالتی و قومی خود را پاس می‌داشتند. در حقیقت مشخصه مهم این دولت احترام به آزادی فردی و قومی و بزرگداشت نظم و قانون و تشویق هنرها و فرهنگ بومی و همچنین ترویج بازرگانی و هنر بود.<ref>{{یادکرد |فصل=|کتاب=راهنمای مستند تخت جمشید|نویسنده = علیرضا شاهپور شهبازی|ترجمه=|ناشر =انتشارات سفیران و انتشارات فرهنگسرای میردشتی|چاپ=۱۳۸۴|شهر=تهران |کوشش=بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد |ویرایش= |صفحه=19|سال=۱۳۸۴|شابک=۴-۶-۹۱۹۶۰-۹۶۴}}</ref> خاویر آلوارز عیلام‌شناس معتقد است که آثار و نقش‌برجسته‌های موجود نشان می‌دهد که هخامنشیان هنر خود را در بخش معماری و نقش‌برجسته از عیلامی‌ها آموخته‌اند.<ref>[http://khouzestan.isna.ir/Default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=24502 ایسنای خوزستان]</ref> کارل شفُلد می‌نویسد: «تمدن بزرگی مانند تمدن هخامنشی را نمی‌توان از روی تأثیراتی که پذیرفته درک کرد. واقع آن است که اهمیت این چنین تمدنی دقیقاً در توانی است که او را به حل و جمع همهٔ این اجزای مختلف در کلیتی واحد قادر ساخته‌است.»<ref>''Archailogische Mittelungen aus Iran'', Vol.1, Karl Shefold,(Berlin 1968), P.54.</ref>

شاهان هخامنشی در خلال سال و با تغییر [[فصل]] کوچ می‌کردند و معمولاً تمام سال را در یک جا به سر نمی‌بردند بلکه بر حسب اقتضای [[آب و هوا]] هر فصلی را در یکی از پایتخت‌های خود سر می‌کردند در [[فصل زمستان]] در [[بابل (تمدن)|بابل]]، [[دشتستان]] و [[شوش (شهر باستانی)|شوش]] اقامت داشتند ودر [[فصل تابستان]] به [[هگمتانه|همدان]] می‌رفتند که در دامنه [[کوه الوند]] بود و هوایی خنک داشت. این سه شهر پایتخت سیاسی و اداری و اقتصادی بودند ولی دو شهر دیگر هم بودند که پایتخت آیینی هخامنشیان به‌شمار می‌رفتند یکی [[پاسارگاد]] که در آنجا آیین و تشریفات تاجگذاری شاهان هخامنشی برگزار می‌شد و دیگری [[پارسه]] که برای دیگر تشریفات به کار می‌آمد. این دو شهر زادگاه و پرورشگاه و به اصطلاح گهواره پارسیان به‌شمار می‌رفت البته تخت جمشید ازاین دو بیشتر اهمیت داشت به همین دلیل اسکند ر مقدونی آن را عمداً آتش زد تا گهواره و تکیه گاه دولت هخامنشی را از میان ببرد و به ایرانیان بفهماند که دیگر دوره فرمانروایی آنان به سر آمده‌است.<ref>{{یادکرد |فصل=|کتاب=راهنمای مستند تخت جمشید|نویسنده = علیرضا شاهپور شهبازی|ترجمه=|ناشر =انتشارات سفیران و انتشارات فرهنگسرای میردشتی|چاپ=۱۳۸۴|شهر=تهران |کوشش=بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد |ویرایش= |صفحه=22|سال=۱۳۸۴|شابک=۴-۶-۹۱۹۶۰-۹۶۴}}</ref>

در سال ۵۵۸ پیش از میلاد پادشاهی [[کوروش بزرگ]] (کوروش دوم) در [[انشان]] ([[فارس (سرزمین)|پارس]]) و [[خوزستان]] آغاز شد و پایتخت هخامنشیان به [[شوش (شهر باستانی)|شوش]] منتقل شد.<ref name="iranicaonline.org"/> در سال ۵۲۵ پیش از میلاد سپاه ایران تحت فرماندهی [[کمبوجیه دوم]] دومین شاه هخامنشی، سرزمین [[مصر باستان|مصر]] را کاملاً ضمیمه قلمرو پادشاهی این دودمان کرد.<ref name="iranicaonline.org"/> در سال ۴۹۰ پیش از میلاد جنگی به نام ماراتن بین [[ایران باستان|ایران]] و [[یونان باستان|یونان]] در محلی به نام ماراتن در یونان کنونی رخ می‌دهد و ارتش هخامنشی از یونان شکست می‌خورد. این نبرد نخستین پیروزی یونان بر ایران در خشکی بود.<ref name="iranicaonline.org"/> در سال ۳۳۴ پیش از میلاد [[اسکندر مقدونی]] به [[آسیا]] حمله می‌کند و سپاه هخامنشیان در [[تنگه داردانل]] شکست می‌خورد.<ref name="iranicaonline.org"/> در سال ۳۳۰ پیش از میلاد [[داریوش سوم]] کشته شده و [[هگمتانه]] فتح می‌شود، همچنین [[تخت جمشید]] به وسیله [[اسکندر مقدونی]] ویران شده و حکمرانی هخامنشیان بر ایران پایان می‌پذیرد.<ref name="iranicaonline.org"/>
[[پرونده:Nations Gate palace (kakh-e-darvaz-e-keshvarha) in Persepolis.tif|300پیکسل|بندانگشتی|نمایی از تالار دروازه ملل]]
پیروزی‌های هخامنشیان باعث شد گستردگی قلمروی آنان به حدی برسد که به عنوان نخستین [[حکومت جهانی]] و [[فهرست بزرگ‌ترین امپراتوری‌های جهان|بزرگ‌ترین امپراتوری جهان]] تا به آن زمان، شناخته شوند. این امپراتوری در اوج خود، بیش از ۴۴ درصد از [[جمعیت جهان]] را اداره می‌کرد که بالاترین رقم در میان امپراتوری‌های تاریخ است.<ref name=":3">{{یادکرد کتاب|عنوان=David Sacks; Oswyn Murray; Lisa R. Brody; Oswyn Murray; Lisa R. Brody (2005). ancient Greek world. Infobase Publishing. pp. 256. ISBN 978-0-8160-5722-1}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Largest empire by percentage of world population|نشانی=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-empire-by-percentage-of-world-population/|وبگاه=Guinness World Records|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=en-GB}}</ref>
شاهنشاهی هخامنشیان به یک نمونهٔ موفق برای اداره یک دولت جهانی تبدیل گردید و دستاوردهایی نظیر حکومت متمرکز، سیستم جاده‌ای و پست، زبان رسمی، خدمات شهروندی و ارتش وسیع منظم توسط امپراتوری‌های پسین تقلید شد.<ref name="schmitt">{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/achaemenid-dynasty|title=Achaemenid Dynasty|last=Schmitt|first=Rüdiger|date=21 July 2011|access-date=4 March 2019|work=[[Encyclopædia Iranica]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151203002422/http://www.iranicaonline.org/articles/achaemenid-dynasty|archivedate=۳ دسامبر ۲۰۱۵|dead-url=yes}}</ref> در تاریخ غرب، شاهنشاهی هخامنشی به عنوان [[آنتاگونیست]] [[یونان باستان|تاریخ یونان]] و همچنین رهایی‌بخش یهودیانِ بابل به یاد آورده می‌شود. میراث این دولت و رد پایش بر روی تاریخ جهان از قلمروی آن بسیار فراتر رفت و بر روی تاریخ نظامی، فرهنگی، اجتماعی و دینی دنیا تأثیر چشم‌گیری گذاشت.<ref>{{cite book|author=Margaret Christina Miller|title=Athens and Persia in the Fifth Century BC: A Study in Cultural Receptivity|url=https://books.google.com/?id=oGXMMD5rXBQC|year=2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-60758-2|page=243}}</ref> فتح یهودیه توسط ایرانیان باعث این شد که شاهنشاهی هخامنشی در متون دینی [[یهودیان]] و [[مسیحیان]] از اهمیت زیادی برخوردار شود. تکامل [[مزدیسنا]] در این دوره باعث گسترش آن از شرق تا غرب گردید و همچنین میراث هخامنشی نقش پررنگی در سیاست و جنبش‌های [[تاریخ معاصر ایران]] بازی کرد.<ref>{{cite book|title=Birth of the Persian Empire|author1=Vesta Sarkhosh Curtis|author2=Sarah Stewart|publisher=I.B.Tauris|year=2005|page=7|url=https://books.google.com/?id=a0IF9IdkdYEC&pg=PA7|isbn=978-1-84511-062-8}}</ref>

=== حکومت یونانیان (۳۳۰–۲۴۸ پ. م) ===
{{اصلی|حمله اسکندر مقدونی به ایران|امپراتوری سلوکی}}
[[File:The Hellenistic World in late 281 BC.png|بندانگشتی|نقشه قلمرو جانشینان [[اسکندر مقدونی]] پس از تجزیه امپراتوری وی]]

در نتیجهٔ افزایش کشمکش‌ها در مرزهای غربی امپراتوری هخامنشیان به دلیل [[شورش ایونیان]]، [[جنگ‌های ایران و یونان|جنگ‌های یونانی-پارسی]] شعله‌ور شد و تا نیمهٔ نخست قرن ۵ پیش از میلاد ادامه یافتند. این جنگ‌ها با عقب‌نشینی هخامنشیان از سرزمین‌هایشان در [[بالکان]] و [[شرق اروپا]] پایان یافت.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Roisman, Joseph; Worthington, Ian (2011). A Companion to Ancient Macedonia. John Wiley and Sons. ISBN 978-1-4443-5163-7.}}</ref> [[داریوش سوم]]، آخرین پادشاه هخامنشی بود که در ۳۳۶ پ. م به تخت نشست و نیاز شد به تنش تاریخی میان امپراتوری و یونانی‌ها پایان دهد.<ref name=":2">{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ کامل ایران، دکتر عبدالله رازی، چاپ چهارم، ۱۳۴۷.}}</ref><ref name=":30">{{یادکرد وب|عنوان=IRAN ii. IRANIAN HISTORY (1) Pre-Islamic Times – Encyclopaedia Iranica|نشانی=https://www.iranicaonline.org/articles/iran-ii1-pre-islamic-times|وبگاه=www.iranicaonline.org|بازبینی=2020-12-13|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20201017075042/https://www.iranicaonline.org/articles/iran-ii1-pre-islamic-times|تاریخ بایگانی=17 اکتبر 2020}}</ref>

[[فیلیپ مقدونی]] (۳۳۶–۳۸۲ پ. م) ممالک یونانی را یکپارچه ساخت و برای حمله به [[تاریخ آناتولی|آناتولی]] نوسازی کرده بود. پسر فیلیپ، [[اسکندر مقدونی]]، یک رهبر نظامی با استعداد زودرس، فراتر از چشم‌انداز پدرش رفت و در چندین نبرد مهم، هخامنشیان را شکست داد؛ پس از نبردهایی، این‌بار در سال ۳۳۱ پ. م، اسکندر به بین‌النهرین آمد تا در نزدیکی [[اربیل]] بار دیگر با داریوش سوم، در [[نبرد گوگمل]] روبرو شود؛ شمار نیروهای هردو طرف بسیار بود و ارتش هخامنشی از واحدهای نظامی جدیدی بهره می‌برد. با زخمی شدن داریوش سوم، ارتش وی بی‌نظم شد تا اسکندر پیروز نبرد باشد. سپس بابل، [[اصطخر]] و شوش به دست فاتح مقدونی افتاد. همچنین او به سمت پایتخت هخامنشیان، [[تخت جمشید|پارسه]] لشکرکشی کرد و پس از کشتن [[آریوبرزن]] و نیروهایش، آنجا را به آتش کشید. داریوش سوم را نیز دو تن از ساتراپ‌ها کشتند. اسکندر پس از مرگ داریوش سوم، ادعا کرد که داریوش او را به جایگزینی برگزیده و او ادامه دهنده راه هخامنشیان است، با این حال پایان رسمی دوران هخامنشیان، پس از [[نبرد دربند پارس]]، در سال ۳۳۰ پ. م در نظر گرفته شده‌است.<ref name=":30"/><ref name=":2"/>

پس از درگذشت ناگهانی اسکندر در سال ۳۲۳ پ. م، با توجه به آنکه جانشین لایقی معرفی نکرد، هرج و مرج بر قلمروی وی چیره گردید؛ تا اینکه در سال ۳۱۲ پ. م، [[امپراتوری سلوکی]] [[عصر هلنیستی|هلنیستی]] به پا خواست و ایران نیز در اختیار آنان قرار گرفت.<ref name=":2"/> مهم‌ترین میراث پیروزی‌های نظامی و سیاسی اسکندر در زمینهٔ فرهنگی بود؛ [[یونان باستان|تمدن یونانی]] با او و جانشینانش در سراسر سرزمین هخامنشی گسترش یافت. با وجود اینکه برخی عناصر بومی نیز توسط فاتحان پذیرفته شد، اما پذیرش جنبه‌های گوناگون تمدن یونان توسط بومیان قابل توجه بود. اگرچه دین‌یاران زرتشتی در سرپیچی از اسکندر سرسخت باقی ماندند و او را «اسکندر لعنت‌شده» لقب دادند و او را ویرانگر امپراتوری ایران و مقدسات زرتشتی دانستند. روستاییان نیز کسانی بودند که طبیعتاً کمتر از فرهنگ یونانی اثر گرفتند.<ref name=":30"/>

=== شاهنشاهی اشکانی (۲۴۷پ. م-۲۲۴م) ===
{{اصلی|شاهنشاهی اشکانی}}
[[File:Parthian Empire at its greatest extent.png|بندانگشتی|[[شاهنشاهی اشکانی]] در بیشترین گسترهٔ خود زیر فرمان [[مهرداد دوم]]]]
[[شاهنشاهی اشکانی]] که توسط دودمان اشکانیان اداره می‌شد، گروهی از مردم شمال شرقی ایران بود که پس از فتح [[پرنی]] بر [[پارت]] و شکست [[امپراتوری سلوکی]] در اواخر قرن سوم پیش از میلاد، متحد شدند و بر [[فلات ایران]] و مناطق همجوار مانند عربستان شرقی حکومت کردند.

شاهنشاهی اشکانی و [[امپراتوری روم]] به عنوان دو ابرقدرت جهان باستان بزرگ‌ترین رقیب یکدیگر بودند و مکرراً به نبرد می‌پرداختند.<ref>Bivar (1968), 57</ref> برای رومیان که به پیاده‌نظام سنگین متکی بودند، شکست اشکانیان بسیار سخت بود، زیرا سواره نظام اشکانیان بسیار سریعتر و متحرکتر و قدرتمندتر از سربازان پیاده رومی بودند. [[تیراندازی پارتی]] که توسط سواره نظام اشکانی اجرا می‌شد، بسیار موجب ترس سربازان رومی بود و در شکست‌های کوبنده روم در نبردها نقش اساسی داشت. از سوی دیگر اشکانیان در جنگ‌های محاصره ای مهارت نداشتند. به دلیل این ضعف‌ها، نه رومیان و نه اشکانیان نتوانستند در قلمرو یکدیگر را تصرفات طولانی داشته باشند.<ref>: The expense of resources during the Roman–Persian Wars ultimately proved catastrophic for both empires. The prolonged and escalating warfare of the 6th and 7th centuries left them exhausted and vulnerable in the face of the sudden emergence and expansion of the [[:en:Rashidun Caliphate|Caliphate]], whose forces invaded both empires only a few years after the end of the last Roman–Persian war. Benefiting from their weakened condition, the [[:en:Rashidun army|Arab Muslim armies]] swiftly [[:en:Early Muslim conquests|conquered]] the [[:en:Muslim conquest of Persia|entire Sasanian Empire]], and [[:en:Arab–Byzantine wars|deprived the Eastern Roman Empire]] of its [[:en:Muslim conquest of the Levant|territories in the Levant]], [[:en:Arab conquest of Armenia|the Caucasus]], [[:en:Muslim conquest of Egypt|Egypt]], and the [[:en:Muslim conquest of the Maghreb|rest of North Africa]]. Over the following centuries, more of the [[:en:Eastern Roman Empire|Eastern Roman Empire]] came under Muslim rule.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/byzantine-iranian-relations|title=Byzantine–Iranian Relations – Encyclopaedia Iranica|last=electricpulp.com|website=www.iranicaonline.org|access-date=31 March 2018}}</ref>

[[شاهنشاهی اشکانی]] به مدت نزدیک پنج سده دوام آورد، یعنی بیشتر از بسیاری از امپراتوری‌های شرقی. پایان این شاهنشاهی سرانجام در سال ۲۲۴ پس از میلاد به پایان رسید، زمانی که پایه‌های آن سست شد و آخرین شاهنشاه آن به‌دست [[اردشیر بابکان]]، بنیان‌گذار [[شاهنشاهی ساسانی]]، شکست خورد. با این حال، برخی از [[شاهنشاهی متحده اشکانی|سلسله‌های تحت فرمان اشکانیان]] تا مدت‌ها بعد در [[ارمنستان]]، ایبریا، و آلبانی [[قفقاز]] به حیات خود ادامه دادند.
[[File:Hatra ruins.jpg|300پیکسل|وسط|بندانگشتی|شهر [[هترا]] در [[عراق]]، از شهرهای شکوفا شده اشکانی]]
اشکانیان تا حد زیادی هنر، معماری، مذهب و نشان‌های سلطنتی امپراتوری فرهنگی ناهمگن خود را که شامل فرهنگ‌های پارس، هلنیستی و منطقه‌ای بود، پذیرفتند. در اوایل، درباریان اشکانی برخی از آداب یونانی را پذیرفتند اما با گذر زمان، به دنبال احیای فرهنگ و [[دین‌های ایرانی]] رفتند. همگی پادشاهان اشکانی نسب خود را به هخامنشیان می‌دانستند و خود را ''شاهنشاه'' می‌خواندند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ کامل ایران، دکتر عبدالله رازی، چاپ چهارم، ۱۳۴۷.}}</ref>

در سال ۱۳۳۰ خورشیدی، [[باستان‌شناسی|باستان‌شناس]] آلمانی [[ویلهلم کونیک]] و همکارانش در نزدیکی [[تیسفون]] ابزارهایی از دوران اشکانی را یافتند. پس از بررسی معلوم شد که این ابزارها پیل‌های الکتریکی هستند که به دست [[ایرانیان]] در دوران اشکانی ساخته شده و به کار برده می‌شده‌اند. او این [[پیل بغداد|پیل‌های تیسفون]] را باتری بغداد (Bagdad Battery) نامید.<ref name="Payam">ماهنامه پیام دریا، ماهنامه اطلاعات علمی، مقاله اختراعات ایرانیان در پهنه دریانوردی و نجوم (جعفر سپهری)</ref> اکتشاف این اختراع ایرانیان به اندازه‌ای تعجب و شگفتی جهانیان را برانگیخت که حتی برخی از دانشمندان اروپایی و آمریکایی این اختراع ایرانیان را به [[موجودات فضایی]] و ساکنان فراهوشمند سیارات دیگر که با [[بشقاب‌های پرنده]] و [[کشتی‌های فضایی]] به زمین آمده بودند، نسبت دادند، و آن را فراتر از دانش اندیشمندان و پژوهشگران ایرانی دانستند. برای ایشان پذیرفتنی نبود که ایرانیان ۱۵۰۰ سال پیش از [[لوییجی گالوانی]] ایتالیایی (۱۷۸۶ میلادی) پیل الکتریکی را اختراع نموده باشند.<ref name="Payam"/>

=== شاهنشاهی ساسانی (۲۲۴–۶۵۱ م) ===
{{اصلی|شاهنشاهی ساسانی}}
[[File:SassanidEmpirebiggerbymae.png|thumb|[[شاهنشاهی ساسانی]] در نهایت گسترهٔ خود تحت فرمانروایی [[خسرو پرویز]]]]
نخستین شاه شاهنشاهی ساسانی، [[اردشیر بابکان]]، اصلاحات اقتصادی و نظامی کشور را آغاز کرد. برای یک دوره بیش از ۴۰۰ ساله، ایران بار دیگر در کنار رقیب همسایه خود، [[امپراتوری روم]] و سپس [[بیزانس]]، یکی از قدرت‌های پیشرو در جهان بود.<ref>Norman A. Stillman ''The Jews of Arab Lands'' pp 22 Jewish Publication Society, 1979 {{ISBN|0827611552}}</ref><ref>International Congress of Byzantine Studies ''Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies, London, 21–26 August 2006, Volumes 1–3'' pp 29. Ashgate Pub Co, 30 September 2006 {{ISBN|075465740X}}</ref> قلمرو امپراتوری، در اوج خود، تمام [[ایران]]، [[عراق]]، [[آذربایجان]]، [[ارمنستان]]، [[گرجستان]]، آبخازیا، داغستان، لبنان، اردن، فلسطین، اسرائیل، بخش‌هایی از افغانستان، ترکیه، پاکستان، هند، ایران و روسیه و عربستان و بخش‌هایی از مصر را در بر می‌گرفت.

اردشیر یکم ساسانی شناخته‌شده به [[اردشیر بابکان]] بنیان‌گذار [[شاهنشاهی ساسانی]] بود. وی پس از شکست واپسین شاهنشاه [[شاهنشاهی اشکانی|اشکانی]]، [[اردوان پنجم]] در سال ۲۲۴ میلادی در دشت هرمزدگان، دودمان اشکانی را برانداخت و پادشاهی ساسانی را بنیان گذاشت. اردشیر از آن پس خود را «[[شاهنشاه]]» نامید و تسخیر سرزمینی را که [[ایران‌شهر (ساسانیان)|ایرانشهر]] یا «[[ایران]]» می‌خواندش، آغازید.<ref>{{پک|دریایی|۱۳۸۳|ک=شاهنشاهی ساسانی|ص=۱۱}}</ref><ref>{{پک|Daryaee|۲۰۰۸|ف=Political History of Ērānšahr|ص=|زبان=en}}</ref>
[[شاپور یکم]]، [[شاپور دوم]]،<ref>{{پک|شیپمان|۱۳۹۰|ک=مبانی تاریخ ساسانی|ص=41}}</ref> [[خسرو انوشیروان]]،<ref name="Frye">{{cite web |url=http://www.fordham.edu/halsall/med/fryehst.html |title=Richard Frye "The History of Ancient Iran" |publisher=Fordham.edu |accessdate=2013-12-16 |archive-date=۲ سپتامبر ۲۰۰۶ |archive-url=https://web.archive.org/web/20060902025020/http://www.fordham.edu/halsall/med/fryehst.html |url-status=dead }}</ref> و [[خسرو پرویز]]<ref>کریستن‌سن، ایران در زمان ساسانیان، ۴۲۶.</ref> از بزرگ‌ترین شاهان ساسانی بودند.
[[جنگ ایران و روم شرقی (۶۲۸–۶۰۲ میلادی)|جنگ ۲۵ ساله ایران و روم]] که از ۶۰۲ تا ۶۲۸ به طول انجامید، نظم سیاسی را که طی سه سده بر این منطقه حاکم بود، فروریخت و خلأ قدرتی را پدیدآورد، که در پی آن سپاهیان مسلمان عرب آن دو امپراتوری را شکست دادند و امپراتوری نوپدید خلافت را بنا نهادند.<ref>{{پک|Robinson|2011|ک= The New Cambridge History of Islam|زبان=en|ص= 73}}</ref>
سپس طی [[حمله اعراب به ایران|کشورگشایی‌های اعراب]]، [[یزدگرد سوم]] آخرین پادشاه ساسانی، در مرو به دست آسیابانی کشته شد و ایران به قلمرو خلافت افزوده شد.<ref>Bernard Lewis, Jews of Islam, p.15-16</ref><ref>Sasanian Iran (224-651 CE): Portrait of a Late Antique Empire, Mazda publishers, p. 101</ref>
[[پرونده:Falak -ol - Aflak Castle 1. Khoramabad- Lorestan.jpg|thumb|left|300px|نگاره‌ای از [[فلک‌الافلاک]] که در [[خرم‌آباد]] قرار دارد و مربوط به [[دوره ساسانیان]] است.]]
بیشتر طول عمر شاهنشاهی ساسانی به جنگ‌های مکرر بیزانس و ساسانیان، که ادامه [[جنگ‌های اشکانیان و رومیان]] بود قرار گرفت. واپسین درگیری، طولانی‌ترین درگیری در تاریخ باستان بود. جنگ‌های ایران و روم که در سده یکم پیش از میلاد توسط پیشینیان آنها، اشکانیان و رومیان آغاز شد، در قرن هفتم پایان یافت. ایرانیان در [[نبرد ادسا]] در سال ۲۶۰ رومیان را شکست دادند و امپراتور [[والرین]] را تا پایان عمر به اسارت گرفتند.

عربستان شرقی به‌زودی فتح شد؛ همچنین [[خسرو انوشیروان]] یمن را به امپراتوری افزود. در زمان حکومت [[خسروپرویز]] در سال‌های ۵۹۰–۶۲۸، مصر، اردن، فلسطین و لبنان نیز به امپراتوری ضمیمه شدند. ساسانیان شاهنشاهی خود را ایرانشهر می‌نامیدند.<ref>Garthwaite, Gene R. , ''The Persians'', p. 2</ref>

در دوره ساسانی [[جنگ‌های ایران و روم|جنگ‌های هفتصد ساله ایران و روم]] دنبال شد. در این زمان، ارتش‌های ساسانی و رومی-بیزانسی برای نفوذ در آناتولی، قفقاز غربی (عمدتاً لازیکا و پادشاهی ایبریا؛ گرجستان و آبخازیا امروزی)، میان‌رودان، ارمنستان و شام با هم درگیر شدند. در زمان [[ژوستینین یکم]]، جنگ با پرداخت خراج روم به ساسانیان به صلحی ناآرام رسید.

دوران ساسانیان که درازای دوران باستان متأخر را در بر می‌گیرد، یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین دوره‌های تاریخی ایران به‌شمار می‌رود و تأثیر زیادی بر جهان داشته‌است. دوره ساسانیان از بسیاری جهات شاهد بالاترین دستاوردهای تمدن پارسی بوده و آخرین امپراتوری بزرگ ایران قبل از پذیرش اسلام را تشکیل می‌دهد. ایران در زمان ساسانیان بر تمدن روم تأثیر زیادی گذاشت.<ref>J. B. Bury, p.109.</ref>
نفوذ فرهنگی آنها بسیار فراتر از مرزهای سرزمینی امپراتوری گسترش یافته و تا اروپای غربی،<ref name="autogenerated2">Durant.</ref> آفریقا،<ref>{{cite web|url=http://www.transoxiana.com.ar/0104/sasanians.html|title=Compareti – Sasanians in Africa – Transoxiana 4|access-date=2007-03-05|archive-date=2008-05-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20080528203821/http://www.transoxiana.com.ar/0104/sasanians.html|url-status=live}}</ref> چین و هند می‌رسد.<ref>Sarfaraz, pp. 329–330.</ref> همچنین نقش برجسته‌ای در شکل‌گیری هنر قرون وسطایی اروپای و آسیای دارد.<ref>{{cite web|url=http://www.artarena.force9.co.uk/sass2.htm|title=Iransaga – Persian Art, The Sassanians|access-date=2007-03-05|archive-date=2019-11-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20191123010249/http://www.artarena.force9.co.uk/sass2.htm|url-status=live}}</ref>
[[پرونده:کاروانسرای دیرگچین بزرگترین کاروانسرای خشتی گچی ایران - نورپردازی با فانوس - عکاسی در شب 09.jpg|جایگزین=عکس از کاروانسرای ساسانی دیرگچین بر سر راه جاده ابریشم. (جاذبه‌های گردشگری ایران-قم)|بندانگشتی|300x300پیکسل|کاروانسرای [[شاهنشاهی ساسانی|ساسانی]] [[دیرگچین]] بر سر راه جادهٔ ابریشم]]
دستاوردهای فرهنگی و علمی ساسانیان به جهان اسلام منتقل شد. فرهنگ منحصر به فرد و اشرافی این سلسله، [[حمله اعراب به ایران|فتح و ویرانی ایران توسط اعراب]] را به رنسانس ایرانی تبدیل کرد.<ref name="autogenerated2"/> بسیاری از آنچه که بعداً به عنوان فرهنگ، معماری، نگارش، و دیگر دستاوردهای [[تمدن اسلامی]] شناخته شد، از شاهنشاهی ساسانی به جهان اسلام برده شد.<ref>Zarinkoob, p.305.</ref>

== ایران در عصر میانه ==
{{اصلی|تاریخ ایران پس از اسلام}}
حمله اعراب به ایران پایان عصر باستان در ایران را به‌دنبال داشت. با سقوط شاهنشاهی ساسانی ایران وارد عصر میانه شد. ظهور شاه اسماعیل یکم و بنیان‌گذاری شاهنشاهی صفوی پایان عصر میانه در ایران را رقم زد.

=== حمله اعراب ===
{{اصلی|حمله اعراب به ایران}}
اندکی پس از درگذشت [[محمد|محمد بن عبدالله]]، [[ابوبکر]] لشکری را به سرزمین‌های جنوب رود [[فرات]] و شهر [[حیره]] در غرب قلمرو ساسانیان ([[عراق]] کنونی) فرستاد و آنجا را فتح کرد. پس از بازپس‌گیری و جابجا شدن این شهر میان مسلمانان و ساسانیان در زمان عمر، سرانجام لشکر سلطنتی ایران تحت فرماندهی [[رستم فرخ‌زاد]] در [[نبرد قادسیه]] با اعراب درگیر شد که نتیجه آن پیروزی اعراب بود. سپس [[تیسفون]]، پایتخت ساسانیان، پس از یک محاصره کوتاه تسخیر و غارت شد و سپس در [[نبرد جلولا]] اشغال عراق تکمیل شد. [[التون دنیل]] معتقد است که پس از تصرف عراق [[عمر]] علاقه‌ای به گسترش جنگ تا [[فلات ایران]] نداشت اما به دلایل مختلف از جمله علاقه لشکریان عمر به کسب غنائم بیشتر و ترس عمر از حمله یزدگرد یا یکی از مدعیان سلطنت، نهایتاً تصمیم به حمله گرفت. در سال ۶۴۲ آخرین مقاومت منسجمِ ایرانِ ساسانی در [[نبرد نهاوند]] رخ داد ([[نبرد نهاوند]]) که پس از نبردی خونین اعراب پیروز شدند. یزدگرد متواری شده و عاقبت در سال ۶۵۱ میلادی بنا به روایتی به دست آسیابانی در [[مرو]] کشته شد.<ref>Richard Frye, ''The Golden Age of Persia'', p. ۵۵–۵۹</ref><ref>Elton L. Daniel, ''The history of Iran'', p. ۶۶, Greenwood</ref>

=== خلافت اموی ===
خلافت اموی دومین [[خلافت]] اصلی از مجموع چهار خلافت بنیان نهاده شده بعد از درگذشت [[محمد]] بود. خلفای اموی همگی از [[خاندان بنی امیه]] (فرزندان [[امیه]]) بودند. [[عثمان بن عفان]] سومین خلیفه از [[خلفای راشدین]] نیز از بنی امیه بود. [[معاویه بن ابوسفیان]] (که برای مدتی طولانی در زمان خلفای راشدین فرماندار [[شام (سرزمین)|شام]] بود) پس از پایان [[فتنه اول]] (۶۶۱ میلادی) به عنوان بنیانگذار سلسله امویان، برای نخستین بار در [[تاریخ اسلام]]، انتخاب خلیفه را موروثی نمود. در [[تاریخ اسلام]] بعد از مرگ معاویه، [[فتنه دوم]] آغاز شد و به مدت ۱۲ سال بین مسلمانان بر سر تعیین خلیفه نزاع، کشمکش و درگیری بود.<ref>Early Islamic World
Umayyad Caliphate [https://www.ducksters.com/history/islam/umayyad_caliphate.php]</ref>
[[File:Abdalah felús 20286.jpg|250پیکسل|بندانگشتی|نمونه ای از سکه‌های اموی، [[عبدالله بن محمد]]]]
پس از [[کشته شدن علی]] در [[مسجد کوفه]] و [[صلح حسن و معاویه]]، خلافت [[معاویه پسر ابی‌سفیان|معاویه بن ابوسفیان]] آغاز می‌گردد.<ref>نهضت شعوبیه؛ ص ۱۴۶و تاریخ ایران بعد از اسلام؛ ص۳۵۲</ref> به نوشته [[عبدالحسین زرین کوب]]، حکومت [[امویان]] را چیزی به جز ارتجاع و بازگشت به [[دوران جاهلیت|فرهنگ عرب پیش از اسلام]] نمی‌توان نامید؛ زیرا به جز دورهٔ کوتاه مدت خلافت [[عمر بن عبدالعزیز]] تمامی خلفای این سلسله خشونت و تنفر نسبت به [[موالی]] و غیر عربان را پیشه خویش کرده بودند<ref>تاریخ ایران بعد از اسلام؛ ص ۳۵۳</ref> امویان را اعتقاد بر این بود که فقط کسی که خون خالص عربی در رگ و ریشه‌اش باشد سزاوار فرمانروایی خلق است و سایر نژادها برای خدمت به اعراب و انجام کارهای پست آفریده شده‌اند.<ref>نهضت شعوبیه؛ ص ۱۴۵</ref>

امویان تلاش کردند تا [[زبان عربی]] را بر مردم زیر فرمانشان تحمیل کنند. به عنوان مثال [[حجاج بن یوسف|حجاج ابن یوسف]] که از استفاده از [[زبان فارسی]] در دیوان‌های اداری راضی نبود، دستور داد تا این زبان با عربی جایگزین شود، اتفاقی که معمولاً به راحتی انجام نمی‌پذیرفت و در بیشتر مواقع با خشونت روی می‌داد.<ref>[[Cambridge History of Iran]], by [[Richard Nelson Frye]], [[Abdolhosein Zarrinkoub]], et al. Section on The Arab Conquest of Iran and. Vol 4, 1975. London. p.46</ref> گزارش خشونت‌های اعمال شده توسط امویان علیه [[فرهنگ ایرانی]]، در نوشته‌های متفکرانی مانند [[ابوریحان بیرونی]] و [[ابوالفرج اصفهانی|ابو الفرج اصفهانی]]<ref>Kitab al-Aghani (الاغانی), vol 4, p.423</ref> بازتاب پیدا کرده‌اند. بیرونی در گزارش فراموش شدن [[زبان خوارزمی]] از این می‌گوید که سپاه عرب همه کسانی که می‌توانستند به خوارزمی صحبت کنند را کشتند، تا تنها کسانی که خواندن و نوشتن بلد نبودند، باقی ماندند.<ref>[[The Remaining Signs of Past Centuries]] (الآثار الباقیة عن القرون الخالیه), pgs.35–36 and 48.</ref>

اعراب دوران بنی امیه، در حفظ نژاد خود می‌کوشیدند و به غیر عرب و موالی، زن نمی‌دادند. حتی شدت تعصب امویان به حدی بود که به نوشته مسعودی، امویان خلافت را بر پسر کنیز (غیر عرب) حرام می‌دانستند؛ زیرا مایل نبودند کنیز زادگان، عهده‌دار خلافت شود. خواری و خفت موالی در عصر امویان تا آنجا بود که به گزارش [[مطهر بن مقدسی]]، حاکمی چون حجاج نیز، نتوانست [[سعید بن جبیر]] را که از برجستگان تابعین بود، به مسند قضاوت بنشاند، چرا که مردم [[کوفه]] بانگ برآوردند که جز عرب کسی برای قضا شایسته نیست. گرفتن جزیه از نو مسلمانان، فرستادن موالی به میدان‌های جنگ بدون پرداخت حقوق و مسائلی همانند این، از جمله رفتارهای تحقیرآمیز امویان با موالی بود.<ref>مفتخری، ۱۳۹۲، ص۸۲</ref>

این سیاست‌های خشونت‌آمیز در قبال ایرانیان تا زمان پیش از ظهور بنی‌عباس در منابع تاریخی بسیار دیده می‌شود. به عنوان مثال فرستاده خلیفه در [[اصفهان]] تک‌تک موالیانی را که موفق به پرداخت مالیات خود نشده بودند را [[سر بریدن|سر برید]]. یا مثلاً منابع تاریخی مانند الکامل نوشته ابن اثیر گزارش داده‌اند که سعد ابن عاس در سال ۶۵۱ (در جریان فتح گرگان توسط مسلمانان در دوره خلفای راشدین) تمام مردم شهر [[تمیشه]] را کشت، به جز یک نفر.<ref>[[Edward Granville Browne|Browne, Edward]]. ''Islamic Medicine'', 2002, p. 16, {{ISBN|81-87570-19-9}}</ref><ref>''[[Cambridge History of Iran]]'', by [[Richard Nelson Frye]], [[Abdolhosein Zarrinkoub]], et al. Section on The Arab Conquest of Iran and its aftermath. Vol 4, 1975. London. p. 42</ref>
بار تسلط عرب کم‌کم بر ایرانیان سنگین‌تر می‌شد و منظور دینی عرب با اغراض شخصی و حکومت قوم غالب بر مغلوب و تحقیر مردم غیر عرب و استفاده از نتیجه زحمت تابعان تبدیل می‌گشت.<ref>{{پک|صدیقی|1372|ک=جنبش‌های دینی ایرانی |ص=40-41}}</ref>
در پاسخ به دیدگاه نژادپرستانهٔ بنی‌امیه، جریان ادبی-اجتماعی به نام [[شعوبیه]] در میان تحصیل‌کردگان و ادیبان ایرانی پدیدار شد. این گروه که نام خود را از آیهٔ قرآن اخذ کرده بودند، ملاک برتری را تقوا و نه نژاد می‌دانستند و خواهان برقراری تساوی وعده داده شده در اسلام بودند و از همین‌رو به «اهل تسویه» نیز معروف گشتند. اما با گذشت زمان، اینها نیز ضمن تفکیک عرب و اسلام، متقابلاً در اشعار خود به تحقیر عرب و تفاخر به نژاد و گذشته باستانی روی آورده، به «اهل تفضیل» مبدل گشتند و نهضتی فرهنگی علیه سلطه و سیادت عرب برپا کردند.<ref>مفتخری 1392، ص 82</ref> خلافت اموی به‌دست ابومسلم خراسانی برافتاد.

=== خلافت عباسی ===
خلافت عباسی سومین خلافت بود که پس از مرگ [[محمد]] به قدرت رسید. این خلافت توسط نوادگان عموی پیامبر اسلام، [[عباس بن عبدالمطلب]]، بنیان نهاده شد که به همین دلیل به خلافت عباسی شهرت یافت. عباسیان که [[خلافت اموی]] را برانداخته بودند، در بیشتر دوران خود در بغداد حکومت کردند. خلافت عباسی در پی [[جنبش سیاه‌جامگان]] به رهبری [[ابومسلم خراسانی]] تأسیس شد.<ref>{{Cite web|title=ABŪ MOSLEM ḴORĀSĀNĪ – Encyclopaedia Iranica|url=http://www.iranicaonline.org/articles/abu-moslem-abd-al-rahman-b|website=www.iranicaonline.org|accessdate=2015-11-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20151122132055/http://www.iranicaonline.org/articles/abu-moslem-abd-al-rahman-b|archive-date=22 November 2015|dead-url=no|df=dmy-all}}</ref>

[[خلافت عباسیان|عباسیان]] به مردمان غیر عرب فرصت کاملی دادند که در دستگاه جدید خدمت کرده و ارزش خود را ثابت کنند؛ و ایرانیان از این مسئله بیشترین استفاده را به عمل آوردند. به گفته وداد القاضی: «آنها [دبیران] اغلب ایرانی‌تبار بودند و باور بر این بود که کارگزاران اجتماعی قابلی بودند؛ ولی بیشتر از هر چیز آن‌ها چهره‌های دولتی قدرتمندی بودند که از جایگاه محکمی برخوردار بودند. آن‌ها مسئولیت‌های بزرگ اداری، مالی و نظامی را بر عهده می‌گرفتند.»<ref>{{پک|Yarshater|۱۹۹۹|ک=The Persian Presence in the Islamic World|ص=66}}</ref><ref>Early Islamic state letters: the question of authenticity, p. 238, by Wadad al-Qadi</ref>

عباسیان، ابتدا [[کوفه]] را مرکز قدرت خود قرار دادند، اما در زمان [[منصور (خلیفه)|منصور]] آن را به [[بغداد]]، در نزدیکی [[تیسفون]] پایتخت باستانی [[شاهنشاهی ایران]]، منتقل نمودند. در دوران عباسی [[دیوان‌سالاری|دیوان‌سالاران]] ایرانی نظیر خانواده [[برمکیان|برمکی]] قدرت را امپراتوری اسلامی به دست گرفتند که همین مسئله باعث شد تا نقش مسلمانان غیرعرب در امت اسلامی افزایش پیدا کند. در این دوره طبقه حاکم سنت‌های ایرانی را پذیرفتند، به پشتیبانان هنر و دانش تبدیل گردیدند.<ref>{{cite book|last1=Canfield|first1=Robert L.|title=Turko-Persia in Historical Perspective|date=2002|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-52291-5|page=5}}</ref>

عباسیان [[اندلس (اسلامی)|اندلس]] را در سال ۷۵۶، [[مراکش]] را در ۷۸۸، آفریقیه را در ۸۰۰ و مصر را در ۹۶۹ از دست دادند و سلسله‌های اسلامی دیگری در این مناطق روی کار آمدند. قدرت سیاسی خلفای عباسی در نهایت با ظهور [[آل بویه]] و فتح [[بغداد]] توسط آنان عملاً از بین رفت. از این زمان به بعد، [[خلیفه]] به رهبر ظاهری جهان اسلام تبدیل شد؛ هرچند آنان توانستند تا حد زیادی [[عراق]] را تحت کنترل خود نگاه دارند. دوران خلفای عباسی و دوران طلایی اسلام با حمله مغول‌ها و [[سقوط بغداد (۱۲۵۸)|سقوط بغداد]] در ۱۲۵۸، در زمان حمله [[هلاکو خان]]، به پایان رسید. گرچه یکی از شاخه‌های این سلسله سه سال بعد در قاهره مجدداً خلافت را بر پا نمود؛ هرچند در این زمان نیز قدرت سیاسی در اختیار [[سلطنت مملوک (مصر)|امرای مملوک]] بود. شاخه قاهره خلفای عباسی تا فتح مصر توسط عثمانیان در ۱۵۱۷ به ادعای رهبری جهان اسلام ادامه داد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://www.cambridge.org/core/journals/bulletin-of-the-school-of-oriental-and-african-studies/article/some-observations-on-the-abbasid-caliphate-of-cairo/A51B8078DB93E3A18067156D5C3C0F67|عنوان=Holt, Peter M. (1984). "Some Observations on the 'Abbāsid Caliphate of Cairo". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. University of London. 47 (3): 501–507.}}</ref>

در سال ۷۵۰ میلادی در پی جنبش سیاه جامگان، خلافت اموی به دست ابومسلم خراسانی فروپاشید و خلافت عباسی جایگزین آن شد.<ref>{{پک|El–Hibri|2010|ف=The Empire in Iraq|ک=Cambridge History of Islam|ص=269–271|زبان=en}}</ref>
نخستین خلیفه عباسی سفاح بود.<ref name="فروخ">{{یادکرد کتاب|نشانی=http://ia801405.us.archive.org/14/items/tadab/tadab02.pdf|عنوان=تاریخ الأدب العربی|نام خانوادگی=فروخ|نام=عمر|ناشر=[[دارالعلم للملایین]]|سال=۱۹۸۴|شابک=|جلد=۲|مکان=بیروت|صفحه=۳۴|پیوند نویسنده=عمر فروخ}}</ref>
منصور دومین خلیفه عباسی از بیم افزایش قدرت ابومسلم، او را به قتل رساند. تاریخ کشتن او را در ۱۳۳ خورشیدی<ref name="islampedia">{{یادکرد وب|نویسنده =صادق سجادی، علی بهرامیان |نشانی = http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3766 |عنوان =ابو مسلم خراسانی | ناشر =دائرةالمعارف بزرگ اسلامی |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۲۲ فوریه ۲۰۱۶}}</ref> (برابر با [[۷۵۵ (میلادی)|۷۵۵ میلادی]]<ref name="britanica">{{یادکرد وب|نویسنده = The Editors of Encyclopædia Britannica|نشانی = http://www.britannica.com/biography/Abu-Muslim |عنوان =Abū Muslim | ناشر =Encyclopædia Britannica |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۲۲ فوریه ۲۰۱۶}}</ref>) نوشته‌اند. سن او را در هنگام مرگ ۳۷ سال نوشته‌اند.<ref name="iranica">{{یادکرد وب|نویسنده =Ḡ. Ḥ. Yūsofī |نشانی = http://www.iranicaonline.org/articles/abu-moslem-abd-al-rahman-b |عنوان =ABŪ MOSLEM ḴORĀSĀNĪ | ناشر =Encyclopædia Iranic |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۲۲ فوریه ۲۰۱۶}}</ref><ref name="islampedia"/>

[[هارون الرشید]] (۷۸۶–۸۰۹ م) هنگامی که خلافت رسید، توانست با یاری وزیران [[برمکیان|بَرمَکی]]، این دولت را به اوج قدرت خود برساند و جلوهٔ سلطنت عباسی را تثبیت کند. در عصر هارون، [[خاندان برمکی]] به‌مدت تقریباً دو دهه زمام دیوان را دست داشتند.<ref>{{پک|El–Hibri|2010|ف=The Empire in Iraq|ک=Cambridge History of Islam|ص=282|زبان=en}}</ref> در زمان [[هارون الرشید|هارون‌الرشید]] آبادانی اوج گرفت، [[جهان اسلام|تمدن اسلامی]] به برتری رسید و پیشرفت‌ها در علوم و ادبیات بالا رفت. عصر هارون‌الرشید را بالاترین مرتبهٔ شکوفایی سیاسی اسلامی و گسترده‌ترین پیشرفت‌ها در شهرسازی، ادب و علم در [[دوران طلایی اسلام|سده‌های میانهٔ اسلامی]] می‌دانند.<ref name="فروخ"/>

تمام مشاغل مهم دولتی در دست اطرافیان یحیی بود و همیشه بیست و پنج نفر از برمکیان مهم‌ترین مشاغل لشکری و کشوری را بعهده داشتند. شاهان دیگر کشورها برای آن‌ها هدایایی می‌فرستادند و احترامی که برای آن‌ها قایل بودند برای خلیفه معمول نمی‌داشتند و این موجب تحقیر هارون می‌گردید. قدرت و ثروت افسانه‌ای برمکیان خود مزید علتی بر نابودی و سقوط آنان شد چرا که قدرت و ثروت بی حد برامکه رشک خلیفه و دیگر عناصر صاحب نفوذ و مخالفان و دشمنان آنان را برانگیخت و باعث شد دشمنانشان با بد گویی از ایشان و بدگمان کردن خلیفه نسبت به ایشان آنان را از عرصه کنار بزنند. مخالفان برامکه اندک اندک در دربار خلیفه قدرت و نفوذی به دست آوردند و توانستند از نفوذ خود در بدگمان کردن خلیفه نسبت به آن‌ها استفاده کنند. اقتدار برمکیان در واقع نمایش قدرت و نفوذ عنصر ایرانی در دستگاه [[خلافت عباسی]] بود و این چیزی نبود که اعراب و شخص [[خلیفه]] آن را برتابند. سرانجام هارون در بازگشت از سفر حج جعفر را به کام مرگ فرستاد و سر از تن او جدا کرد. همان شب خانه‌های برامکه و یاران و دست پروردگانشان را نیز محاصره و جز محمد بن خالد همه برامکه را دستگیر و اموالشان را مصادره کرد و بسیاری از آن‌ها را کشت و بسیاری دیگر را به طمع گنجینه‌های برامکه به زیر شکنجه گرفت. بعد از سقوط برامکه ضعف و فساد دولت عباسیان را دربر گرفت و هارون از این اقدام خود ابراز تأسف کرد. بعدها مأمون به بقایای برامکه توجه کرد ولی آن‌ها دیگر حشمت و قدرت قبلی خود را بازنیافتند.<ref>{{پک|سمنانی|۱۳۷۶|ک=هارون الرشید و مروری بر کارنامه امویان و عباسیان|ص=صص۱۴۱–۱۶۵–۲۰۹–۲۳۹}}</ref><ref>{{پک|خضری|۱۳۸۴|ک=تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه|ص=صص۵۸–۶۰}}</ref><ref>{{پک|زرین کوب|۱۳۸۳|ک=تاریخ ایران بعد از اسلام|ص=صص۴۴۱–۴۴۶}}</ref>

پس از مرگ هارون در [[توس]]، صحنه برای رقابت میان پسرانش، امین در [[بغداد]] و مأمون در [[مرو]] ایجاد شد.<ref>{{پک|El–Hibri|2010|ف=The Empire in Iraq|ک=Cambridge History of Islam|ص=283–285|زبان=en}}</ref> در نهایت و پس از پنج سال اختلاف بین دو برادر، با قتل امین، مأمون عهده‌دار خلافت بر کل خلافت عباسی شد.<ref>{{پک|فرای|۱۳۶۳|ک=عصر زرین فرهنگ ایران|ص=۲۰۵}}</ref> در سال ۱۹۹ق/ ۸۱۳م پایان گرفت و وحدت امپراتوری زیر سلطهٔ مأمون قرار گرفت. اما مأمون پس از قتل امین، سیاست ایرانی گرایی را رها کرد. پایتختش را از [[مرو]] به [[بغداد]] در سال ۲۰۴ق برد. اما نفوذ ایرانی در ارتش، دولت و سبک زندگی کمرنگ نشد.<ref name="فروخ"/>

[[File:Bagdad1258.jpg|250پیکسل|بندانگشتی|نگاره ای تاریخی از محاصره بغداد توسط مغولان]]
خلافت عباسی در نهایت به دست [[هلاکو خان]] مغول<ref>{{harvnb|Cooper|Yue|2008|p=215}}</ref> با تشویق [[خواجه نصیرالدین طوسی]]<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = خوانساری| نام = محمد باقر| پیوند نویسنده = | عنوان = روضات الجنات| ترجمه = | جلد = 6 | سال = 1390قمری | ناشر = اسماعیلیان |مکان = | شابک = | صفحه =315 | پیوند =}}</ref> از بین رفت.

سبک معماری عباسی بر اساس معماری ساسانی شکل گرفته بود.<ref name=wil>{{harvnb|Wilber|1969|p=5}}</ref> به‌طور کامل ثابت شده‌است که خلفای عباسی مدیریت خود را بر اساس حکومت ساسانیان الگو قرار داده‌اند.<ref>{{harvnb|Gibb|1982|p=66}}</ref> از پسر هارون الرشید، مأمون، نقل شده‌است که می‌گوید:

{{quote |فارس‌ها هزار سال فرمانروایی کردند و حتی یک روز هم به ما اعراب نیاز نداشتند. ما یکی دو قرن است که بر آنها حکومت می‌کنیم و نمی‌توانیم بدون آنها یک ساعت کار کنیم.<ref>{{harvnb|Spuler|1960|p=29}}</ref>}}

=== استقلال ایران ===
[[File:TahiribnHusaynCoinHistoryofIran.jpg|250پیکسل|بندانگشتی|سکه‌های طاهر ذوالیمینین، بنیانگذار سلسله طاهریان]]
[[طاهر بن حسین]] در پیروزی مأمون بر امین نقش برجسته ای داشت.<ref>{{پک|خضری|۱۳۸۴|ک=تاریخ خلافت عباسی|ص=۷۴}}{{سخ}}{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=۹۶}}{{سخ}}{{پک|نفیسی|۱۳۳۵|ک=تاریخ خاندان طاهری|ص= ۷–۷۶، ۳–۸۲}}</ref>
بنابراین به علت تمایل مأمون برای واگذاری خراسان به [[طاهر ذوالیمینین]] و همچنین تلاش بی‌وقفهٔ طاهر و اطرافیانش، به خصوص وزیر مأمون، [[احمد بن ابی‌خالد احول]]، حکومت خراسان بزرگ و ایالات شرقی در سال ۸۲۱ میلادی به طاهر واگذار شد.<ref>{{پک|باسورث|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران کمبریج|ص=صص ۶۷، ۸۴}}</ref><ref>{{پک|باسورث|۱۳۸۸|ک=تاریخ سیستان|ص=۲۱۴}}</ref><ref>{{پک|فرای|۱۳۶۳|ک=عصر زرین فرهنگ ایران|ص=۲۰۶}}</ref><ref>{{پک|خضری|۱۳۸۴|ک=تاریخ خلافت عباسی|ص=۷۵}}</ref><ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=صص ۱۳۶، ۱۳۹، ۴۳–۱۴۱، ۳۶–۳۳۵}}</ref><ref>{{پک|التون|۱۳۸۹|ک=تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در آغاز حکومت عباسیان|ص=۱۹۷}}</ref><ref>{{پک|مفتخری|زمانی|۱۳۹۵|ک=تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا برآمدن طاهریان|ص=صص ۱۴۸، ۱۵۰}}</ref><ref>{{پک|زرین‌کوب|۱۳۸۹|ک=دو قرن سکوت|ص=۱۹۲}}</ref><ref>{{پک|اشپولر|۱۳۶۹|ک=تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی|ص=۱۰۱}}</ref><ref>{{پک|Forstner|1983|ف=ABU’L-ṬAYYEB ṬĀHER|ک=Encyclopædia Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|زرین‌کوب|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران بعد از اسلام|ص=صص ۴۹۵، ۴۹۹}}</ref><ref>{{پک|نفیسی|۱۳۳۵|ک=تاریخ خاندان طاهری|ص=صص ۱۲۵، ۱۴۱، ۱۴۳، ۴۹–۱۴۵}}</ref><ref>{{پک|Bosworth|2000|ف=Ṭāhir b. al-Ḥusayn|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> اما مسئلهٔ خوارج و عدم کامیابی کامل طاهر در کنترل و سرکوب تحرکات آنان یا امری دیگر، موجب ایجاد تنش میان او و مأمون گردید.<ref>{{پک|خضری|۱۳۸۴|ک=تاریخ خلافت عباسی|ص=۷۵}}</ref><ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=صص ۱۴۵، ۱۵۴}}</ref><ref>{{پک|زرین‌کوب|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران بعد از اسلام|ص=۵۰۳}}</ref><ref>{{پک|نفیسی|۱۳۳۵|ک=تاریخ خاندان طاهری|ص=۱۷۱}}</ref> طاهر که منتظر فرصتی برای اعلام [[استقلال]] بود، تنش موجود را دستاویزی قرار داد و یک سال و شش ماه پس از حکومت خود بر خراسان، در سال ۸۲۲ میلادی با حذف نام خلیفه از خطبه‌ها، استقلال حکومت خود را اعلام کرد.<ref>{{پک|باسورث|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران کمبریج|ص=۸۴}}</ref><ref>{{پک|فرای|۱۳۶۳|ک=عصر زرین فرهنگ ایران|ص=۲۰۶}}</ref><ref>{{پک|خضری|۱۳۸۴|ک=تاریخ خلافت عباسی|ص=صص ۷۵، ۹۰}}</ref><ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=صص ۵۶–۱۵۴، ۱۵۹، ۳۲۰، ۳۳۶}}</ref><ref>{{پک|التون|۱۳۸۹|ک=تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در آغاز حکومت عباسیان|ص=۱۹۷}}</ref><ref>{{پک|مفتخری|زمانی|۱۳۹۵|ک=تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا برآمدن طاهریان|ص=صص ۱–۱۵۰}}</ref><ref>{{پک|زرین‌کوب|۱۳۸۹|ک=دو قرن سکوت|ص=۱۹۲}}</ref><ref>{{پک|اشپولر|۱۳۶۹|ک=تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی|ص=۱۰۱}}</ref><ref>{{پک|Forstner|1983|ف=ABU’L-ṬAYYEB ṬĀHER|ک=Encyclopædia Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|زرین‌کوب|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران بعد از اسلام|ص=صص ۹۶–۴۹۵، ۵۰۳}}</ref><ref>{{پک|نفیسی|۱۳۳۵|ک=تاریخ خاندان طاهری|ص=صص ۴۹–۱۴۸، ۱۶۷، ۱۷۱}}</ref><ref>{{پک|Bosworth|2000|ف=Ṭāhir b. al-Ḥusayn|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> از دیگر علائم اعلام استقلال نیز، حذف نام خلیفه از سکه‌هایی که ذوالیمینین نیز بر روی آنان ضرب گشته بود (۸۲۱ میلادی)، در دورهٔ طاهر می‌دانند.<ref>{{پک|باسورث|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران کمبریج|ص=صص ۸۴، ۳۲۳}}</ref><ref>{{پک|فرای|۱۳۶۳|ک=عصر زرین فرهنگ ایران|ص=صص ۲۰۶، ۲۰۸}}</ref><ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=صص ۱۵۶، ۱۵۹، ۳۰۴، ۳۳۷}}</ref><ref>{{پک|التون|۱۳۸۹|ک=تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در آغاز حکومت عباسیان|ص=۱۹۷}}</ref><ref>{{پک|مفتخری|زمانی|۱۳۹۵|ک=تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا برآمدن طاهریان|ص=صص ۱–۱۵۰}}</ref><ref>{{پک|Bosworth|2000|ف=Ṭāhir b. al-Ḥusayn|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref>
همچنین طاهر پس از اعلام استقلال، به نام یکی از [[علویان طبرستان|علویان]] که [[قاسم بن علی]] نام داشت، خطبه خواند تا بدین ترتیب، رویگردانی خود از بنی‌عباس و گرایش به علویان را به نمایش بگذارد.<ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص= ۱۵۶، ۲۰–۳۱۹}}{{سخ}}{{پک|مفتخری|زمانی|۱۳۹۵|ک=تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا برآمدن طاهریان|ص=۱۵۰}}{{سخ}}{{پک|زرین‌کوب|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران بعد از اسلام|ص=۵۰۴}}{{سخ}}{{پک|نفیسی|۱۳۳۵|ک=تاریخ خاندان طاهری|ص= ۴۹–۱۴۸، ۱۷۲}}</ref> گرچه منابع معتقدند که این اقدام نوعی اقدام سیاسی بود.<ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص= ۱۱۹، ۱۵۶}}</ref> از دیگر علائم اعلام استقلال را، حذف نام خلیفه از سکه‌های دورهٔ طاهر که ذوالیمینین بر روی آن‌ها ضرب گشته بود (۸۲۱ م)، می‌دانند.<ref>{{پک|باسورث|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران کمبریج|ص= ۸۴، ۳۲۳}}{{سخ}}{{پک|فرای|۱۳۶۳|ک=عصر زرین فرهنگ ایران|ص= ۲۰۶، ۲۰۸}}{{سخ}}{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص= ۱۵۶، ۱۵۹، ۳۰۴، ۳۳۷}}{{سخ}}{{پک|التون|۱۳۸۹|ک=تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در آغاز حکومت عباسیان|ص=۱۹۷}}{{سخ}}{{پک|مفتخری|زمانی|۱۳۹۵|ک=تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا برآمدن طاهریان|ص= ۱–۱۵۰}}{{سخ}}{{پک|Bosworth|2000|ف=Ṭāhir b. al-Ḥusayn|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref>

=== میان‌دوره ایرانی ===
{{اصلی|میان‌دوره ایرانی}}
در اواسط قرن سوم هجری [[خلافت عباسی]] با جنبش‌های استقلال‌طلبانه‌ای مواجه شد که ضعف سیاسی او را در پی داشت. این جنبش‌ها در میان [[مردم ایرانی|ایرانیان]]، که از پیش منتظر فرصتی برای شورش بودند، با ظهور دولت‌های [[سامانیان]]، [[صفاریان]] و [[زیاریان]]، به اوج رسید. همچنین اوایل قرن چهارم هجری در شمال ایران جنبش‌های گوناگونی علیه خلیفه آغاز شد که [[اسفار بن شیرویه]]، [[ماکان کاکی]]، [[مرداویج]] و آل بویه از این دسته‌اند.<ref name="بویی">{{پک|سجادی|۱۳۶۷|ص=۶۲۹}}</ref> البته مقام [[خلیفه]] در سرزمین‌های سنی مذهب هنوز قداست و احترام گذشتهٔ خود را حفظ کرده‌بود و دولت‌ها مجبور به پذیرش خلافت بودند تا مقام خود را [[مشروعیت]] بخشند.<ref name="مفرد ۲۰۷">{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ص=۲۰۷–۲۰۹}}</ref>

بزرگ‌ترین دشمنان خلیفه در این زمان علویان شیعه بودند که ادعای خلافت می‌کردند.<ref name="مفرد ۲۰۷">{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ص=۲۰۷–۲۰۹}}</ref> در طبرستان و دیلم زیدیان طرفداران بسیاری یافتند ولی پس از دو یا سه نسل [[علویان طبرستان و گیلان]] از شعارهای عدالت‌طلبانهٔ نخستین خود عدول کرده و به کنار رانده شدند. این اوضاع زمینه را برای قیام اشرافی که نسب خود را به [[ساسانیان]] می‌رساندند، فراهم نمود و در این منطقه نیاز به حکومتی بود که دو قشر شیعیان و زرتشتیان را اقناع کند. [[مرداویج]] در این هنگام با ماهیتی دینی (مخالفت با مذهب خلیفه) و سیاسی (بازگشت به جامعه ایران باستان) قیام کرد. وی متناسب با پیشرفت کشورگشایی‌هایش تغییر هویت داده و افکار تازه‌ای بروز می‌داد؛ چنانچه ابتدا واکنشی نسبت به اسلام نشان نمی‌داد ولی پس از مدتی جامهٔ سیاه عباسی پوشید و بعدتر علیه عباسیان شورش کرد.<ref name="مفرد ۱۵۱">{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ص=۱۵۰–۱۵۳}}</ref>

==== سلسله طاهریان ====
{{اصلی|طاهریان}}
[[File:Tahirid Dynasty 821 - 873 (AD).png|250پیکسل|بندانگشتی|گستره حکومت طاهریان]]
طاهریان (۸۲۱ تا ۸۷۳ میلادی) نخستین حکومت مستقل<ref>{{پک|باسورث|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران کمبریج|ص=۸۵}}{{سخ}}{{پک|باسورث|۱۳۸۸|ک=تاریخ سیستان|ص=۲۱۵}}{{سخ}}{{پک|فرای|۱۳۶۳|ک=عصر زرین فرهنگ ایران|ص= ۲۰۶، ۲۰۸}}{{سخ}}{{پک|خضری|۱۳۸۴|ک=تاریخ خلافت عباسی|ص=۷۶}}{{سخ}}{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص= ۶۲–۱۶۱، ۶۵–۱۶۴، ۲۸۶}}{{سخ}}{{پک|اشپولر|۱۳۶۹|ک=تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی|ص= ۲–۱۰۱}}{{سخ}}{{پک|Forstner|1983|ف=ABU’L-ṬAYYEB ṬĀHER|ک=Encyclopædia Iranica|زبان=en}}{{سخ}}{{پک|زرین‌کوب|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران بعد از اسلام|ص= ۹۶–۴۹۵، ۵–۵۰۴}}{{سخ}}{{پک|نفیسی|۱۳۳۵|ک=تاریخ خاندان طاهری|ص= ۱۶۸، ۷۲–۱۷۰، ۷۷–۱۷۴}}{{سخ}}{{پک|Bosworth|2000|ف=Ṭāhir b. al-Ḥusayn|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> و ایرانی‌تبار{{sfn|Bosworth|1975|p=۹۰–۹۱}} در ایران بعد از حملهٔ اعراب بودند. آنان از تبار دهقانان خراسان{{sfn|Daftary|2003|p=۵۷}} به حساب می‌آمدند و سنی مذهب<ref>{{citation|title=The Abbasid Caliphate: A History|url=https://books.google.com/books?id=FTMiEAAAQBAJ&pg=PA292|page=292|publisher=Cambridge University Press|year=2021|isbn=978-1-107-18324-7}}</ref> بودند.
حکومت طاهریان توسط [[طاهر بن حسین|طاهر ذوالیمینین]] در سال ۸۲۱ میلادی بنیان گذاشته شد.<ref>{{پک|باسورث|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران کمبریج|ص=۸۵}}{{سخ}}{{پک|باسورث|۱۳۸۸|ک=تاریخ سیستان|ص=۲۱۵}}{{سخ}}{{پک|فرای|۱۳۶۳|ک=عصر زرین فرهنگ ایران|ص= ۲۰۶، ۲۰۸}}{{سخ}}{{پک|خضری|۱۳۸۴|ک=تاریخ خلافت عباسی|ص=۷۶}}{{سخ}}{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص= ۶۲–۱۶۱، ۶۵–۱۶۴، ۲۸۶}}{{سخ}}{{پک|اشپولر|۱۳۶۹|ک=تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی|ص= ۲–۱۰۱}}{{سخ}}{{پک|Forstner|1983|ف=ABU’L-ṬAYYEB ṬĀHER|ک=Encyclopædia Iranica|زبان=en}}{{سخ}}{{پک|زرین‌کوب|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران بعد از اسلام|ص= ۹۶–۴۹۵، ۵–۵۰۴}}{{سخ}}{{پک|نفیسی|۱۳۳۵|ک=تاریخ خاندان طاهری|ص= ۱۶۸، ۷۲–۱۷۰، ۷۷–۱۷۴}}{{سخ}}{{پک|Bosworth|2000|ف=Ṭāhir b. al-Ḥusayn|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref>
در زمان طاهریان دستگاه‌های اداری و لشکری به دست کارداران و دبیران ایرانی اداره می‌شد. از این راه شیوه‌های کشور داری و آیین‌های کهن ایرانی هم مانند میراث ساسانیان به آن‌ها منتقل شد. اسلام در این زمان در عمق جان مردم ریشه گرفت و [[زبان عربی]] زبان سیاست و علم بود اما [[زبان فارسی]] هم چنان در بین مردم جای داشت.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= بغدادی |نام=ابوبکر |کتاب=تاریخ بغدادی | ناشر=انتشارات اساطیر |سال=۱۳۸۶ | نوبت چاپ: چاپ چهارم}}</ref> [[حنظله بادغیسی]]، شاعر [[زبان فارسی|پارسی زبان]] قرن سوم هجری قمری و از نخستین شاعران و گویندگان [[زبان پارسی]] است که در عهد [[طاهریان]] می‌زیسته‌است.<ref>{{یادکرد|کتاب=تاریخ رجال شرق خراسان جلد اول (ولایت خواف از قرن اول تا قرن نهم هجری- قمری)|نویسنده=ابراهیم زنگنه|ناشر=نشر خاطره| سال = ۱۳۷۰}}</ref>
با این حال طاهریان بخشی از رنسانس زبان فارسی نبودند.{{sfn|Bosworth|1969|p=۱۰۶}}
پایتخت آنان ابتدا شهر [[مرو]] بود اما سپس به [[نیشابور]] انتقال یافت.{{sfn|Kennedy|2016|p=139}}{{sfn|Esposito|2000|p=۳۸}}
سرانجام حکومت طاهریان توسط [[یعقوب لیث صفاری]] با اسیر شدن آخرین امیر طاهریان، [[محمد بن طاهر]] سرنگون شد.<ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=۲۲۷}}{{سخ}}{{پک|زرین‌کوب|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران بعد از اسلام|ص=۵۱۲}}{{سخ}}{{پک|اقبال|۱۳۹۲|ک=تاریخ ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض قاجاریه|ص=۷۴}}</ref>

==== سلسله صفاریان ====
{{اصلی|صفاریان}}
[[File:Saffarid dynasty 861-1003.png|250پیکسل|بندانگشتی|گستره فرمانروایی صفاریان]]
[[صفاریان]] (۸۶۱ تا ۱۰۰۳ میلادی<ref name="Bosworth">{{cite encyclopedia |first=Clifford Edmund |last=Bosworth |author-link=Clifford Edmund Bosworth |encyclopedia=Encyclopædia Iranica |url=http://www.iranicaonline.org/articles/saffarids |title=Saffarids}}</ref>) یکی از نخستین سلسله‌های ایرانی<ref>{{Citation|title=Saffarid dynasty|date=2010-01-01|url=https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780198662624.001.0001/acref-9780198662624-e-5140|work=The Oxford Dictionary of the Middle Ages|publisher=Oxford University Press|language=en|doi=10.1093/acref/9780198662624.001.0001|isbn=978-0-19-866262-4|access-date=2020-09-30|quote=One of the first indigenous Persian dynasties to emerge after the Arab Islamic invasions.}}</ref> و مستقل، پس از حملهٔ اعراب به ایران بود.<ref>{{Cite book |chapter=Saffarid dynasty|date=2010-01-01 |title=The Oxford Dictionary of the Middle Ages|url=https://archive.org/details/oxforddictionary0000unse_l5l8|publisher=Oxford University Press|language=en|doi=10.1093/acref/9780198662624.001.0001|isbn=978-0-19-866262-4 |quote=One of the first indigenous Persian dynasties to emerge after the Arab Islamic invasions.}}</ref><ref>{{cite journal |quote=First, the Saffarid amirs and maliks were rulers of Persian stock who for centuries championed the cause of the underdog against the might of the Abbasid caliphs. |last=Savory |first=Roger M. |title=The History of the Saffarids of Sistan and the Maliks of Nimruz (247/861 to 949/1542-3) |journal=Journal of the American Oriental Society |year=1996 |doi=10.2307/605756 |jstor=605756}}</ref> صفاریان سلسله ای سنی مذهب بودند.<ref>{{citation|url=https://books.google.com/books?id=OeiKDwAAQBAJ&pg=PA3|title=Medieval Central Asia and the Persianate World: Iranian Tradition and Islamic Civilisation|page=3|publisher=Bloomsbury Publishing|year=2017|isbn=978-0-85772-743-5|quote=Finally when Abbasid rule collapsed in the mid-ninth century Khurasan and its Central Asian dependancies gained permanent autonomy from the Caliphate, thus opening the astoundingly brilliant three centuries, stretching from the mid-ninth to mid-twelfth centuries, during which this part of the Persianate lands became the seat of the leading political and military powers of the Sunni world... Throughout this era, Khurasan-Transoxiana undoubtedly constituted the heart of the Sunni Islamic world. First of all, the dynasties based here - the Saffarids, Samanids, Ghaznavids and Seljuqs - provided a military and political bulwark against non-Sunni groups, whether Infidel, Kharjite or Shi'ite}}</ref>
[[صفاریان|سلسله صفاریان]] به دست [[یعقوب لیث صفاری]] بنیان گذاشته شد.<ref>{{پک|یعقوب اژند|۱۳۸۴|ک=سلسه‌های متقارن در ایران|ص=۵۵}}</ref>
[[صفاریان]] کار خود را از سیستان شروع کردند و پایتخت خود را شهر [[زرنج]] قرار دادند.<ref>{{cite book |title=The Cambridge History of Iran |first1=Richard Nelson |last1=Frye |first2=William Bayne |last2=Fisher |first3=John Andrew |last3=Boyle |publisher=Cambridge University Press |year=1975 |isbn=0-521-20093-8 |page=121}}</ref><ref>{{cite book |title=The Encyclopedia of World History |url=https://archive.org/details/encyclopediaworl00stea |editor-first=Peter N. |editor-last=Stearns |editor2-first=William Leonard |editor2-last=Langer |publisher=Houghton Mifflin |year=2001 |page=[https://archive.org/details/encyclopediaworl00stea/page/n2441 115]}}</ref>
سپس یعقوب محمد بن طاهر را برانداخت و قلمرو [[طاهریان]] را به قلمروش ضمیمه کرد.<ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=۲۲۷}}{{سخ}}{{پک|زرین‌کوب|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران بعد از اسلام|ص=۵۱۲}}{{سخ}}{{پک|اقبال|۱۳۹۲|ک=تاریخ ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض قاجاریه|ص=۷۴}}</ref>

در دوران [[صفاریان|صفاری]] کشاورزی رونق زیادی داشت. محصولات کشاورزی سیستان شامل انگور، غلّه، انخوزه، و میوه‌های مختلف.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ تحولات سیاسی اقتصادی فرهنگی در دورهٔ صفاریان، علویان|نام خانوادگی=پرگاری|نام=صالح|ناشر=|سال=۱۳۸۷|شابک=|مکان=تهران|صفحات=۲|انتشارات=سمت}}</ref>
همچنین گفته شده «در سیستان تنقلاتی شامل جواز قند و برگهٔ هلو و شفتالو و بادام رواج داشت، گنجه‌های خانه‌ها همیشه مملو از خشکبار، شیشه‌های عرق نعنا و نسترن بود- ماده‌ای به نام گز روغن که ماده‌ای عطری بود از تخم درخت گز می‌ساختند و آن را به روش‌های مختلف می‌پروراندند و این شبیه به رنگ و بوی روغن بان بود که برای آرایش از آن استفاده می‌کردند.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مسالک الممالک|نام خانوادگی=اصطخری|نام=|ناشر=|سال=|شابک=|مکان=|صفحات=۱۵۰}}</ref>

[[صفاریان]] توجه زیادی به [[فرهنگ ایرانی]] داشتند. شرق جهان [[اسلام]] در دوران حکومت آنها شاهد ظهور شاعران برجسته پارسی گوی درباری بود.<ref>{{cite journal |title=The Ṭāhirids and Persian Literature |first=C. E. |last=Bosworth |journal=Iran |volume=7 |year=1969 |page=104 |doi=10.2307/4299615 |jstor=4299615}}</ref>
در اواخر قرن نهم، [[صفاریان]] انگیزه‌ای برای رنسانس ادبیات و فرهنگ جدید فارسی به وجود آوردند. پس از فتح هرات توسط [[یعقوب لیث]]، برخی از شاعران شعرهایی برای پیروزی او را به زبان عربی سرودند، در نتیجه یعقوب از شاعر خود، محمد بن واصف سیستانی، خواست تا آن بیت‌ها را به [[زبان فارسی|فارسی]] بسراید.<ref>{{cite book |chapter=The Tahirids and the Saffarids |first=C. E. |last=Bosworth |title=The Cambridge History of Iran: The period from the Arab Invasion to the Saljuqs |volume=IV |editor-first=R. N. |editor-last=Frye |publisher=Cambridge University Press |year=1999 |page=129}}</ref>
صفاریان از معادن نقره در [[دره پنجشیر]] توانستند سکه‌های نقره ضرب کنند.<ref>{{cite book |chapter=Pandjhir |title=Encyclopedia of Islam |volume=VIII |page=258}}</ref>
سرانجام در جریان یکی از لشکرکشی‌های [[محمود غزنوی]] به سیستان آخرین امیر صفاری، [[خلف بن احمد]] اسیر شد و سلطان محمود او را به [[گرگان]] تبعید کرد.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= رضائی|نام= عبدالعظیم|کتاب=تاریخ ده هزار ساله ایران |ناشر= انتشارات دُر و چاپ و انتشارات اقبال|سال= ۱۳۷۸|شابک= |صفحه=۲۶۷|جلد= دوم}}</ref>

==== سلسله سامانیان ====
{{اصلی|سامانیان}}
[[File:Samanid dynasty.gif|350پیکسل|بندانگشتی|گستره حکومت سامانیان]]
سامانیان (۸۷۴–۱۰۰۴ م) دودمانی از امرا و حکمرانان ایرانی {{sfn|Frye|1975|p=۱۶۴}} سنی مذهب بود که حدود دو سده بر بخش‌های بزرگی از [[فرارود]] با مهر و زمامداری خلفای عباسی حکومت کرد. مرکز این حکومت در [[خراسان]] و [[فرارود]] بود و در بزرگ‌ترین گستره خود، بر بیشتر فلات ایران و بخشی‌هایی از آسیای میانه فرمان راند.<ref>{{Cite journal|last=Taagepera|first=Rein|date=1997-01-01|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|journal=International Studies Quarterly|volume=41|issue=3|pages=475–504|doi=10.1111/0020-8833.00053|jstor=2600793}}</ref>
حکومت سامانی توسط چهار برادر، [[نوح بن اسد]]، [[احمد بن اسد]]، [[یحیی بن اسد]] و [[الیاس بن اسد]] بنیان گذاشته شد. هر کدام از آن‌ها بخشی از سرزمین‌های سامانی را زیر کنترل خود داشتند. سرانجام در سال ۸۹۲ میلادی، [[اسماعیل سامانی]] بعد از این که صفاریان را سرنگون کردند سر عمرولیث صفاری را تقدیم خلیفه کرد و تمام منطقه تحت امر سامانیان را به دست آورد.

دولت سامانی بخشی از [[میان‌دوره ایرانی]] بود که منجر به ظهور مجدد [[فرهنگ ایرانی]] و [[زبان فارسی|زبان پارسی]] شد.<ref>{{Cite book|title=Turko-Persia in Historical Perspective|last=Canfield L.|first=Robert|publisher=Cambridge University Press|year=2002|isbn=978-0-521-52291-5|location=|pages=12}}</ref> در این دوران، هویت ایرانی بازسازی شد و با هویت [[اسلامی]] سازگار گردید. سامانیان به دانش و هنر علاقه زیادی نشان دادند که این مسئله در نهایت منجر به برآمدن اندیشمندانی مانند [[رودکی]]، [[فردوسی]] و [[ابن سینا]] شد.<ref name="Elton L. Daniel pg. 74">''The History of Iran'' by Elton L. Daniel, pg. 74</ref> در همین دوران، [[بخارا]] به شکل رقیبی برای [[بغداد]] درآمد و از نظر شکوه تنه به تنه پایتخت عباسیان می‌زد.<ref name="Elton L. Daniel pg. 74">''The History of Iran'' by Elton L. Daniel, pg. 74</ref>

امیران سامانی خود را وارثان [[شاهنشاهان ساسانی]] می‌دانستند.<ref name="Elton L. Daniel pg. 742">''The History of Iran'' by Elton L. Daniel, pg. 74</ref>{{sfn|Frye|1975|p=۱۴۵–۱۴۶}} با این حال سن مارتن آنها را از اعقاب اشکانیان دانسته‌است.<ref>پیرنیا، حسن، تاریخ ایران باستان، جلد 3، صفحه 2614</ref>
[[File:MansurISamanidCoinHistoryofIran.jpg|thumb|right|سکه‌های سامانی یافت شده در بخارا منصوب به منصور دوم]]

==== آل بویه ====
{{اصلی|آل بویه}}
[[File:Buyid Dynasty 934 1055 (AD).PNG|250پیکسل|بندانگشتی|گستره حکومت بوییان]]
آل بویه(۳۲۰–۴۴۷ ق / ۹۳۲–۱۰۵۵ م) حکومتی [[ایران|ایرانی]] از دودمان‌های [[دیلمیان|دیلمی]] و [[شیعه]] مذهب پس از [[حمله اعراب به ایران|حملهٔ اعراب]] است که در بخش مرکزی و غربی و جنوبی [[ایران]] و [[عراق]] فرمانروایی می‌کردند<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/buyids] Tylman Nagel, BUYIDS, Encyclopædia Iranica]</ref> و از [[دیلمستان|دیلمان]] در [[لاهیجان]]<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-iv |title=Encyclopædia Iranica {{!}} Articles<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات --> |accessdate=۲۲ مه ۲۰۱۲ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120517004418/http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-iv |archivedate=۱۷ مه ۲۰۱۲ |dead-url=yes}}</ref> و [[استان گیلان|گیلان]] برخاسته بودند.<ref>Iranica, [http://www.iranicaonline.org/articles/buyids Encyclopædia Iranica: BUYIDS]:Their father, a certain Būya b. Fannā (Panāh) Ḵosrow was a humble fisherman from Daylam in Gīlān.</ref>

مؤسسین این سلسله [[عمادالدوله دیلمی|علی]]، [[رکن‌الدوله دیلمی|حسن]] و [[معزالدوله دیلمی|احمد]]، سه پسر دیلمی [[ابو شجاع بویه|بویه]] بودند که در رکاب سپاه [[مرداویج]] بودند و پس از او، ترقی کردند. رخدادهای بعدی نشان داد آنان رهبرانی توانمند و پرتکاپو بودند. رکن‌الدوله دیلمی با پیش‌روی به سوی غرب در سال ۹۴۵ میلادی وارد [[بغداد]] پایتخت عباسیان شد و آنجا را فتح کرد. یک سال بعد [[مستکفی]] [[خلیفه عباسی]] را سرنگون و او را با [[مطیع (خلیفه)|المطیع]] جایگزین کرد. بدین ترتیب دوره ای از ۱۱۰ سال سیطره بوئیان بر خلافت آغاز شد، سیطره ای که تثبیتش برای بوئیان ۱۲ سال زمان برد. آنان عنوان امیرالامرا را که رسماً به فرمانروایان بویی بغداد داده شده بود، اختیار کردند.<ref name="dwrqf">{{یادکرد وب | عنوان=IRAN ii. IRANIAN HISTORY (2) Islamic period (p – Encyclopaedia Iranica | وبگاه=Encyclopædia Iranica | تاریخ=2004-12-15 | سال=2004 | پیوند=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-ii2-islamic-period-page-2 | کد زبان=en | تاریخ بازبینی=2020-06-04}}</ref>

در زمان آل بویه، ایده «ایرانشهر» (ایران) در آثار جغرافیایی که همگی توسط نویسندگان عمدتاً ایرانی به زبان عربی نوشته شده بود، ظاهر می‌شود. جغرافی‌دان اصطخری که در اواخر قرن دهم فعالیت می‌کرد و می‌نوشت: «بهترین زراعت، عادلانه‌ترین و حاصلخیزترین نقطه جهان و استوارترین در حیات سیاسی آن، پادشاهی ایرانشهر است.{{sfn|Herzig|Stewart|2011|p=۱۵۵}} آنان همچنین لقب شاهنشاه را برای خود برگزیدند. بااینکه برادران مؤسس آل بویه نام‌های عربی علی، حسن و احمد داشتند، نسل دوم آل بویه، نام‌های ایرانی مانند کامروا، مرزبان، بهرام و خسرو داشتند.{{sfn|Davaran|2010|p=۱۵۶}}

==== امیران محلی ====
* [[علویان طبرستان]]
* [[چغانیان]]
* [[سالاریان]]
* [[باوندیان]]
* [[جستانیان]]
* [[شروانشاهان]]
* [[آل حسنویه]]
* [[آل زیار]]

=== ظهور [[مردم ترک|ترکان]] در سپهر سیاسی ایران (۹۷۷–۱۲۳۱) ===
==== امپراتوری غزنوی ====
{{اصلی|غزنویان}}
[[File:Ghaznavid greatest extent.png|300پیکسل|بندانگشتی|بیشترین گستره فرمانروایی غزنویان]]
امپراتوری غَزنَوی یا غزنویان(۹۷۵–۱۱۸۷ م) یک امپراتوری [[مردم ترک|تُرک‌نژاد]] با [[فرهنگ ترکی-ایرانی]]<ref>Homa Katouzian, "Iranian history and politics", Published by Routledge, 2003. pg 128: "''Indeed, since the formation of the Ghaznavids state in the tenth century until the fall of Qajars at the beginning of the twentieth century, most parts of the Iranian cultural regions were ruled by Turkic-speaking dynasties most of the time. At the same time, the official language was Persian, the court literature was in Persian, and most of the chancellors, ministers, and mandarins were Persian speakers of the highest learning and ability''"</ref> و [[مسلمان]] بود  که از ۹۷۷ تا ۱۱۸۶ میلادی؛ به مدت ۲۰۹ سال در بخش‌های شرقی [[ایران بزرگ]] به ویژه [[خراسان بزرگ]] و افغانستان امروزی حکومت کرد و به عنوان مروج و ناشر اسلام مورد توجه و تأیید خلافت عباسی بود.<ref>{{cite book |last1=Bosworth |first1=C.E. |title=History of Civilizations of Central Asia |date=1 January 1998 |publisher=UNESCO |isbn=978-92-3-103467-1 |pages=430–431 |url=https://books.google.com/books?id=18eABeokpjEC&pg=PA430 |language=en}}</ref> شهرت این سلسله، بیشتر به خاطر فتوحاتی است که در [[هندوستان]] انجام داده‌است. از آنجا که غزنویان نخستین پایه‌های شهریاری را در شهر [[غزنین]] آغاز نمودند به غزنویان نامدار شدند.<ref>تاریخ ایران و جهان (۱)، ص ۲۷۵</ref> نام‌آورترین شهریاران این سلسله سلطان محمود و پسرش [[سلطان مسعود]] بودند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Battle of Dandānqān {{!}} Iranian history|نشانی=https://www.britannica.com/event/Battle-of-Dandanqan|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2020-08-31|کد زبان=en}}</ref>

بنیانگذار این سلسله [[آلپ‌تگین]] بود که از سپهسالاران ترک تبار دربار سامانی بود و در سال‌های پایانی عمر خود، در شهر غزنین از سلسله سامانیان اعلام استقلال کرد.<ref>{{پک|باسورث|۱۳۷۸|ک=|ص=۳۵–۳۶}}</ref> مقتدرترین شاه غزنوی، [[سلطان محمود]] بود که غزنویان را به اوج قدرت رساند و قلمروشان را بسیار گسترده کرد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=GHAZNAVIDS – Encyclopaedia Iranica|نشانی=https://iranicaonline.org/articles/ghaznavids|وبگاه=iranicaonline.org|بازبینی=2020-08-31|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|ص=GHAZNAVIDS, an Islamic dynasty of Turkish slave origin (366-582/977-1186), which in its heyday ruled in the eastern Iranian lands, briefly as far west as Ray and Jebā}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Ghaznavid dynasty {{!}} Turkic dynasty|نشانی=https://www.britannica.com/topic/Ghaznavid-dynasty|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2020-08-31|کد زبان=en|نویسنده=|تاریخ=|ص=Ghaznavid dynasty, (977–1186 CE), dynasty of Turkic origin that ruled in Khorāsān (in northeastern Iran), Afghanistan, and northern India.}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Encyclopaedia Iranica|نشانی=https://iranicaonline.org/articles/mahmud-b-sebuktegin|وبگاه=|بازبینی=2021-07-15|کد زبان=|نام=|نام خانوادگی=|ص=MAḤMUD B. SEBÜKTEGIN, YAMIN-AL-DAWLA ABU’L-QĀSEM, the first fully independent ruler of the Turkish Ghaznavid dynasty (see GHAZNAVIDS), who reigned (388-421/998-1030) over what had become by his death a vast military empire stretching from northwestern Persia to the Punjab in India and from Ḵᵛārazm (Chorasmia) and the middle stretches of the Oxus River to Makrān and the Arabian Sea shores.}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Böwering, Gerhard; Crone, Patricia; Mirza, Mahan (January 1, 2012). The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought. Princeton University Press. pp. 410–411}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Encyclopaedia Iranica|نشانی=https://iranicaonline.org/articles/iran-ii2-islamic-period-page-2|وبگاه=iranicaonline.org|بازبینی=2021-07-15|کد زبان=|نام=|نام خانوادگی=|ص=Although the Ghaznavids were of Turkic origin and their military leaders were generally of the same stock, as a result of the original involvement of Sebüktegin and Mahmud in Samanid affairs and in the Samanid cultural environment, the dynasty became thoroughly Persianized (see Omidsalar, 1999), so that in practice one cannot consider their rule one of foreign domination. In terms of cultural championship and the support of Persian poets, they were far more Persian than the ethnically Iranian Buyids, whose support of Arabic letters in preference to Persian is well known.}}</ref>
سلطان محمود با حمله به هند، غنایم فراوانی از آن سرزمین وارد ایران کرد. او فتوحات خود را به غرب و شمال ایران گسترش داد و در سال ۱۰۲۹ به ری لشکر کشید، حاکم آن یعنی مجدالدوله رستم دیلمی را خلع کرد و حملات خود را به شمال‌غربی ایران ادامه داد، بنابراین سلطان محمود قدرتمندترین و گسترده‌ترین امپراتوری شناخته شده در جهان اسلام از زمان تأسیس [[خلافت عباسی]] را تشکیل داد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://iranicaonline.org/articles/ghaznavids|وبگاه=|بازبینی=|عنوان=دانشنامه ایرانیکا|ص=In his middle years, Maḥmūd had taken over Ḵᵛārazm (see CHORASMIA ii), and towards the end of his life, he also extended his conquests westwards across northern Persia, his prime target here being the branch of the Buyid dynasty (q.v.) ruling at Ray. On the pretext of an anti-Shiʿite crusade, he marched against Ray in 420/1029, deposed its ruler Majd-al-Dawla and went on to attack various Daylamite and Kurdish princes of northwestern Persia (Ebn al-Aṯīr, IX, pp. 371-74). Thus by his death, Maḥmūd had constituted the most powerful and extensive empire known in the Islamic world since the heyday of the ʿAbbasid caliphate.}}</ref>
پس از سلطان محمود، غزنویان با شکست از [[امپراتوری سلجوقی|سلجوقیان]] در [[نبرد دندانقان]] رو به ناتوانی گذارده و چندی بعد بستر حوزه فرمانروایی‌شان به بخش‌هایی از [[هندوستان]] و [[افغانستان]] کنونی محدود شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Battle of Dandānqān {{!}} Iranian history|نشانی=https://www.britannica.com/event/Battle-of-Dandanqan|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2020-08-31|کد زبان=en}}</ref>
آخرین پادشاه غزنوی، خسرو ملک بود که پس از یک رشته از نبردها با غوریان و شکست از آنها، به بند شد و سپس در اسارت درگذشت.<ref>Bosworth, C. E. (1968). "The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000–1217)". In Frye, R. N. (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 5: The Saljuq and Mongol periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 1–202. ISBN 0-521-06936-X.</ref>
[[File:Fighting between Mahmud of Ghazni and Abu 'Ali Simjuri.jpg|250پیکسل|بندانگشتی|نمونه ای از نگارگری غزنوی]]
نوزایی (رنسانس) زبان، فرهنگ و ادبیات فارسی در دوره ترکان غزنوی در قرن یازدهم میلادی صورت گرفت. {{sfn|Bosworth|1968|p=44}}{{sfn|Sharlet|2011|p=46}}{{sfn|Rowson|1998|p=۲۵۱}} دربار امپراتوری غزنوی به دلیل حمایت از ادبیات فارسی چنان مشهور بود که شعرایی همچون [[فرخی سیستانی]] برای ادامه فعالیت به نزد آنان سفر کردند.{{sfn|Sharlet|2011|p=۲۷}} مجموعه شعر کوتاه [[عنصری بلخی|عنصری]] (شاعر پارسی‌گوی) به [[سلطان محمود غزنوی|سلطان محمود]] و برادرانش نصر و یعقوب اختصاص یافته‌است.{{sfn|Sharlet|2011|p=۵۲}} سلطان محمود، غزنی را به مرکز آموزش علوم تبدیل کرد و [[فردوسی]] و [[ابوریحان بیرونی]] را به دربار خود دعوت نمود.{{sfn|Spooner|Hanaway|2012|p=۲۸۴}} او ترجیح داد که شهرت و جلالش به زبان فارسی ثبت گردد و صدها شاعر پارسی‌گوی در دربار او جمع شدند.{{sfn|Notghi|Sabri-Tabrizi|1994|p=۲۴۴}} وی کتابخانه‌های زیادی از ری و [[اصفهان]] به پایتخت خود آورد.{{sfn|Bosworth|1963|p=۱۳۲}} با فتح ری و اصفهان به دست سلطان محمود، ادبیات فارسی در آذربایجان و عراق عجم گسترش یافت.{{sfn|Ahmadi|2004|p=۱۴۶}}
غزنویان نوشته‌های تاریخی به زبان فارسی تدوین کردند.{{sfn|Meisami|1993|p=۲۴۷}} [[تاریخ بیهقی|تارخ بیهقی]] که در نیمه دوم قرن یازدهم نوشته شده‌است، نمونه ای از آن است.{{sfn|Poliakova|1984|p=۲۴۱}} با فتح شمال [[هند]] توسط سلطان محمود غزنوی، فرهنگ و ادبیات فارسی به [[لاهور]] راه یافت شد، که بعدها شعرای مشهوری همچون [[مسعود سعد سلمان]] در هندوستان پرورش یافتند.{{sfn|Ziad|2006|p=۲۹۴}} لاهور، تحت حکومت غزنویان در قرن یازدهم، دانشمندان پارسی را از خراسان، هند و آسیای مرکزی جلب کرد و به یک مرکز مهم فرهنگی زبان و ادبیات پارسی تبدیل شد.{{sfn|Alam|Nalini|Gaborieau|2000|p=24}}{{sfn|Spooner|Hanaway|2012|p=۲۸۴}}
[[File:Wall border, Afghanistan, Ghazni, 12th century AD, marble - Linden-Museum - Stuttgart, Germany - DSC03857.jpg|250پیکسل|بندانگشتی|نمونه ای از هنر غزنوی]]

==== امپراتوری سلجوقی ====
{{اصلی|امپراتوری سلجوقی}}
[[File:Seljuk Empire locator map.svg|350پیکسل|بندانگشتی|گستره فرمانروایی سلجوقیان در بیشترین حد خود]]
امپراتوری سلجوقی،<ref>{{cite book|title=Rāḥat al-ṣudūr va āyat al-surūr dar tārīkh-i āl-i saljūq|last=Rāvandī|first=Muḥammad|publisher=Intishārāt-i Asāṭīr|year=1385|isbn=9643313662|location=Tihrān}}</ref>یک امپراتوری [[مردم ترک|تُرک‌نژاد]]، با فرهنگ [[سنت ترکی-ایرانی|ترکی-ایرانی]]<ref>* "Aḥmad of Niǧde's ''al-Walad al-Shafīq'' and the Seljuk Past", A. C. S. Peacock, ''Anatolian Studies'', Vol. 54, (2004), 97; "With the growth of Seljuk power in Rum, a more highly developed Muslim cultural life, based on the ''Persianate culture'' of the Great Seljuk court, was able to take root in Anatolia."
* Meisami, Julie Scott, ''Persian Historiography to the End of the Twelfth Century'', (Edinburgh University Press, 1999), 143; "Nizam al-Mulk also attempted to organise the Saljuq administration according to the Persianate Ghaznavid model&nbsp k..."
* ''[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopaedia Iranica]]'', "[http://www.iranicaonline.org/articles/sahrbanu Šahrbānu]", Online Edition: "here one might bear in mind that non-Persian dynasties such as the Ghaznavids, Saljuqs and Ilkhanids were rapidly to adopt the Persian language and have their origins traced back to the ancient kings of Persia rather than to Turkmen heroes or Muslim saints&nbsp;..."
* [[Josef W. Meri]], ''Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia'', Routledge, 2005, p. 399
* [[Michael Mandelbaum]], ''Central Asia and the World'', [[شورای روابط خارجی|Council on Foreign Relations]] (May 1994), p. 79
* Jonathan Dewald, ''Europe 1450 to 1789: Encyclopedia of the Early Modern World'', Charles Scribner's Sons, 2004, p. 24: "Turcoman armies coming from the East had driven the Byzantines out of much of Asia Minor and established the Persianized sultanate of the Seljuks."
* [[رنه گروست|Grousset, Rene]], ''The Empire of the Steppes'', (Rutgers University Press, 1991), 161, 164; "renewed the Seljuk attempt to found a great Turko-Persian empire in eastern Iran." "It is to be noted that the Seljuks, those Turkomans who became sultans of Persia, did not Turkify Persia-no doubt because they did not wish to do so. On the contrary, it was they who voluntarily became Persians and who, in the manner of the great old Sassanid kings, strove to protect the Iranian populations from the plundering of Ghuzz bands and save Iranian culture from the Turkoman menace."
* Wendy M. K. Shaw, ''Possessors and possessed: museums, archaeology, and the visualization of history in the late Ottoman Empire''. University of California Press, 2003, {{ISBN|0-520-23335-2}}, {{ISBN|978-0-520-23335-5}}; p. 5.</ref> و [[سنی]] مذهب بود که توسط [[ایل قنیق]] از [[غز|تُرکان اغوز]] بنا نهاده شد و از ۱۰۳۷ تا ۱۱۹۴ میلادی؛ به مدت ۱۵۷ سال بر [[ایران بزرگ|ایران]]، آناتولی و [[آسیای مرکزی]] فرمانروایی کرد.<ref>* {{cite journal|last=Jackson|first=P.|year=2002|title=Review: The History of the Seljuq Turkmens: The History of the Seljuq Turkmens|journal=Journal of Islamic Studies|publisher=[[Oxford Centre for Islamic Studies]]|volume=13|issue=1|pages=75–76|doi=10.1093/jis/13.1.75}}
* Bosworth, C. E. (2001). 0Notes on Some Turkish Names in Abu 'l-Fadl Bayhaqi's Tarikh-i Mas'udi". ''Oriens'', Vol. 36, 2001 (2001), pp. 299–313.
* Dani, A. H. , Masson, V. M. (Eds), Asimova, M. S. (Eds), Litvinsky, B. A. (Eds), Boaworth, C. E. (Eds). (1999). ''History of Civilizations of Central Asia''. [[Motilal Banarsidass Publishers]] (Pvt. Ltd).
* [[Ian Hancock|Hancock, I.]] (2006). ''On Romani origins and identity''. The Romani Archives and Documentation Center. [[دانشگاه تگزاس در آستین|The University of Texas at Austin]].
* Asimov, M. S. , Bosworth, C. E. (eds.). (1998). ''History of Civilizations of Central Asia'', Vol. IV: "The Age of Achievement: AD 750 to the End of the Fifteenth Century", Part One: "The Historical, Social and Economic Setting". Multiple History Series. Paris: UNESCO Publishing.
* Dani, A. H. , Masson, V. M. (Eds), Asimova, M. S. (Eds), Litvinsky, B. A. (Eds), Boaworth, C. E. (Eds). (1999). ''History of Civilizations of Central Asia''. Motilal Banarsidass Publishers (Pvt. Ltd).</ref> وسعت قلمرو سلجوقیان از شرق تا [[هندوکش|کوه‌های هندوکش]]، از غرب تا فلات [[آناتولی]] و [[شام (سرزمین)|شام]]، از شمال تا [[آسیای مرکزی]] و از جنوب تا [[خلیج فارس]] ادامه داشت. سلجوقیان از سرزمین مادری خود یعنی حاشیه [[دریای آرال]] به [[خراسان]] حمله کرده و سپس وارد بخش مرکزی [[ایران]] شدند و پس از آن با پیروزی بر امپراتوری بیزانس در [[نبرد ملازگرد|نبرد مَلازگرد]]، [[آناتولی]] را تصرف کردند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Battle of Manzikert {{!}} Summary|نشانی=https://www.britannica.com/event/Battle-of-Manzikert|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2020-07-11|کد زبان=en}}</ref> سلجوقیان تحت سلطنت [[طغرل بیک]]، با ایجاد تسلط سیاسی بر [[خلافت عباسی]] در [[بغداد]]، رهبری [[جهان اسلام]] را به دست گرفتند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Toghrïl Beg {{!}} Muslim ruler|نشانی=https://www.britannica.com/biography/Toghril-Beg|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2020-07-11|کد زبان=en}}</ref>
[[File:Eagle plate tabriz.JPG|150پیکسل|بندانگشتی|عقاب دو سر، نماد سلجوقیان]]
امپراتوری سلجوقی در سال ۱۰۳۷ میلادی توسط [[طغرل‌بیگ]] بنیانگذاری شد. طغرل به واسطه [[سلجوق|سلجوق بیگ]] که یکی از سران تُرکان اوغوز بود به قدرت رسید. سلجوقیان باعث اتحاد دوباره [[جهان اسلام]] شدند و نقش کلیدی در [[نخستین جنگ صلیبی|جنگ‌های صلیبی اول]] و [[جنگ صلیبی دوم|دوم]] داشتند. مهاجرت ترک‌تباران به مناطق استراتژیک مرزهای شمالی و شمال غربی امپراتوری سلجوقی برای مقابله با حملات احتمالی دشمنان خارجی باعث [[ترک‌سازی]] این مناطق شد.<ref>*''An Introduction to the History of the Turkic Peoples'' (Peter B. Golden. Otto Harrasowitz, 1992). pg 386: "Turkic penetration probably began in the Hunnic era and its aftermath. Steady pressure from Turkic nomads was typical of the Khazar era, although there are no unambiguous references to permanent settlements. These most certainly occurred with the arrival of the Oguz in the 11th century. The Turkicization of much of Azarbayjan, according to Soviet scholars, was completed largely during the Ilxanid period if not by late Seljuk times. Sumer, placing a slightly different emphasis on the data (more correct in my view), posts three periods which Turkicization took place: Seljuk, Mongol and Post-Mongol (Qara Qoyunlu, Aq Qoyunlu and Safavid). In the first two, Oguz Turkic tribes advanced or were driven to the western frontiers (Anatolia) and Northern Azarbaijan (Arran, the Mugan steppe). In the last period, the Turkic elements in Iran (derived from Oguz, with lesser admixture of Uygur, Qipchaq, Qaluq and other Turks brought to Iran during the Chinggisid era, as well as Turkicized Mongols) were joined now by Anatolian Turks migrating back to Iran. This marked the final stage of Turkicization. Although there is some evidence for the presence of Qipchaqs among the Turkic tribes coming to this region, there is little doubt that the critical mass which brought about this linguistic shift was provided by the same Oguz-Turkmen tribes that had come to Anatolia. The Azeris of today are an overwhelmingly sedentary, detribalized people. Anthropologically, they are little distinguished from the Iranian neighbors."
* John Perry: "We should distinguish two complementary ways in which the advent of the Turks affected the language map of Iran. First, since the Turkish-speaking rulers of most Iranian polities from the Ghaznavids and Seljuks onward were already Iranized and patronized Persian literature in their domains, the expansion of Turk-ruled empires served to expand the territorial domain of written Persian into the conquered areas, notably Anatolia and Central and South Asia. Secondly, the influx of massive Turkish-speaking populations (culminating with the rank and file of the Mongol armies) and their settlement in large areas of Iran (particularly in Azerbaijan and the northwest), progressively turkicized local speakers of Persian, Kurdish and other Iranian languages"
(John Perry. "The Historical Role of Turkish in Relation to Persian of Iran". ''Iran & the Caucasus'', Vol. 5, (2001), pp. 193–200.)
* According to C.E. Bosworth:
"The eastern Caucasus came under Saljuq control in the middle years of the 5th/11th century, and in c. 468/1075-56 Sultan Alp Arslān sent his slave commander ʿEmād-al-dīn Savtigin as governor of Azerbaijan and Arrān, displacing the last Shaddadids. From this period begins the increasing Turkicization of Arrān, under the Saljuqs and then under the line of Eldigüzid or Ildeñizid Atabegs, who had to defend eastern Transcaucasia against the attacks of the resurgent Georgian kings. The influx of Oghuz and other Türkmens was accentuated by the Mongol invasions. Bardaʿa had never revived fully after the Rūs sacking, and is little mentioned in the sources."
(C.E. Bsowrth, Arran in ''Encyclopedia Iranica'')
* According to Fridrik Thordarson:
"Iranian influence on Caucasian languages. There is general agreement that Iranian languages predominated in Azerbaijan from the 1st millennium b.c. until the advent of the Turks in a.d. the 11th century (see Menges, pp. 41–42; Camb. Hist. Iran IV, pp. 226–228, and VI, pp. 950–952). The process of Turkicization was essentially complete by the beginning of the 16th century, and today Iranian languages are spoken in only a few scattered settlements in the area."</ref> پروفسور [[پیتر گلدن]] در کتاب خود که یکی از جامع‌ترین کتاب‌ها دربارهٔ تاریخ گروه‌های مختلف ترک چاپ شده‌است روند ترکی زبان شدن [[آذربایجان]] را به سه مرحله بخش کرده‌است:
{{نقل قول|نخست ورود سلجوقیان و مهاجرت قبایل اغوز به ناحیه آذربایجان و آران و آناتولی، دوم حمله مغولان که بیشتر سربازان شان ترک‌تبار بودند، و سوم دوران صفویان که بسیاری از قبایل اغوز-ترکمان قزلباش از آناتولی به ایران سرازیر شدند.<ref>{{پک|Golden|۱۹۹۲|ک=An introduction to the history of the Turkic peoples|ص=۳۸۶}}</ref>}} سلجوقیان سپس تحت تأثیر فرهنگ<ref>* C.E. Bosworth, "Turkmen Expansion towards the west" in ''UNESCO History of Humanity'', Volume IV, titled "From the Seventh to the Sixteenth Century", UNESCO Publishing / Routledge, p. 391: "While the Arabic language retained its primacy in such spheres as law, theology and science, the culture of the Seljuk court and secular literature within the sultanate became largely Persianized; this is seen in the early adoption of Persian epic names by the Seljuk rulers (Qubād, Kay Khusraw and so on) and in the use of Persian as a literary language (Turkmen must have been essentially a vehicle for everyday speech at this time). The process of Persianization accelerated in the thirteenth century with the presence in Konya of two of the most distinguished refugees fleeing before the Mongols, Bahā' al-Dīn Walad and his son Mawlānā Jalāl al-Dīn Rūmī, whose ''Mathnawī'', composed in Konya, constitutes one of the crowning glories of classical Persian literature."
* Mehmed Fuad Köprülü, "Early Mystics in Turkish Literature", Translated by Gary Leiser and Robert Dankoff, Routledge, 2006, p. 149: "If we wish to sketch, in broad outline, the civilization created by the Seljuks of Anatolia, we must recognize that the local—i.e. , non-Muslim, element was fairly insignificant compared to the Turkish and Arab-Persian elements, and that the Persian element was paramount. The Seljuk rulers, to be sure, who were in contact with not only Muslim Persian civilization, but also with the Arab civilizations in al-jazlra and Syria—indeed, with all Muslim peoples as far as India—also had connections with {various} Byzantine courts. Some of these rulers, like the great 'Ala' al-Dln Kai-Qubad I himself, who married Byzantine princesses and thus strengthened relations with their neighbors to the west, lived for many years in Byzantium and became very familiar with the customs and ceremonial at the Byzantine court. Still, this close contact with the ancient Greco-Roman and Christian traditions only resulted in their adoption of a policy of tolerance toward art, aesthetic life, painting, music, independent thought—in short, toward those things that were frowned upon by the narrow and piously ascetic views {of their subjects}. The contact of the common people with the Greeks and Armenians had basically the same result. [Before coming to Anatolia,] the Turkmens had been in contact with many nations and had long shown their ability to synthesize the artistic elements that thev had adopted from these nations. When they settled in Anatolia, they encountered peoples with whom they had not yet been in contact and immediately established relations with them as well. Ala al-Din Kai-Qubad I established ties with the Genoese and, especially, the Venetians at the ports of Sinop and Antalya, which belonged to him, and granted them commercial and legal concessions. Meanwhile, the Mongol invasion, which caused a great number of scholars and artisans to flee from Turkmenistan, Iran, and Khwarazm and settle within the Empire of the Seljuks of Anatolia, resulted in a reinforcing of Persian influence on the Anatolian Turks. Indeed, despite all claims to the contrary, there is no question that Persian influence was paramount among the Seljuks of Anatolia. This is clearly revealed by the fact that the sultans who ascended the throne after Ghiyath al-Din Kai-Khusraw I assumed titles taken from ancient Persian mythology, like Kai-Khusraw, Kai-Ka us, and Kai-Qubad; and that. Ala' al-Din Kai-Qubad I had some passages from the Shahname inscribed on the walls of Konya and Sivas. When we take into consideration domestic life in the Konya courts and the sincerity of the favor and attachment of the rulers to Persian poets and Persian literature, then this fact [i.e., the importance of Persian influence] is undeniable. With regard to the private lives of the rulers, their amusements, and palace ceremonial, the most definite influence was also that of Iran, mixed with the early Turkish traditions, and not that of Byzantium."
* Stephen P. Blake, '' Shahjahanabad: The Sovereign City in Mughal India, 1639–1739''. Cambridge University Press, 1991. pg 123: "For the Seljuks and Il-Khanids in Iran it was the rulers rather than the conquered who were "Persianized and Islamicized"</ref> و زبان<ref>* ''[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopaedia Iranica]]'', "[http://www.iranicaonline.org/articles/sahrbanu Šahrbānu]", Online Edition: "here one might bear in mind that non-Persian dynasties such as the Ghaznavids, Saljuqs and Ilkhanids were rapidly to adopt the Persian language and have their origins traced back to the ancient kings of Persia rather than to Turkmen heroes or Muslim saints&nbsp;..."
* O. Özgündenli, "[http://www.iranica.com/newsite/articles/ot_grp7/ot_pers_mss_ott_20050106.html Persian Manuscripts in Ottoman and Modern Turkish Libraries] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120122005207/http://www.iranica.com/newsite/articles/ot_grp7/ot_pers_mss_ott_20050106.html |date=2012-01-22}}", ''[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopaedia Iranica]]'', Online Edition
* ''[[دانشنامه بریتانیکا|Encyclopædia Britannica]]'', "[http://www.britannica.com/eb/article-9066688 Seljuq]", Online Edition: "Because the Turkish Seljuqs had no Islamic tradition or strong literary heritage of their own, they adopted the cultural language of their Persian instructors in Islam. Literary Persian thus spread to the whole of Iran, and the Arabic language disappeared in that country except in works of religious scholarship&nbsp;..."
* M. Ravandi, "The Seljuq court at Konya and the Persianisation of Anatolian Cities", in ''Mesogeios (Mediterranean Studies)'', vol. 25-6 (2005), pp. 157–69
* F. Daftary, "Sectarian and National Movements in Iran, Khorasan, and Trasoxania during Umayyad and Early Abbasid Times", in ''History of Civilizations of Central Asia'', Vol 4, pt. 1; edited by M.S. Asimov and [[Clifford Edmund Bosworth|C.E. Bosworth]]; [[یونسکو|UNESCO]] Publishing, [[مؤسسه مطالعات اسماعیلی|Institute of Ismaili Studies]]: "Not only did the inhabitants of Khurasan not succumb to the language of the nomadic invaders, but they imposed their own tongue on them. The region could even assimilate the Turkic Ghaznavids and Seljuks (eleventh and twelfth centuries), the Timurids (fourteenth–fifteenth centuries), and the Qajars (nineteenth–twentieth centuries)&nbsp;..."</ref> ایرانیان قرار گرفتند و نقش مهمی در ایجاد پیوند بین فرهنگ‌های [[سنت ترکی-ایرانی|ترکی-ایرانی]] ایفا کردند<ref>"The [[سنت ترکی-ایرانی|Turko-Persian tradition]] features Persian culture patronized by Turkic rulers." See Daniel Pipes: "The Event of Our Era: Former Soviet Muslim Republics Change the Middle East" in Michael Mandelbaum, "Central Asia and the World: Kazakhstan, Uzbekistan, Tajikistan, Kyrgyzstan, Turkemenistan and the World", Council on Foreign Relations, p. 79. Exact statement: "In Short, the Turko-Persian tradition featured Persian culture patronized by Turcophone rulers."</ref> به گونه‌ای که حتی باعث انتقال فرهنگ ایرانی به [[آناتولی|فلات آناتولی]] نیز گشتند.<ref>Grousset, Rene, ''The Empire of the Steppes'', (Rutgers University Press, 1991), 574.</ref><ref>Bingham, Woodbridge, Hilary Conroy and Frank William Iklé, ''History of Asia'', Vol.1, (Allyn and Bacon, 1964), 98.</ref> استقلال فرهنگی زبان فارسی (از زبان عربی) در امپراتوری سلجوقی شکوفا شد.<ref name=":0">{{یادکرد وب|عنوان=Seljuq {{!}} History & Facts|نشانی=https://www.britannica.com/topic/Seljuq|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2020-05-28|کد زبان=en}}</ref> از آنجا که سلجوقیان، سنت اسلامی یا ادبی قوی از خود نداشتند، زبان ملی مملکت تحت سلطه خود، یعنی فارسی را به کار گرفتند، بدین ترتیب زبان و ادبیات فارسی در کل ایران رواج یافت و زبان عربی در آن کشور جز در آثار معارف دینی ناپدید شد.<ref name=":0"/> 
[[File:Hexagonal Tile with Sphinx - Konya (Turkey) - 12th century - MET - Inventory number 1976.245.jpg|200پیکسل|بندانگشتی|سرامیک سلجوقی، نمونه‌ای از [[هنر سلجوقیان]]]]
سلجوقیان مراکز آموزش عالی را تأسیس کردند و حامیان هنر و ادبیات بودند. دستاوردهای علمی در دوران سلطنت آنها توسط دانشمندانی مانند [[خیام|عمر خیام]] و [[غزالی|امام محمد غزالی]] مشخص می‌شود. در دوره امپراتوری سلجوقی، فارسی به زبان ضبط تاریخی تبدیل شد، در حالی که مرکز فرهنگ زبان عربی از [[بغداد]] به [[قاهره]] تغییر یافت.<ref>Andre Wink, ''Al-Hind: The Making of the Indo-Islamic World'', Vol.2, 16. {{Subscription required |via=[[کتابخانه برخط کوئستیا|Questia]]}}</ref>بنیادگذاری مدارس [[نظامیه]] توسط [[خواجه نظام‌الملک طوسی]] در [[بغداد]]، [[بلخ]]، [[نیشابور]] و [[اصفهان]] از کوشش‌های فرهنگی این دوره است.<ref>Ed(s). "al- Niẓāmiyya , al- Madrasa." Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2010, retrieved 20(03/2010)</ref> برنامه درسی نظامیه ابتدا به مطالعات دینی، قوانین اسلامی، ادبیات عرب و علم حساب متمرکز شده و بعداً به تاریخ، ریاضیات، علوم فیزیکی و موسیقی نیز تعمیم یافته‌است.<ref>B.G. Massialas & S.A. Jarrar (1987), [https://www.jstor.org/stable/41857917 "Conflicts in education in the Arab world: The present challenge"], ''Arab Studies Quarterly'': "''Subjects such as history, mathematics, physical sciences, and music were added to the curriculum of Al-Nizamiyah at a later time.''"</ref>

امپراتوری سلجوقی، از نظر سیاسی و مذهبی، میراث محکمی را برای جهان اسلام به جا گذاشت. در دوره سلجوقی، شبکه ای از مدارس (دانشکده‌های اسلامی) تأسیس شد که قادر به آموزش به مدیران دولتی و علمای دینی بود. در میان بسیاری از مساجد که توسط سلاطین سلجوقی ساخته شده بود، می‌توان به مسجد بزرگ اصفهانی (مسجد جامع) اشاره کرد. استقلال فرهنگی زبان فارسی (از زبان عربی) در امپراتوری سلجوقی شکوفا شد.<ref name=":0"/>

[[زبان فارسی]] در این دوره رواج کامل یافت و بیشتر پادشاهان سلجوقی در گسترش فرهنگ و تمدن ایرانی و سخن فارسی و تشویق و ترغیب شعرا و نویسندگان فارسی‌زبان کوشش فراوان کردند.
[[File:Divrigi Mosque north portal DSCF2438 edit.jpg|250پیکسل|بندانگشتی|نمونه ای از هنر سلجوقی در معماری]]
پادشاهان سلجوقی برخی خود شعر می‌سرودند، چنان‌که [[ملکشاه سلجوقی]] هم اشعار فارسی حفظ داشت و هم خود به فارسی شعر می‌گفت و همچنین طغرل سوم آخرین پادشاه این سلسله شاعر فارسی گوی بوده‌است.<ref name="دبیری‌نژاد، بدیع‌الله. صص۵۷–۶۰">دبیری‌نژاد، بدیع‌الله. صص۵۷–۶۰.</ref>

سلجوقیان با توجه به نقشی که در [[جنگ‌های صلیبی]] داشته و فتوحاتی که در طول حکومت خود انجام دادند، سر جمع خدمت بزرگی را به جهان اسلام کرده‌اند. اسلام بخش مهمی از گستردگی کنونی خود را مدیون تلاش‌ها، شجاعتها و از خودگذشتگی‌های سلاطین این سلسله می‌باشد.
[[File:Folio Quran Met 29.160.23.jpg|200پیکسل|بندانگشتی|برگی از قرآن نوشته شده در زمان سلجوقیان]]
[[File:Shatranj.jpg|250پیکسل|بندانگشتی|شطرنج سلجوقی پیدا شده در طی [[پژوهش‌های باستان‌شناسی در نیشابور]]، موزه متروپولیتن نیویورک]]

==== امپراتوری خوارزمشاهی ====
{{اصلی|خوارزمشاهیان}}
[[File:Khwarazmian dynasty (greatest extent).svg|300پیکسل|بندانگشتی|قلمرو حکومت خوارزمشاهیان در بیشترین اندازه خود]]
امپراتوری خوارزمشاهی، یک امپراتوری [[مردم ترک|تُرک‌نژاد]]، <ref name="Iranica">[[Clifford Edmund Bosworth|C. E. Bosworth]]: [http://www.iranicaonline.org/articles/khwarazmshahs-i Khwarazmshahs i. Descendants of the line of Anuštigin]. In [[Encyclopaedia Iranica]], online ed. , 2009: ''"Little specific is known about the internal functioning of the Khwarazmian state, but its bureaucracy, directed as it was by Persian officials, must have followed the Saljuq model. This is the impression gained from the various Khwarazmian chancery and financial documents preserved in the collections of enšāʾdocuments and epistles from this period. The authors of at least three of these collections—Rašid-al-Din Vaṭvāṭ (d. 1182-83 or 1187-88), with his two collections of rasāʾel, and Bahāʾ-al-Din Baḡdādi, compiler of the important Ketāb al-tawaṣṣol elā al-tarassol—were heads of the Khwarazmian chancery. The Khwarazmshahs had viziers as their chief executives, on the traditional pattern, and only as the dynasty approached its end did ʿAlāʾ-al-Din Moḥammad in ca. 615/1218 divide up the office amongst six commissioners (wakildārs; see Kafesoğlu, pp. 5-8, 17; Horst, pp. 10-12, 25, and passim). Nor is much specifically known of court life in Gorgānj under the Khwarazmshahs, but they had, like other rulers of their age, their court eulogists, and as well as being a noted stylist, Rašid-al-Din Vaṭvāṭ also had a considerable reputation as a poet in Persian."''</ref><ref>Homa Katouzian, "Iranian history and politics", Published by Routledge, 2003. pg 128: "''Indeed, since the formation of the Ghaznavids state in the tenth century until the fall of Qajars at the beginning of the twentieth century, most parts of the Iranian cultural regions were ruled by Turkic-speaking dynasties most of the time. At the same time, the official language was Persian, the court literature was in Persian, and most of the chancellors, ministers, and mandarins were Persian speakers of the highest learning and ability''"</ref><ref>"Persian Prose Literature." World Eras. 2002. HighBeam Research. (3 September 2012);"''Princes, although they were often tutored in Arabic and religious subjects, frequently did not feel as comfortable with the Arabic language and preferred literature in Persian, which was either their mother tongue—as in the case of dynasties such as the Saffarids (861–1003), Samanids (873–1005), and Buyids (945–1055)—or was a preferred lingua franca for them—as with the later Turkish dynasties such as the Ghaznawids (977–1187) and Saljuks (1037–1194)''". [https://web.archive.org/web/20130502180821/http://www.highbeam.com/doc/1G2-3034700041.html]</ref> با فرهنگ [[سنت ترکی-ایرانی|ترکی-ایرانی]] و [[سنی]] مذهب بود،<ref>[[Clifford Edmund Bosworth|Bosworth]] in ''Camb. Hist. of Iran'', Vol. V, pp. 66 & 93; B.G. Gafurov & D. Kaushik, ''"Central Asia: Pre-Historic to Pre-Modern Times"''; Delhi, 2005; {{ISBN|81-7541-246-1}}</ref><ref>[[Clifford Edmund Bosworth|C. E. Bosworth]], ''"Chorasmia ii. In Islamic times"'' in: [[Encyclopaedia Iranica]] (reference to Turkish scholar Kafesoğlu), v, p. 140, Online Edition: ''"The governors were often Turkish slave commanders of the Saljuqs; one of them was Anūštigin Ḡaṛčaʾī, whose son Qoṭb-al-Dīn Moḥammad began in 490/1097 what became in effect a hereditary and largely independent line of ḵǰᵛārazmšāhs."'' ([http://www.iranicaonline.org/articles/chorasmia-ii LINK])</ref>که غلامان ترک آن را بنا نهادند.
این امپراتوری، از ۱۰۷۷ تا ۱۲۳۱ میلادی؛ به مدت ۱۵۴ سال بر ایران و [[آسیای میانه]] حاکم بود.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Khwārezm-Shāh Dynasty {{!}} Turkish dynasty|نشانی=https://www.britannica.com/topic/Khwarezm-Shah-dynasty|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2020-05-28|کد زبان=en}}</ref>
خوارزمشاهیان ابتدا به عنوان حکومتی دست‌نشانده از طرف [[امپراتوری سلجوقی]] بوده و بعد از آن به صورت پادشاهی مستقل حکومت کردند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Khwārezm-Shāh Dynasty {{!}} Turkish dynasty|نشانی=https://www.britannica.com/topic/Khwarezm-Shah-dynasty|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2020-05-28|کد زبان=en}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=KHWARAZMSHAHS i. – Encyclopaedia Iranica|نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/khwarazmshahs-i|وبگاه=www.iranicaonline.org|بازبینی=2020-05-28}}</ref><ref>Rene Grousset, ''The Empire of the Steppes:A History of Central Asia'', Transl. Naomi Walford, (Rutgers University Press, 1991), 159.</ref> بنیانگذار این سلسله، [[انوشتکین]] بود که در سال ۱۰۷۷ میلادی [[ملکشاه یکم|ملکشاه سلجوقی]] او را به عنوان حاکم [[خوارزم]] منصوب کرد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Khwārezm-Shāh Dynasty {{!}} Turkish dynasty|نشانی=https://www.britannica.com/topic/Khwarezm-Shah-dynasty|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2020-05-28|کد زبان=en}}</ref> فرزندان انوشتکین (تا پیش از ۱۱۵۷ میلادی) به نمایندگی از پادشاهان [[امپراتوری سلجوقی|سلجوقی]] بر خوارزم حکمرانی می‌کردند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Khwārezm-Shāh Dynasty {{!}} Turkish dynasty|نشانی=https://www.britannica.com/topic/Khwarezm-Shah-dynasty|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2020-05-28|کد زبان=en}}</ref> انوشتکین ممکن است متعلق به قبیله [[بیگدلی]] از [[غز|ترکان اوغوز]] باشد.<ref name="anush">{{cite book|last1=Fazlallakh|first1=Rashid ad-Din|title=Oghuznameh (in Russian)|date=1987|location=Baku}}"Similarly, the most distant ancestor of Sultan [[Muhammad, Khwarezm-Shah|Muhammad Khwarazmshah]] was [[Anushtegin Gharchai|Nushtekin Gharcha]], who was a descendant of the Begdili tribe of the Oghuz family."</ref>

خوارزمشاهیان به دست مغولان سقوط کردند و ایران زیر چیرگی مغولان درآمد و صدمات فراوانی دید.
[[چنگیزخان|چنگیز خان]] پس از چیره شدن بر [[جمهوری خلق چین|چین]] و بخشی از [[آسیای مرکزی|آسیای میانه]] با [[خوارزمشاهیان]] همسایه شد. خواسته چنگیز خان بازکردن [[راه ابریشم|راه بازرگانی]] میان قلمرو خوارزمشاهیان و چین بود. او در ابتدا، نسبت به سلطان [[علاءالدین محمد خوارزمشاه|محمد خوارزمشاه]] ادب و احترام را رعایت کرد ولی این پادشاه با تدابیر خصمانهٔ خود موجب غضب خان مغول و هجوم او به ممالک اسلامی شد. سلطان محمد خوارزمشاه با سپاهی به مبارزه با مغول برآمد، ولی از [[جوجی]] پسر چنگیز شکست خورد و از آن پس تصمیم گرفت که از مواجهه با لشکر مغول خودداری کند.
سلطان [[محمد خوارزمشاه]] که تاب مقاومت نداشت به [[جزیرهٔ آبسکون]] (واقع در [[دریای خزر]]) می‌گریزد و همان‌جا می‌میرد. پسر او، [[سلطان جلال الدین خوارزمشاه]]، در برابر هجوم مغولان ایستادگی می‌کند. چنگیزخان هم در وصف جلال الدین به فرزندان و سپاهیان خود می‌گوید: «از پدر چنین پسر باید».
حمله چنگیزخان مغول چنان وحشتناک و بیرحمانه بود که خیابان‌های [[نیشابور]] «که مهد علم و دانش و نوآوری آن زمان بود، تبدیل به جویبارهای خون گردید، و از سرهای بریده مردان و زنان و کودکان هرم‌هایی ساخته شد، و حتی به سگ‌ها و گربه‌های شهر نیز رحم نکردند.»<ref>ساندرا ماکی در کتب: ''The Iranians: Persia, Islam, and the soul of a nation. '' 1996. {{ISBN|0-525-94005-7|en}}. ص۶۹.</ref>
[[پرونده:KonyeUrgenchMinaret.jpg|بندانگشتی|راست|180px|[[مناره|منارهٔ]] قوتلوغ تیمور و آرامگاه [[علاءالدین تکش]] از معدود بناهایی هستند که از [[کهنه گرگانج]] پایتخت باشکوه خوارزمشاهیان باقی‌مانده‌اند. این دو اثر تاریخی امروزه در شمال غربی کشور [[ترکمنستان]] واقع شده‌اند.<ref dir=ltr>{{یادکرد وب |عنوان=Kunya-Urgench |نشانی=http://whc.unesco.org/en/list/1199 |تاریخ=5 February 2013 |ناشر=UNESCO |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6EBvfNKki?url=http://whc.unesco.org/en/list/1199 |تاریخ بایگانی=4 فوریه 2013 |بازبینی=4 فوریه 2013}}</ref>]]
[[File:Urgench.jpg|thumb|right|250px|بنایی در کهنه‌گرگانج، نخستین پایتخت خوارزمشاهیان]]

==== حکومت‌های محلی ====
* [[اسماعیلیان الموت]]
* [[اتابکان لر بزرگ]]
* [[اتابکان لر کوچک]]
* [[اتابکان فارس]]
* [[اتابکان آذربایجان]]
* [[اتابکان یزد]]
* [[غوریان]]

=== حکومت [[مغول|مغولان]] (۱۲۱۹–۱۳۷۰) ===
==== حمله مغولان به ایران ====
{{اصلی|حمله مغول به ایران}}
[[سلطان محمد خوارزمشاه]] با وجود اقتدار ظاهری خود، در هنگام حمله آمادهٔ مدافعه نبود. او برای تهیه تدارکات جنگی، در ظرف یک سال سه بار از مردم مالیات ستانده و به همن جهت اعتراض و نارضایتی مردم را برانگیخت. همچنین او قشون خود را به گروه‌های کوچک تقسیم نمود و در نقاط مختلف مستقر نمود. این پراکندگی نیروهای نظامی دولت خوارزمشاهی زمینه را برای پیروزی لشکر مغول مساعدتر کرد. از نواحی [[تاجیک]]‌نشین در طی حملهٔ مغول تنها [[بدخشان]] و برخی ولایات کوهستانی [[تاجیکستان]] شرقی و نیز چندی از محل‌های [[غور]] که با قلعه‌های محکم حفاظت شده بودند، از استیلای مغول ایمن ماندند.<ref>{{پک|غفوروف|۱۳۷۷|ک=تاجیکان|ص= ۷۰۷}}</ref> پس‌از حملهٔ مغولان، ایران به قلمرو [[امپراتوری مغول]] ضمیمه شد. پس‌از مدتی که امپراتوری مغول چندپاره شد، نوه چنگیز، [[هلاکوخان]] مغول بار دیگر بر ایران تاخت و سپس حکومت [[ایلخانان]] را تأسیس کرد. در حمله مغولان به ایران، آسیب‌های بسیاری به ایران وارد شد. بسیاری از شهرها، قنات‌ها و بناها نابود شدند. مردمان شهرهای زیادی قتل‌عام شدند. کتاب‌ها سوزانده شدند و به علم و فرهنگ جامعه آسیب فراوانی وارد شد. بااین‌حال در حمله هلاکو به ایران، آسیب کمتری به جامعه وارد شد.

==== ایلخانان ====
{{اصلی|لشکرکشی هلاکو خان به ایران|ایلخانان}}
[[File:Ilkhanate (greatest extent).svg|270پیکسل|بندانگشتی|قلمرو حکومت ایلخانان در بیشترین اندازه خود]]
[[ایلخانان|امپراتوری ایلخانی]]، سلسله‌ای مغول بود که پس‌از چندپارگی امپراتوری مغول به‌دست هلاکوخان مغول بنیان‌گذاری شد.<ref>{{cite journal |last1=Biran |first1=Michael |title=Il‐Khanate Empire |journal=The Encyclopedia of Empire (Eds N. Dalziel and J. M. MacKenzie). |date=2016 |pages=1–6 |doi=10.1002/9781118455074.wbeoe362|isbn=978-1-118-45507-4}}</ref> این امپراتوری از سال ۶۵۴ تا ۷۵۶ ه‍.ق (۱۲۵۶ تا ۱۳۵۶ میلادی) به مدت حدود ۱۰۰ سال در سرزمین ایران حکومت کرد و در بخش غربی امپراتوری مغول، با نام رسمی ایران‌زمین شناخته می‌شد.<ref>{{cite book |last1=Danilenko |first1=Nadja |title=Picturing the Islamicate World: The Story of al-Iṣṭakhrī's Book of Routes and Realms |date=2020 |publisher=Brill |page=101 |chapter=In Persian, Please! The Translations of al-Iṣṭakhrī’s Book of Routes and Realms|quote=Connecting to ''īrān'' as illustrated in the ''Shāhnāma'', “land of Iran” rose to the official name for the Ilkhanid realm.}}</ref><ref>{{Encyclopaedia Iranica | title = IRANIAN IDENTITY iii. MEDIEVAL ISLAMIC PERIOD | last = Ashraf | first = Ahmad | authorlink = | url = https://iranicaonline.org/articles/iranian-identity-iii-medieval-islamic-period | volume = 13 | fascicle = 5 | pages = 507–522 | location = | publisher = | quote = (...) the Mongol and Timurid phase, during which the name “Iran” was used for the dynastic realm and a pre-modern ethno-national history of Iranian dynasties was arranged.}}</ref> امپراتوری، توسط دودمان هلاکو اداره می‌شد. هولاکوخان، نوه چنگیزخان، پس از مرگ برادرش در سال ۱۲۶۰، بخش خاورمیانه امپراتوری مغول را به ارث برد. هسته قلمرو حکومت او بخشی از کشورهای ایران، آذربایجان و ترکیه را دربرمی‌گیرد. ایلخانان در بزرگ‌ترین حد خود، بخش‌هایی از عراق، سوریه، ارمنستان، گرجستان، افغانستان، ترکمنستان، پاکستان، بخشی از داغستان امروزی و بخشی از تاجیکستان مدرن را نیز شامل می‌شدند. بعدها حاکمان ایلخانی، از سال ۱۲۹۵ به اسلام گرویدند. ایلخانان در نهایت مجذوب فرهنگ ایرانی شدند و به یکی از حامیان آن تبدیل گشتند. آخرین خان آن ابوسعید در سال ۱۳۳۵ درگذشت و پس از آن خانات از هم پاشید. فرمانروایان ایلخانی، اگرچه اصالتی غیرایرانی داشتند، اما سعی کردند با گره زدن خود به گذشته ایران، مشروعیت خود را تامین کنند.<ref>{{cite book |last1=Danilenko |first1=Nadja |title=Picturing the Islamicate World: The Story of al-Iṣṭakhrī's Book of Routes and Realms |date=2020 |publisher=Brill |pages=94–95 |chapter=In Persian, Please! The Translations of al-Iṣṭakhrī’s Book of Routes and Realms}}</ref>

=== نخستین دوران ملوک‌الطوایفی ===
{{اصلی|ایران در دوران ملوک‌الطوایفی پس از ایلخانان}}
[[پرونده:Iran-anarchy era.svg|بندانگشتی|400px|ایران ملوک‌الطوایفی|جایگزین=]]
دوران حکومت [[ایلخانان]] در ایران از سال ۱۲۵۶ م با نظم و انضباط آغاز شد، اما در بی‌نظمی تا ۱۳۴۹ م پایان یافت. در پایان حکومت ایلخانان (دوران ضعف آنان)، ایران شاهد ''ملوک‌الطوایفی'' در عرصه حکومت و نهضت‌های انقلابی ضد ایلخانان نظیر [[سربداران]] بود. دوره ملوک‌الطوایفی، افول و انحطاط را برای ایران به همراه آورد.
در این دوره حکومت‌های مختلفی بر نقاط گوناگون ایران حاکم بودند. که ازجمله آنان می‌توان به این موارد اشاره کرد:
{{چندستونه||10em}}
* [[چلاویان]]
* [[مرعشیان]]
* [[کیاییان]]
* [[اسحاقوندان]]
* [[آل اینجو]]
* [[آل کاکویه]]
* [[سربداران]]
* [[آل چوپان]]
* [[آل کرت]]
* [[آل مظفر]]
* [[جلایریان]]
* [[مشعشعیان]]
* [[ملوک شبانکاره]]
* [[اتابکان فارس]]
* [[اتابکان لرستان]]
* [[اتابکان یزد]]
* [[اتابکان آذربایجان]]
* [[اتابکان اربل]]
* [[حکومت اردلان]]
* [[حکومت والیان ایلام]]
{{پایان چندستونه}}

=== امپراتوری تیموری(۱۳۷۰–۱۵۰۷) ===
{{اصلی|امپراتوری تیموری}}
[[File:Timurid Empire (greatest extent).svg|300پیکسل|وسط|بندانگشتی|قلمرو حکومت [[تیمور گورکانی]]]]
[[File:Timur reconstruction03.jpg|thumb|upright|150px|بازسازی چهره تیمور گورکانی، فاتح ترک-مغول]]
در ایران تا پیش‌از حملات [[تیمور]] (فاتح ترک-مغول)، سلسله‌های زیادی در نقاط گوناگون حکومت می‌کردند.<ref>Peter B. Golden ''Central Asia in World History (New Oxford World History)'' (Oxford University Press, 2011), page 94: "He was born some 100 km (62 miles) south of Samarkand into a clan of the Barlas, a Turkicized tribe of Mongol descent."</ref> تیمور پس از ایجاد پایگاه قدرت خود در فرارود در سال ۱۳۸۱م به ایران حمله کرد و طی سه یورش موسوم به "یورش سه‌ساله"، "یورش پنج‌ساله" و "یورش هفت‌ساله"، سراسر [[ایران بزرگ]] را تصرف کرد. لشکرکشی‌های تیمور به بی‌رحمی و دهشتناکی شناخته شده‌است. بسیاری از مردم کشته شدند، مردم اصفهان قتل عام شدند ([[محاصره اصفهان (۱۳۸۷)|قتل عام اصفهان]]) و چندین شهر ویران شد.<ref name="lcweb2.loc.gov">This section incorporates test from the public domain [[Library of Congress Country Studies]] [http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/irtoc.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070313185348/http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/irtoc.html|date=2007-03-13}}</ref>

تیمور به شکست ناپذیر بودن در جنگ و نیز به [[رنسانس تیموری]] که در امپراتوری او رخ داد شناخته می‌شود. رنسانس تیموری دوره‌ای تاریخی در [[تاریخ آسیا|تاریخ آسیایی]] و [[تاریخ اسلام|اسلامی]] بود که اواخر قرن چهاردهم، قرن پانزدهم و اوایل قرن شانزدهم میلادی را در بر می‌گرفت. پس از انحطاط تدریجی [[دوران طلایی اسلام|عصر طلایی اسلامی]]، [[امپراتوری تیموری]]، مستقر در [[آسیای مرکزی]] تحت حکومت [[دودمان تیمور|سلسله تیموری]]، شاهد احیای هنرها و علوم در [[جهان اسلام]] بود. جنبش آن در سراسر جهان اسلام گسترش یافت و تأثیرات عمیقی بر آسیای اواخر [[قرون وسطی]] و اوایل دوره مدرن گذاشت. رنسانس تیموری کمی زودتر از جنبش [[رنسانس|رنسانس در اروپا]] بود. برخی آن را از لحاظ شکوه با [[کواتروچنتو|کواتروسنتو ایتالیایی]] همسان توصیف کرده‌اند. بر اساس آرمان‌های اسلامی، پایه‌های رنسانس تیموری شامل بازسازی [[سمرقند]] و اختراع شطرنج تیموری توسط [[تیمور]]، سلطنت [[شاهرخ]] و همسرش [[گوهرشاد بیگم|گوهرشاد]] در [[هرات]] (شهر رقیب [[فلورانس]] در [[رنسانس ایتالیا]]) بود. رنسانس تیموری با دوره [[الغ‌بیگ]] منجم و [[ریاضی‌دان|ریاضیدان]] بزرگ تیموری همراه بود. ساخت مراکز دانش توسط حامی هنر [[سلطان حسین بایقرا]] در این دوره روی داد. در این رنسانس، پروژه‌های ساختمانی در مقیاس بزرگ انجام شد و مقبره‌ها، مدارس و کتابخانه‌ها و کارگاه‌های کتب اسلامی ایجاد شد. مطالعات ریاضی و نجومی دوباره تقویت شد و در آغاز قرن شانزدهم تسلط بر [[سلاح گرم]] عملی شد. از برجسته‌ترین عمارت‌های دوران رنسانس تیموری میتوان به کاخ تابستانی در شهر سبز، [[مسجد بی‌بی خانم]]، عمارت رجستان و [[مسجد گوهرشاد]] در شهر [[مشهد]] اشاره کرد. شهر هرات در این دوران به یک مرکز مهم حیات فکری و هنری در جهان اسلام تبدیل شد. سمرقند، مرکز مطالعات علمی که قبلاً در جریان فتح خوارزم توسط مغول ویران شده بود، به دلیل بازسازی در این دوره به مرکز رنسانس و به‌طور کلی تمدن اسلامی تبدیل شد. رنسانس تیموری تأثیر فرهنگی و هنری قابل توجهی بر کشورهای عصر [[امپراتوری‌های باروت]] ([[امپراتوری عثمانی]]، [[ایران صفوی]] و [[امپراتوری گورکانی]]) داشت.<ref>{{یادکرد-ویکی|پیوند=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Timurid_Renaissance&oldid=1054150625|عنوان=Timurid Renaissance|زبان=انگلیسی|بازیابی=}}</ref>

جانشینان تیمور تا سال ۱۴۶۹<ref name=autogenerated1>{{یادکرد-ویکی|پیوند =http://en.wikipedia.org/wiki/Abu_Sa%27id_(Timurid_dynasty)|عنوان =Abu Sa'id (Timurid dynasty)|زبان = انگلیسی|بازیابی = ۲۴ مارس ۲۰۱۰}}</ref> بر بیشتر ایران تسلط داشتند. پس از آن با اینکه قلمرو تیموریان در ایران محدود‌تر شد اما پادشاهان تیموری مانند [[میرزا ابوالقاسم بابر|بابر]]، [[ابراهیم میرزا]] و [[سلطان حسین بایقرا]] تا سال ۱۵۰۶ میلادی بر بخش‌های وسیعی از شرق ایران شامل [[خراسان|خراسان بزرگ]] و [[سیستان]] فرمانروایی کردند.<ref name="lcweb2.loc.gov"/>

==== قراقویونلو ====
{{اصلی|قره‌قویونلو}}
[[File:Qara Qoyunlu Turcomans 1407–1468.png|thumb|250px|قلمرو حکومت قراقویونلوها در بیشترین اندازه خود]]
قراقویونلوها حکومتی [[ترکمن]] بودند.<ref>[[Encyclopedia Iranica]] ''Subsequently, it came under the control of '''Turkmen dynasties''' like the Āq Qoyunlū and Qara Qoyunlū and then of local khanates like those of Qara Bāḡ and Naḵǰavān which formed a buffer region between the Ottomans and Safavids.'' “[http://www.iranicaonline.org/articles/araxes-river#pt2] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210104154026/https://iranicaonline.org/articles/araxes-river#pt2|date=2021-01-04}}"</ref><ref>{{cite book |last1=Philippe |first1=Beaujard |title=The Worlds of the Indian Ocean |date=2019 |publisher=Cambridge University Press |location=Chapter 17 - Western Asia: Revival of the Persian Gulf |isbn=978-1-108-34121-9 |pages=515–521}} "In a state of demographic stagnation or downturn, the region was an easy prey for nomadic '''Turkmen'''. The '''Turkmen''', however, never managed to build strong states, owing to a lack of sedentary populations (Martinez-Gros 2009: 643). When Tamerlane died in 1405, the Jalāyerid sultan Ahmad, who had fled Iraq, came back to Baghdad. Five years later, he died in Tabriz (1410) in a battle led against the '''Turkmen Kara Koyunlu''' ("[Those of the] Black Sheep"), who took Baghdad in 1412."</ref><ref>{{cite web |title=Kara Koyunlu |url=https://www.britannica.com/topic/Kara-Koyunlu |website=Encyclopaedia Britannica |access-date=2020-07-16 |archive-date=2019-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190322033432/https://www.britannica.com/topic/Kara-Koyunlu |url-status=live}} "Kara Koyunlu, also spelled Qara Qoyunlu, Turkish Karakoyunlular, English Black Sheep, '''Turkmen''' tribal federation that ruled Azerbaijan, Armenia, and Iraq from about 1375 to 1468."</ref><ref>{{cite book |title=The Book of Dede Korkut |url=https://archive.org/details/bookofdedekorkut0000unse |url-access=registration |date=1972 |publisher=University of Texas Press |isbn=0-292-70787-8 |page=Introduction |edition=F.Sumer, A.Uysal, W.Walker}}</ref> آن‌ها فدراسیون قبیله‌ای بودند که از سال ۱۳۷۴ تا ۱۴۶۸ میلادی بر شمال غرب ایران و مناطق اطراف آن حکومت می‌کردند. قراقویونلوها قلمرو خود را تا بغداد گسترش دادند، اما جنگ داخلی، شکست از تیموریان، شورش ارمنی‌ها در پاسخ به آزار و اذیت آنها،<ref>Kouymjian. "Armenia", pp. 6–7.</ref> و مبارزات ناموفق با آق‌قویونلوها منجر به سقوط آنها شد.<ref>{{cite book |title=The Encyclopedia of World History|url=https://archive.org/details/encyclopediaworl00stea|url-access=limited|last=Stearns|first=Peter N.|author2=Leonard, William|year=2001|publisher=Houghton Muffin Books|isbn=0-395-65237-5|page=[https://archive.org/details/encyclopediaworl00stea/page/n2448 122]}}</ref>

==== آق‌قویونلو ====
{{اصلی|آق‌قویونلو}}
[[File:Map Aq Qoyunlu 1478-en.png|thumb|250px|قلمرو حکومت آق‌قویونلوها در بیشترین اندازه خود]]
آق‌قویونلوها حکومتی ترکمن بودند.<ref>{{cite web |title=Ak Koyunlu |url=https://www.britannica.com/topic/Ak-Koyunlu |website=Encyclopaedia Britannica |access-date=2020-07-16 |archive-date=2020-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200426102626/https://www.britannica.com/topic/Ak-Koyunlu |url-status=live}} "Ak Koyunlu, also spelled Aq Qoyunlu (“White Sheep”), '''Turkmen''' tribal federation that ruled northern Iraq, Azerbaijan, and eastern Anatolia from 1378 to 1508..."</ref><ref>{{cite book |title=Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu: Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu makaleler antolojisi (in Turkish) |date=2003 |publisher=Grafiker |isbn=9759272172 |pages=418}}</ref> آن‌ها فدراسیون قبیله‌ای از مسلمانان سنی بودند که از سال ۱۳۷۸ تا ۱۵۰۱ میلادی بر بیشتر ایران و بخش‌های وسیعی از مناطق اطراف آن حکومت می‌کردند. دولت آق‌قویونلو زمانی ظهور کرد که تیمور همه دیار بکر را در ترکیه کنونی به آنها اعطا کرد. پس از آن، آنها با رقیب خود، قراقویونلوها، مبارزه کردند. بااینکه آق‌قویونلوها در شکست قراقویونلوها موفق بودند، مبارزه آنها با [[ایران صفوی|شاهنشاهی صفوی]] و شکستشان منجر به سقوط سلسله شد.<ref>Woods, John E. (1999) ''The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire,'' University of Utah Press, Salt Lake City, p. 128, {{ISBN|0-87480-565-1}}</ref>

== دوره مدرن اولیه (۱۵۰۲–۱۹۲۵) ==
=== شاهنشاهی صفوی ===
{{اصلی|ایران صفوی{{!}}شاهنشاهی صفوی}}
[[File:Safavid dynasty (greatest extent).svg|thumb|300px|شاهنشاهی صفوی در بیشینه گستره خود زیر فرمان [[شاه عباس بزرگ]]]]
دوران صفویه یکی از مهم‌ترین دوران‌های تاریخ ایران و اغلب سرآغاز تاریخ جدید ایران به حساب می‌آید.<ref>{{cite encyclopedia | title= SAFAVID DYNASTY | encyclopedia= Encyclopædia Iranica | url= http://www.iranicaonline.org/articles/safavids | access-date= 2014-06-02 | archive-date= 2019-05-24 | archive-url= https://web.archive.org/web/20190524085947/http://www.iranicaonline.org/articles/safavids | url-status= live}}</ref> شاهنشاهی صفوی پس‌از حمله اعراب به ایران، یکی از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های ایران بود.<ref>Helen Chapin Metz. ''Iran, a Country study''. 1989. University of Michigan, p. 313.</ref><ref>Emory C. Bogle. ''Islam: Origin and Belief''. University of Texas Press. 1989, p. 145.</ref><ref>Stanford Jay Shaw. ''History of the Ottoman Empire''. Cambridge University Press. 1977, p. 77.</ref><ref>Andrew J. Newman, Safavid Iran: ''Rebirth of a Persian Empire'', I.B. Tauris (March 30, 2006).</ref>
صفویان مکتب شیعه دوازده امامی را در ایران تأسیس کردند<ref name="savoryeiref">R. M. Savory, "Safavids", ''[[Encyclopedia of Islam]]'', 2nd edition</ref> و با انتخاب تشیع به‌عنوان دین رسمی پادشاهی خود، یکی از مهم‌ترین رویدادها در تاریخ مسلمانان را رقم زدند. دوران حاکمیت آنها از سال ۸۸۰ ه‍.ش(۹۰۷ ه‍.ق) تا ۱۱۱۴ ه‍.ش(۱۱۴۸ ه‍.ق) به طول انجامید و در بیشترین گسترهٔ خود شامل ایران امروزی، آذربایجان، ارمنستان، شرق گرجستان، جنوب داغستان، عراق، کویت، بحرین، نیمه غربی افغانستان و بخش‌هایی از ترکیه، سوریه، پاکستان و ترکمنستان بود. صفویان با همسایگان خود از جمله [[امپراتوری عثمانی]] و ازبکان در جنگهای طولانی مدت بوده‌اند ولی در مقابل روابط آنها و [[امپراتوری گورکانی]] هند در بیشتر مواقع دوستانه بود.

سلسله صفوی توسط اسماعیل که خود را [[شاه اسماعیل یکم]] نامید، تأسیس شد.<ref name="ismailsafaviiranica">[http://www.iranicaonline.org/articles/esmail-i-safawi "Ismail Safavi"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190725111610/http://www.iranicaonline.org/articles/esmail-i-safawi |date=2019-07-25}} ''Encyclopædia Iranica''.</ref>
شاه اسماعیل که عملاً توسط پیروان قزلباش خود پرستش می‌شد، برای انتقام مرگ پدرش شیخ حیدر که در جریان محاصره دربند در [[داغستان]] کشته شده‌بود، به شیروان حمله کرد. پس از آن به لشکرکشی و فتوحات پرداخت و در پی تصرف تبریز در تابستان ۸۸۰ ه‍.ش (ژوئیه ۱۵۰۱)، خود را به عنوان شاه ایران معرفی کرد و رسماً بر تخت شاهی نشست.<ref>Richard Tapper. "Shahsevan in Safavid Persia", ''Bulletin of the School of Oriental and African Studies'', University of London, Vol. 37, No. 3, 1974, p. 324</ref><ref>Lawrence Davidson, Arthur Goldschmid, ''A Concise History of the Middle East'', Westview Press, 2006, p. 153</ref><ref>[http://concise.britannica.com/ebc/article-9377424/Safavid-dynasty "Safavid Dynasty"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080120194533/http://concise.britannica.com/ebc/article-9377424/Safavid-dynasty |date=2008-01-20}}, Britannica Concise. Online Edition 2007</ref> او به نام خود سکه ضرب کرد و تشیع را مذهب رسمی قلمرو خود اعلام کرد.<ref name="savoryeiref"/>

شاه اسماعیل یک سال پس از فتح تبریز با پیروزی بر [[سلطان مراد]] در ناحیه همدان دامنه نفوذ خود را به خلیج فارس رساند، تنها [[کیا حسین دوم چلاوی]] در نواحی سمنان و فیروزکوه علم مخالفت برداشت که با فتح قلعه استا در سال ۸۸۳ ه‍.ش(۹۰۹ ه‍.ق) و به اسارت درآمدن کیا حسین، شاه اسماعیل پادشاه بلامنازع ایران شد.<ref>نویسنده ناشناس، جهانگشای خاقان</ref> در ادامه شاه اسماعیل با پیروزی بر علاءالدوله ذوالقدر نواحی دیاربکر و با فرار باریک بیگ پرناک از بغداد نواحی عراق عرب را ضمیمهٔ پادشاهی خود کرد تا مرز غربی صفویان به رود فرات برسد.<ref>روملو، احسن التواریخ</ref><ref>نویسنده ناشناس، عالم آرای شاه اسماعیل</ref>
شاه اسماعیل در سال ۸۸۹ ه‍.ش(۹۱۶ ه‍.ق) تصمیم به فتح خراسان گرفت که با پیروزی در [[نبرد مرو]] شهرهای خراسان همچون مشهد، هرات، مرو و بلخ را به دست آورد و به دنبال شکست ارتش صفوی به فرماندهی [[امیر نجم ثانی]] در [[جنگ غجدوان]] صفویان از فرارود عقب نشستند و عملاً رود آمودریا مرز بین صفویان و ازبکان شد.<ref>قطغان، مسخرالبلاد</ref>
پیشروی‌های شاه اسماعیل در [[آناطولی]] و فرار سلطان مراد فرزند [[شاهزاده احمد|سلطان احمد]] به ایران، موجب لشکرکشی [[سلیم یکم|سلطان سلیم]] به سمت آذربایجان شد، لشکر دو طرف در صحرای چالدران به نبرد با یکدیگر پرداختند که به [[نبرد چالدران]] معروف است، در این درگیری صفویان به دلیل نداشتن توپهای جنگی شکست سختی خوردند که باعث عقب نشینی شاه اسماعیل به مرکز ایران شد و سلطان سلیم وارد [[تبریز]] شد. سلطان سلیم که با مخالفت لشکریانش برای پیشروی در ایران مواجه شد، پس از حدود یک هفته به سمت [[آماسیا]] بازگشت، پس از این اتفاق شاه اسماعیل وارد تبریز شد. در بین سالهای ۹۲۱ ه‍.ق تا ۹۲۳ ه‍.ق درگیرهایی بین دو طرف درجریان بود که منجر به فتح کامل نواحی [[ارزنجان]] و [[دیاربکر]] توسط عثمانیان شد.

[[File:ShahAbbasPortraitFromItalianPainter.jpg|thumb|نگاره [[شاه عباس بزرگ]]]]

بزرگ‌ترین پادشاه صفوی، شاه عباس بزرگ (۱۵۸۷–۱۶۲۹) در سال ۱۵۸۷ در سن ۱۶ سالگی به قدرت رسید. شاه عباس بزرگ برای نخستین‌بار با ازبک‌ها جنگید و در سال ۱۵۹۸ با جنگ علیه امپراتوری عثمانی، هرات و مشهد را که توسط سلفش [[محمد خدابنده]] از دست رفته بود، بازپس گرفت. سپس او علیه عثمانی‌ها، رقبای اصلی صفویان، مخالفت کرد و تا سال ۱۶۱۸ بغداد، شرق عراق و استان‌های قفقاز و را بازپس گرفت. بین سال‌های ۱۶۱۶ و ۱۶۱۸، در پی نافرمانی رعایای گرجی، لشکرکشی تنبیهی در سرزمین‌های وی در گرجستان، کاختی و تفلیس را ویران کرد و ۱۳۰۰۰۰<ref>Eskandar Beg, pp. 900–901, tr. Savory, II, p. 1116</ref> تا ۲۰۰۰۰۰{{sfn|Mikaberidze|2015|pages=291, 536}}<ref>{{cite web |last1=Matthee |first1=Rudi |title=GEORGIA vii. Georgians in the Safavid Administration |url=https://iranicaonline.org/articles/georgia-vii- |website=iranicaonline.org |access-date=14 May 2021 |date=7 February 2012 |archive-date=19 May 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210519082609/https://iranicaonline.org/articles/georgia-vii- |url-status=live}}</ref> اسیر گرجی را گرفت و به سمت سرزمین اصلی ایران برد. ارتش جدید او که با سرمایه‌گذاری‌هاش به طرز چشمگیری بهبود یافته بود، اولین پیروزی کوبنده را بر عثمانی‌ها در نبرد ۱۶۰۳–۱۶۱۸ به ارمغان آورد و در قدرت از عثمانی‌ها پیشی گرفت. او همچنین از نیروی دریایی جدید خود با کمک نیروی دریایی انگلیس برای بیرون راندن پرتغالی‌ها از بحرین (۱۶۰۲) و هرمز (۱۶۲۲) در خلیج‌فارس استفاده کرد.
[[File:Naqsh-e Jahan Square from the gheisariye Vault.jpg|thumb|right|300px|[[میدان نقش جهان]]]]
او پیوندهای تجاری خود را با کمپانی هند شرقی هلند گسترش داد و پیوندهای محکمی با حکومت‌های اروپا برقرار کرد، در گذشته شاه اسماعیل یکم اتحاد هابسبورگ-ایران را ایجاد کرده‌بود. به این ترتیب شاه عباس توانست وابستگی به قزلباش‌ها را برای قدرت نظامی قطع کند و در نتیجه توانست کنترل مرکزی را برقرار کند. سلسله صفویه قبلاً در زمان شاه اسماعیل یکم تثبیت شده بود، اما در زمان شاه عباس به همراه با شکست عثمانی، به رقیب اصلی آن تبار شد و واقعاً به یک قدرت بزرگ در جهان تبدیل شد. صفویان همچنین ترویج گردشگری در ایران را آغاز کردند. در دوران حکومت آنها، معماری ایرانی باردیگر شکوفا شد و آثار جدید بسیاری را در شهرهای مختلف ایران بنا کرد که اصفهان بارزترین نمونه آن است.

به جز شاه عباس بزرگ، شاه اسماعیل یکم، شاه طهماسب یکم و شاه عباس دوم، برخی از فرمانروایان صفوی بی‌تأثیر بودند و اغلب به اوقات فراغت علاقه داشتند. پایان سلطنت عباس دوم در سال ۱۶۶۶، آغاز دوره افول سلسله صفویه بود. علیرغم کاهش درآمدها و تهدیدات نظامی، بسیاری از شاهان بعدی سبک زندگی مجللی داشتند. به‌ویژه [[شاه سلطان حسین]] (۱۶۹۴–۱۷۲۲) به دلیل عشق به شراب و بی‌علاقگی به حکومت شهرت داشت.<ref>Mottahedeh, Roy, ''The Mantle of the Prophet: Religion and Politics in Iran'', One World, Oxford, 1985, 2000, p.204</ref>
[[File:Ālī Qāpū in golden time.jpg|thumb|right|300px|کاخ [[عالی قاپو]]]]
سرانجام، سردار افغان به نام میر ویس خان شورش را در قندهار آغاز کرد و ارتش صفوی تحت فرمان فرماندار گرجستان، گورگین خان را شکست داد. در سال ۱۷۲۲، [[پتر کبیر]] فرمانروای [[امپراتوری روسیه]]، از این آشوب داخلی استفاده کرد جنگ روسیه و ایران را آغاز کرد و بسیاری از سرزمین‌های قفقاز را تصرف کرد. در میان این همه هرج‌ومرج، در همان سال ۱۷۲۲، ارتش افغانستان به رهبری پسر میر ویس، محمود، در سراسر شرق ایران لشکر کشید، اصفهان را محاصره کرد و تسخیر کرد. محمود خود را «شاه» ایران اعلام کرد و اینگونه شاهنشاهی صفوی سقوط کرد. در همین اوضاع آشوب و هرج‌ومرج، رقبای امپراتوری ایران، عثمانی‌ها و روس‌ها، از هرج‌ومرج در کشور سوء استفاده کردند و سرزمین‌های بیشتری را برای خود تصرف کردند.<ref>[[Michael Axworthy]], biography of Nader, ''The Sword of Persia'' (I.B. Tauris, 2006) pp. 17–56</ref> در سال ۱۷۲۴، مطابق با معاهده قسطنطنیه، عثمانی‌ها و روس‌ها توافق کردند که سرزمین‌های تازه فتح شده ایران را بین خود تقسیم کنند.<ref>[[Alexander Mikaberidze]]. [https://books.google.com/books?id=jBBYD2J2oE4C&pg=PA1024 ''<nowiki/>'']''[[Conflict and Conquest in the Islamic World]]'' {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191222030201/https://books.google.com/books?id=jBBYD2J2oE4C&pg=PA1024|date=2019-12-22}} ABC-CLIO 2011. p 726</ref>

=== نادرشاه و سلسله افشاریان ===
{{اصلی|افشاریان{{!}}سلسله افشاریان|نادر شاه}}
[[File:NaderShahPainting.png|thumb|250پیکسل|بندانگشتی|نگاره نادرشاه]]
تمامیت ارضی ایران توسط نادرشاه، یک فرمانده افشار از خراسان، احیا شد. او افغان‌ها را شکست داد و تبعید کرد، عثمانی‌ها را شکست داد، صفویان را دوباره بر تخت حکومت نشاند و با عهدنامه رشت و گنجه روسیه را از سرزمین‌های قفقاز ایران بیرون راند. در سال ۱۷۳۶، نادر به قدری قدرتمند شده بود که توانست صفویان را خلع کند و خود را به سلطنت برساند و سلسله [[افشاریان]] را تأسیس کند. نادرشاه آخرین فاتحان بزرگ آسیا بود و برای مدت کوتاهی بر یک امپراتوری که احتمالاً قدرتمندترین امپراتوری جهان بود، حکومت می‌کرد. او برای تأمین هزینه جنگ‌هایش علیه امپراتوری عثمانی، به امپراتوری گورکانی، یک حکومت ثروتمند در شرق توجه داشت. نادر در سال ۱۷۳۹، با همراهی قفقازیان وفادار خود از جمله [[ایراکلی دوم]]،<ref>David Marshall Lang. [https://books.google.com/books?id=ITnRAAAAMAAJ&q=Erekle+II+india+georgian+contingent&dq=Erekle+II+india+georgian+contingent&hl=nl&sa=X&ved=0CCAQ6AEwAGoVChMI8bCcrJuWxgIV4QfbCh0q0wAw ''Russia and the Armenians of Transcaucasia, 1797–1889: a documentary record''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190502001219/https://books.google.com/books?id=ITnRAAAAMAAJ&q=Erekle+II+india+georgian+contingent&dq=Erekle+II+india+georgian+contingent&hl=nl&sa=X&ved=0CCAQ6AEwAGoVChMI8bCcrJuWxgIV4QfbCh0q0wAw |date=2019-05-02}} Columbia University Press, 1957 (digitalised March 2009, originally from the [[University of Michigan]]) p 142</ref><ref name="The Making of the Georgian Nation">Ronald Grigor Suny. [https://books.google.com/books?id=riW0kKzat2sC&pg=PA55&dq=erekle+appointed+king+of+kakheti+by+nader+shah&hl=nl&sa=X&ei=8VWUVa6TMMWqsgGV0JroCw&ved=0CCMQ6AEwAQ#v=onepage&q=erekle%20appointed%20king%20of%20kakheti%20by%20nader%20shah&f=false "The Making of the Georgian Nation"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200807110213/https://books.google.com/books?id=riW0kKzat2sC&pg=PA55&dq=erekle+appointed+king+of+kakheti+by+nader+shah&hl=nl&sa=X&ei=8VWUVa6TMMWqsgGV0JroCw&ved=0CCMQ6AEwAQ#v=onepage&q=erekle%20appointed%20king%20of%20kakheti%20by%20nader%20shah&f=false|date=2020-08-07}} [[Indiana University Press]], 1994. p 55</ref> به گورکانیان هند حمله کرد و ارتش هند را در کمتر از سه ساعت شکست داد، و دهلی را به‌طور کامل تصرف کرد و ثروت عظیمی را به ایران سرازیر کرد. همچنین در راه بازگشت، او تمام خانات ازبک - به جز [[خوقند]] - را تسخیر کرد و ازبک‌ها را دست‌نشاندهٔ خود کرد. او همچنین با قاطعیت حکومت ایران را بر کل قفقاز، بحرین و همچنین بخش‌های وسیعی از آناتولی و میان‌رودان مجدداً برقرار کرد. نادر در طول عمر خود شکست‌ناپذیر بود. با این‌حال شورش‌های چریکی توسط لزگین‌ها و سوءقصد به او در نزدیکی مازندران، یک رویداد استثنائی برای نادر در نظر گرفته می‌شود. داغستانی‌ها با ناامیدی به جنگ چریکی علیه نادر متوسل شدند و نادر با ارتش خود در برابر آنها پیشرفت کمی داشت.<ref>Spencer C. Tucker. [https://books.google.com/books?id=h5_tSnygvbIC&pg=PA739 "A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East: From the Ancient World to the Modern Middle East"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210126164148/https://books.google.com/books?id=h5_tSnygvbIC&pg=PA739 |date=2021-01-26}} p 739</ref> اگرچه نادر در طول لشکرکشی خود توانست بیشتر داغستان را به تصرف خود درآورد، اما جنگ چریکی مؤثری که توسط لزگین‌ها و همچنین آوارها به راه انداخته شد، دست ایران را از تسخیر مجدد قفقاز شمالی کوتاه کرد و پس‌از چندین سال، نادر مجبور به عقب‌نشینی شد. در همان زمان، سوءقصدی به او در نزدیکی مازندران انجام شد. او کم‌کم بیمار و مبتذل شد و پسرانش را که مظنون به ترور می‌دانست کور کرد و ظلم فزاینده‌ای را علیه افسرانش نشان داد. در سال‌های آخر عمر، این امر سرانجام باعث شورش‌های متعدد و در نهایت، ترور نادر در سال ۱۷۴۷ شد.<ref>Axworthy ''Iran: Empire of the Mind'' (Penguin, 2008) pp. 152–167</ref>
[[File:Afsharid dynasty (greatest extent).svg|thumb|250پیکسل|بندانگشتی|بیشترین گستره فرمانروایی افشاریان زیر فرمان نادرشاه]]

=== دومین دوره ملوک‌الطوایفی ===
{{اصلی|چندپارگی ایران افشاری}}
[[file:Division_of_Afsharid_empire.png|300پیکسل|بندانگشتی|قلمرو حکومت‌های ملوک‌الطوایفی پس از تجزیه سلسله افشاریان]]
پس از مرگ نادر، دوره ای از هرج و مرج در ایران آغاز شد، زیرا فرماندهان ارتش نادر برای کسب قدرت با یکدیگر می‌جنگیدند. قلمرو خانواده خود نادر، به قلمرو کوچکی در خراسان کاهش یافت. بسیاری از سرزمین‌های قفقاز توسط خانات‌های خودمختار تجزیه شد. عثمانی‌ها سرزمین‌های از دست رفته خود در آناتولی را پس گرفتند. عمان و خانات ازبکستان، بخارا و خیوه استقلال خود را دوباره به‌دست آوردند. احمد شاه درانی، یکی از افسران نادر، کشور مستقلی را تأسیس کرد که در نهایت به افغانستان امروزی تبدیل شد. ایراکلی دوم و [[تیموراز دوم]] که در سال ۱۷۴۴ توسط خود نادر به دلیل خدماتشان به [[پادشاهی کاختی]] و [[پادشاهی کارتلی]] منصوب شده‌بودند، خودمختاری یافتند.<ref>Ronald Grigor Suny. [https://books.google.com/books?id=riW0kKzat2sC&pg=PA55&dq=erekle+appointed+king+of+kakheti+by+nader+shah&hl=nl&sa=X&ei=8VWUVa6TMMWqsgGV0JroCw&ved=0CCMQ6AEwAQ#v=onepage&q=erekle%20appointed%20king%20of%20kakheti%20by%20nader%20shah&f=false "The Making of the Georgian Nation"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200807110213/https://books.google.com/books?id=riW0kKzat2sC&pg=PA55&dq=erekle+appointed+king+of+kakheti+by+nader+shah&hl=nl&sa=X&ei=8VWUVa6TMMWqsgGV0JroCw&ved=0CCMQ6AEwAQ#v=onepage&q=erekle%20appointed%20king%20of%20kakheti%20by%20nader%20shah&f=false|date=2020-08-07}} [[Indiana University Press]], 1994. {{ISBN|978-0253209153}} p 55</ref> ایراکلی دوم پس از مرگ [[تیموراز دوم]] کنترل کارتلی را نیز به‌دست گرفت، بنابراین این دو حکومت به عنوان [[پادشاهی کارتیل-کاخت|پادشاهی کارتلی-کاختی]] متحد شدند و نخستین حاکمیت گرجستان در سه سده اخیر بود که بر یک گرجستان شرقی متحد از نظر سیاسی ریاست می‌کرد.<ref>[[Ehsan Yar-Shater|Yar-Shater, Ehsan]]. [https://books.google.com/books?id=FEAOAQAAMAAJ&q=erekle+king+of+an+united+eastern+georgia&dq=erekle+king+of+an+united+eastern+georgia&hl=nl&sa=X&ved=0CEsQ6AEwBWoVChMIgYCqnuL_yAIVw7QPCh3jQA4U ''Encyclopaedia Iranica, Vol. '''8''', parts 4-6''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191130205321/https://books.google.com/books?id=FEAOAQAAMAAJ&q=erekle+king+of+an+united+eastern+georgia&dq=erekle+king+of+an+united+eastern+georgia&hl=nl&sa=X&ved=0CEsQ6AEwBWoVChMIgYCqnuL_yAIVw7QPCh3jQA4U|date=2019-11-30}} Routledge & Kegan Paul (original from the [[University of Michigan]]) p 541</ref> همچنین کریم خان زند سلسله زندیان را به پایتختی شیراز بنیان‌گذاشت.{{sfn|Fisher|Avery|Hambly|Melville|1991|p=۳۲۸}}
[[کریم خان]] از خاندان زند، بر «جزیره ای از آرامش و صلح در دوره‌ای خونین و ویرانگر» حکومت می‌کرد.<ref>Axworthy p.168</ref> اما وسعت قدرت زندها محدود به ایران معاصر و بخشهایی از قفقاز بود. مرگ کریم خان در سال ۱۷۷۹ منجر به آغاز جنگ داخلی دیگری شد که در آن [[ایران قاجاری|سلسله قاجار]] سرانجام پیروز شد و بر ایران حاکم شد. در طول این جنگ داخلی، ایران برای همیشه بصره را در سال ۱۷۷۹ به‌دست عثمانی‌ها از دست داد.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=lMkUAAAAIAAJ|title=British Interests in the Persian Gulf|first=ʻAbd al-Amīr Muḥammad|last=Amīn|date=1 January 1967|publisher=Brill Archive|access-date=10 August 2016|archive-date=19 December 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191219023233/https://books.google.com/books?id=lMkUAAAAIAAJ|url-status=live}}</ref> و بحرین به آل خلیفه پس از حمله بنی عتبه در سال ۱۷۸۳ واگذار شد.
حکومت‌های زیر پس‌از مرگ نادرشاه بر قلمرو امپراتوری او حاکم شدند:
{{چندستونه||10em}}
* بازماندگان [[افشاریان|امپراتوری افشاری]]
* [[زندیان|سلسله زندیه]]
* [[خانات آذربایجان ایران]]
* [[درانی|امپراتوری درانی]]
* [[ایران قاجاری|سلسله قاجاری]]
* [[خانات خیوه]]
* [[امارت بخارا]]
* [[امپراتوری سیک]]
* [[پادشاهی کارتلی-کاختی]]
* [[پادشاهی کارتلی]]
* [[پادشاهی کاختی]]
* [[خانات باکو]]
* [[خانات آوار]]
* [[مسقط و عمان]]
{{پایان چندستونه}}

==== سلسله زندیه ====
{{اصلی|زندیان{{!}}سلسله زندیه}}
[[File:ZanddynastyTrial.png|thumb|زندیان در بزرگ‌ترین گستره خود زیر فرمان کریم خان]]
در دوره هرج‌ومرج پس‌از نادرشاه، [[کریم‌خان زند]] با [[علی‌مردان‌خان چهارلنگ|علی‌مردان‌خان]] متحد شد، در ۱۷۵۰ م اصفهان را فتح نمودند و حکومت را در ایران به‌دست گفتند؛ در نهایت، کریم‌خان توانست علی‌مردان‌خان را نیز از میدان بدر کند. کریم‌خان برای خود از عنوان ''پادشاه'' استفاده نکرد و خویشتن را [[وکیل الرعایا]] خواند. او تلاش خود را صرف رونق بخشیدن به بازرگانی و کشاورزی در ایران کرد. [[زندیان]]، برای آبادانی سرزمین‌های خود، به ویژه پایتختشان، شهر [[شیراز]] کوشیدند. آنان همچنین با دشمنان داخلی قدرتمندی چون [[محمدحسن‌خان قاجار]] به‌طور قابل توجهی درگیر بوده‌اند.<ref name=":41">{{یادکرد وب|عنوان=ZAND DYNASTY – Encyclopaedia Iranica|نشانی=https://www.iranicaonline.org/articles/zand-dynasty|بازبینی=2021-03-01|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20210225074030/https://iranicaonline.org/articles/zand-dynasty|تاریخ بایگانی=2021-03-01}}</ref> زندیان در بزرگ‌ترین گستره خود بر تمام ایران کنونی (به جز ولایات خراسان و سیستان) و بخش‌هایی از قفقاز و ارمنستان و گرجستان و میان‌رودان حکومت می‌کردند.

رقابت زندیان و قاجاریان، با شدت ادامه یافت، تا دوران [[لطفعلی‌خان زند]] که قاجاریان پیروز گشتند. [[آغامحمدخان قاجار]] لطفعلی‌خان زند را شکست داد و او را پس از دستگیری، شکنجه و اعدام کرد. پیروزی‌های آغامحمدخان قاجار بر زندیان همراه با خشونت و جنایات بوده‌است؛ از نمونه‌های آن نیز [[محاصره کرمان]] بود که در آن، زنان و کودکان به عنوان برده به سربازان داده شدند و مردان بالغ، کور گشتند یا کشته شدند.<ref name=":41"/><ref>{{یادکرد وب|عنوان=ĀḠĀ MOḤAMMAD KHAN QĀJĀR – Iranica|نشانی=https://iranicaonline.org/articles/aga-mohammad-khan|بازبینی=2021-03-01|پیوند بایگانی=https://archive.today/20210301182609/https://iranicaonline.org/articles/aga-mohammad-khan|تاریخ بایگانی=۱ مارس ۲۰۲۱|url-status=live}}</ref> آغامحمدخان قاجار پس‌از نابودی زندیان، [[ایران قاجاری|سلسله قاجاریان]] را در ایران تأسیس کرد.<ref>[https://www.britannica.com/biography/Agha-Mohammad-Khan Āghā Moḥammad Khān]. Encyclopaedia Britannica.</ref>

== دوره مدرن ==
{{اصلی|تاریخ معاصر ایران}}
تا پیش از سدهٔ نوزدهم کنش اجتماعی عمده‌ای در ایران علیه سیاست‌های حاکمان صورت نمی‌گرفت. فرمانروایان در ایران دارای قدرت مطلقه و «فره ایزدی» بودند و با القابی مانند «سایهٔ خدا بر روی زمین» توصیف می‌شدند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زیباکلام |نام=صادق |کتاب=ما چگونه ما شدیم؟ :ریشه یابی علل عقب ماندگی در ایران | صفحه=ص106}}</ref> برخلاف تاریخ اروپای غربی (و شاید [[تاریخ ژاپن|ژاپن]]) اشرافیت ریشه دار و مستقل که توانایی مهار قدرت مطلقهٔ پادشاهان را داشته باشند در ایران شکل نگرفته بود. (استبداد شرقی) در نتیجهٔ این استبداد و توانایی ضبط و تصرف بی ضابطهٔ اموال و نبود امنیت برای مالکیت خصوصی فرایند انباشت سرمایه در ایران به وجود نیامده بود.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=کاتوزیان|کتاب=اقتصاد سیاسی ایران}}</ref>

اما در طول سدهٔ نوزدهم و به‌طور عمده نیمهٔ دوم آن، افزایش فزایندهٔ حجم تماس‌ها با اروپا_اعم از مراودات بازرگانی و برخوردهای نظامی و نقل و انتقال سفیر_ و به دنبال آن آشنایی هرچه بیشتر گروه‌هایی از مردم با نهادها و ابزارهای مدنی مدرن و شیوه‌های دیگر کشورداری و مفاهیم نو مانند «ملت» و وظایف متقابل دولت و ملت، تحزب و… باعث شکل‌گیری جامعهٔ مدنی و افزایش مطالبات ملت از حاکمیت برای اصلاح شد.{{نیازمند منبع}}

=== سلسله قاجاریان ===
{{اصلی|ایران قاجاری}}
[[آغامحمدخان]] پس از نزدیک به دو دهه لشکرکشی بی‌وقفه در سال ۱۱۶۱خورشیدی/۱۷۹۵میلادی، در تهران تاج گزاری کرد و بدین ترتیب دودمان [[قاجار]] تأسیس شد.<ref>[https://www.britannica.com/biography/Agha-Mohammad-Khan Āghā Moḥammad Khān]. Encyclopaedia Britannica.</ref>

قاجارها از لحاظ چگونگی به قدرت رسیدن و همچنین خاستگاه چادرنشینی خود تفاوت چشمگیری با بخش عمدهٔ دودمان‌های پیش از آن از جمله افشارها و زندیان نداشتند<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زیباکلام|کتاب=سنت و مدرنیته | صفحه=ص69}}</ref> اما برخلاف دو سلسلهٔ پیشین که به سرعت پس از مرگ بنیانگذار آن مضمحل می‌شدند، توانستند نزدیک به یک و نیم سده بر مصدر قدرت باقی بمانند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زیباکلام |فصل=فصل دوم:علل بقای قاجارها}}</ref> برای ریشه یابی این واقعیت می‌توان به موضوعاتی مانند: بهره‌برداری آگاهانه و عمدی قاجارها از تمایزهای اجتماعی فراوان موجود در جامعهٔ ایران سدهٔ نوزدهم همانند درگیری حیدری_نعمتی در شهرها و رقابت‌های ایلیاتی و طایفه‌ای در خارج از آن<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=آبراهامیان |کتاب=تاریخ ایران مدرن | صفحه=ص71}}</ref> , تعامل متقابل با روحانیان برجسته<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زیباکلام |کتاب=سنت و مدرنیته، از صفحهٔ 108 تا پایان فصل سوم:قاجارها و مذهب}}</ref> , تأیید و پشتیبانی دولت‌های بزرگ غربی از دودمان قاجار{{نیازمند منبع}} اشاره کرد.

پایان کار دودمان قاجار و تصرف تدریجی قدرت به دست [[رضاشاه]] تحولی اساسی را در ساختار دولت، [[بوروکراسی]] و اعمال حاکمیت بر مناطق دور از پایتخت به وجود آورد که تا پیش از آن سابقه نداشت. رضاشاه شالودهٔ دولتش را بر دوپایهٔ ارتش و بوروکراسی پایه‌گذاری کرد که اولی در دوران حکومت وی تا ده برابر و دومی هفده برابر رشد کردند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=آبراهامیان|کتاب=تاریخ ایران مدرن|سال=۱۳۸۹|فصل=|صفحه=۱۳۰|جلد=|زبان=}}</ref>

=== شاهنشاهی پهلوی ===
{{اصلی|ایران پهلوی{{!}}شاهنشاهی پهلوی}}

==== رضاشاه (۱۹۲۵–۱۹۴۱) ====
{{اصلی|رضا شاه}}
[[File:Reza shah uniform.jpg|250پیکسل|بندانگشتی|رضاشاه، بنیان‌گذار شاهنشاهی پهلوی]]
رضاشاه تقریباً ۱۶ سال حکومت کرد تا اینکه در ۱۶ سپتامبر ۱۹۴۱، در اثر حمله انگلیس و شوروی به ایران، کناره‌گیری کرد. حکومت او استبدادی بود و ویژگی‌هایی مانند ناسیونالیسم، نظامی‌گری، سکولاریسم و ضد کمونیسم داشت.<ref>Michael P. Zirinsky; "Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 1921–1926", International Journal of Middle East Studies 24 (1992), 639–663, Cambridge University Press</ref> رضاشاه اصلاحات اقتصادی-اجتماعی بسیاری را انجام داد و ارتش، اداره دولتی و امور مالی را سازماندهی کرد.<ref name="Columbia_Encyclopedia">The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition: [http://www.bartleby.com/65/re/RezaShah.html Reza Shah] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090201151652/http://www.bartleby.com/65/re/RezaShah.html |date=2009-02-01}}</ref> سلطنت او برای ایران قانون و نظم، انضباط، اقتدار مرکزی، و امکانات مدرنی مانند مدارس، قطار، اتوبوس، رادیو، سینما، تلفن و … را به ارمغان آورد.<ref name="Ervand, 2008 p.91">Ervand, ''History of Modern Iran'', (2008), p.91</ref>

بسیاری از قوانین و مقررات جدید او موجب رنجش روحانیون کشور شد. برای مثال، مساجد ملزم به استفاده از صندلی بودند. بیشتر مردان ملزم به پوشیدن لباس‌های خاص، از جمله [[کلاه پهلوی]] (نوعی کلاه لبه‌دار) بودند. زنان تشویق شدند که حجاب را کنار بگذارند. به مردان و زنان اجازه داده شد که آزادانه در اجتماع باشند، که جداسازی جنسیتی اسلامی را نقض می‌کرد. این اقدامات موجب تنش‌هایی در سال ۱۹۳۵ شد و هنگامی که بازاریان و روستاییان در حرم امام رضا در مشهد قیام کردند و شعارهایی سر دادند که موجب شد سربازان قیام‌ها را سرکوب کنند و ده‌ها نفر کشته و صدها نفر زخمی بر جای بماند.<ref>Bakhash, Shaul, ''Reign of the Ayatollahs: Iran and the Islamic Revolution'' by Shaul, Bakhash, Basic Books, c1984, p.22</ref>

==== جنگ جهانی دوم ====
{{See also|ایران در جنگ جهانی دوم}}
{{multiple image
| align = right
| image1 = Shah with FDR.jpeg
| width1 = ۲۳۵
| alt1 =
| caption1 = محمدرضا پهلوی در [[کنفرانس تهران]]، ۱۹۴۳
| image2 = Joseph Stalin, Franklin D Roosevelt and Winston Churchill, in Teheran, 1943, edit.jpg
| width2 = ۲۲۰
| alt2 =
| caption2 = [[ژوزف استالین]]، [[فرانکلین دلانو روزولت]] و [[وینستون چرچیل]]، در کنفرانس تهران
| footer =
}}
هنگامی‌که ارتش آلمان در برابر ارتش شوروی بسیار موفق عمل کرد، دولت ایران انتظار داشت آلمان در جنگ پیروز شود و تبدیل به نیروی قدرتمندی در جهان شود، بنابراین درخواست‌های بریتانیا و شوروی برای اخراج آلمانی‌ها از ایران را رد کرد. در پاسخ، این دو متحد در اوت ۱۹۴۱ به ایران حمله کردند و ارتش ایران را شکست دادند و ایران به مجرای اصلی [[قانون وام و اجاره]] متفقین تبدیل شد. هدف متفقین، ایمن‌سازی میدان‌های نفتی ایران و اطمینان از خطوط تدارکاتشان بود. در پایان رضاشاه، در جریان این اشغال استعفا داد و فرزندش، محمدرضا پهلوی جایگزین او شد.<ref>Richard Stewart, ''Sunrise at Abadan: the British and Soviet invasion of Iran, 1941'' (1988).</ref>

در [[کنفرانس]] تهران در سال ۱۹۴۳، متفقین اعلامیه تهران را صادر کردند که استقلال و مرزهای ایران پس از جنگ را تضمین می‌کرد. با این حال، هنگامی که جنگ واقعاً پایان یافت، نیروهای شوروی مستقر در شمال غربی ایران نه تنها از عقب‌نشینی خودداری کردند، بلکه از شورش‌هایی حمایت کردند که ایجاد دولت‌های جدایی‌طلب کوتاه مدت و طرفدار شوروی در آذربایجان و کردستان ایران، به ترتیب دولت خلق آذربایجان و جمهوری کردستان در اواخر سال ۱۹۴۵ هدفشان بود. نیروهای شوروی پس از دریافت وعده امتیاز نفت تا مه ۱۹۴۶ از ایران خارج نشدند. بااین‌حال جمهوری‌های دست‌نشانده شوروی در شمال کشور به زودی سرنگون شدند و امتیازات نفت نیز لغو شد.<ref>Louise Fawcett, "Revisiting the Iranian Crisis of 1946: How Much More Do We Know?." ''Iranian Studies'' 47#3 (2014): 379–399.</ref><ref>Gary R. Hess, "the Iranian Crisis of 1945–46 and the Cold War." ''Political Science Quarterly'' 89#1 (1974): 117–146. [https://web.archive.org/web/20160215211023/http://azargoshnasp.com/recent_history/atoor/theiraniancriris194546.pdf online]</ref>

==== محمدرضا شاه (۱۹۴۱–۱۹۷۹) ====
{{اصلی|محمدرضا شاه}}
[[File:Mohammad Reza Pahlavi 2.jpg|250پیکسل|بندانگشتی|محمدرضاشاه، واپسین شاهنشاه پهلوی]]
محمدرضا شاه در ۲۶ اکتبر ۱۹۶۷ لقب شاهنشاه را برای خود برگزید<ref>D. N. MacKenzie. ''A Concise Pahlavi Dictionary.'' Routledge Curzon, 2005.</ref> و همچنین عنوان‌های دیگری از جمله آریامهر و بزرگ ارتشتاران را هم داشت. او دومین و واپسین پادشاه خاندان پهلوی بود. رؤیای او در مورد آنچه از آن به عنوان «تمدن بزرگ» یاد می‌کرد، منجر به نوسازی سریع صنعتی و نظامی و همچنین اصلاحات اقتصادی و اجتماعی بسیاری در ایران شد.<ref>{{cite book|author=Reza Gholami|title=Secularism and Identity: Non-Islamiosity in the Iranian Diaspora|url=https://books.google.com/books?id=7P-qCwAAQBAJ&pg=PA80|year=2016|publisher=Routledge|page=80|isbn=978-1-317-05827-4}}</ref><ref>{{cite book|author=Leila Alikarami|title=Women and Equality in Iran: Law, Society and Activism|url=https://books.google.com/books?id=8gaZDwAAQBAJ&pg=PA54|year=2019|publisher=Bloomsbury |page=54|isbn=978-1-78831-887-7}}</ref>

این اصلاحات او خود را با دهه‌ها رشد اقتصادی سریع و پایدار نشان داد که ایران را به یکی از سریع‌ترین اقتصادهای در حال رشد در بین کشورهای توسعه‌یافته و توسعه‌نیافته تبدیل کرد. ایران در طول حکومت ۳۸ ساله محمدرضا میلیاردها دلار برای صنعت، آموزش، بهداشت و نیروهای مسلح هزینه کرد و از نرخ رشد اقتصادی فراتر از ایالات متحده، انگلیس و فرانسه برخوردار شد. درآمد ملی نیز ۴۲۳ برابر افزایش یافت. در نتیجه، کشور شاهد افزایش بی‌سابقه درآمد سرانه بود که به بالاترین سطح در هر مقطعی از تاریخ ایران و سطوح بالای شهرنشینی رسید. تا سال ۱۹۷۷، سرمایه‌گذاری او در قدرت نظامی ایران، که شاه آن را وسیله‌ای برای پایان‌دادن به مداخله خارجی در ایران می‌دانست، این کشور را به پنجمین ارتش قدرتمند جهان تبدیل کرد.<ref>{{cite book |last1=Cooper |first1=Andrew |title=The Fall of Heaven |page=21,22}}</ref>

سرانجام محمدرضا شاه در تاریخ ۲۶ دی ۱۳۵۷ و در پی اعتراض‌های گسترش‌یافته مخالفان به رهبری [[روح‌الله خمینی]]، ایران را برای همیشه ترک کرد و در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، در پی اعلام بی‌طرفی ارتش، [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران|انقلاب ۱۳۵۷]] به سرانجام خود رسید<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=آخرین شاهنشاه، [[هوشنگ نهاوندی]]-ایوبوماتی، دادمهر ۱۳۹۲ خورشیدی، بخش دوم، فصل چهارم (۲۱۵)}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=آخرین شاهنشاه، [[هوشنگ نهاوندی]]-ایوبوماتی، دادمهر ۱۳۹۲ خورشیدی، بخش چهارم، فصل دوم (۴۸۹)}}</ref> و نظام شاهنشاهی در ایران برچیده شد. در ۱۰ فروردین مردم ایران در یک [[همه‌پرسی]] به دعوت خمینی شرکت کردند و با اکثریت (بیش از ۹۸ درصد) به [[جمهوری اسلامی]] (به عنوان تنها گزینه موجود برای نظام حکومتی آینده) رأی دادند. در ۱۸ فروردین [[امیرعباس هویدا]]، نخست‌وزیر سابق ایران با حکم [[صادق خلخالی]] قاضی [[دادگاه انقلاب]] به اعدام محکوم شد. همچنین بیش از ۲۰۰ تن از مقامات بلندپایه رژیم سابق در خلال دو ماه بعد از انقلاب طی حکم‌های [[دادگاه انقلاب|دادگاه‌های انقلاب]] اعدام گشتند.<ref>Moin, Khomeini, 2000, p. 208</ref><ref>Mackay, Iranians, 1996, p. 373</ref>

به گزارش [[بی‌بی‌سی فارسی]]، اینکه انگیزهٔ مردم ایران از مشارکت در انقلاب ۱۳۵۷، برخورداری از امکانات اقتصادی بیشتر بود یا استقرار حکومت دینی، هنوز محل اختلاف است اما این انقلاب، حکومتی را سرنگون کرد که اولویت اصلی یا منحصر به فرد آن، توسعهٔ سریع اقتصادی و اجتماعی ایران بوده‌است. با سقوط نظام پهلوی، روند مصادره و تعطیلی واحدهای نوین صنعتی، خدماتی و کشاورزی، تا از کار انداختن بخش نوین اقتصاد این کشور ادامه یافت و جایگاه پیشین ایران در جهان، از دست رفت. دیدگاه‌های قدیمی نخبگان سیاسی و اقتصادی جدید و شکل‌گیری اقتصاد زیرزمینی، گسترش رفتارهای فاسد اقتصادی و انحصار نهادهای قدرتمند بر بخش بزرگی از اقتصاد ملی، بیش از پیش به اقتصاد ایران ضربه زد.<ref>{{یادکرد خبر|عنوان=چهل سال و سرانجام وعده‌های اقتصادی انقلاب|نشانی=https://www.bbc.com/persian/iran-features-47053432|کوشش=BBC News|تاریخ=2019-02-01|تاریخ بازبینی=2020-04-17|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20200417143006/https://www.bbc.com/persian/iran-features-47053432|تاریخ بایگانی=17 آوریل 2020|dead-url=no}}</ref>

=== جمهوری اسلامی ===
'''دوران رهبری روح‌الله خمینی'''

[[سید روح‌الله خمینی]] در شهریور ماه سال ۱۳۴۰ خورشید فعالیت‌های سیاسی خود را آغاز کرد و مخالفت خود را با [[حکومت پهلوی]] آشکارا بیان کرد، در ادامه خمینی به مبارزه با سیاست‌های حکومت پهلوی از جمله [[انقلاب سفید]] و اعطای [[حق رأی زنان در ایران|حق رأی زنان]] پرداخت و شاه را به همکاری و پیروی از [[اسرائیل]] و [[ایالات متحده آمریکا]] متهم کرد. در جریان این اتفاقات خمینی دستگیر و به مدت ۱۰ ماه به زندان افتاد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.yjc.ir/fa/news/6115389/از-ماجرای-دستگیری-امام-خمینیره-در-15-خرداد-42-تا-قیامی-که-رنگ-خون-گرفت|عنوان=از ماجرای دستگیری روح‌الله خمینی تا قیامی که رنگ خون گرفت|بازبینی=۲۹ سپتامبر ۲۰۲۳|archive-date=۴ مارس ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20210304041648/https://www.yjc.ir/fa/news/6115389/%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%87-%D8%AF%D8%B1-15-%D8%AE%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AF-42-%D8%AA%D8%A7-%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%B1%D9%86%DA%AF-%D8%AE%D9%88%D9%86-%DA%AF%D8%B1%D9%81%D8%AA|url-status=bot: unknown}}</ref> و پس از این اتفاق بود که [[تظاهرات ۱۵ خرداد]] رخ داد. خمینی سال بعد به دلیل سخنرانی علیه [[اعطای تابعیت|اعطای کاپیتولاسیون]] به مستشاران آمریکایی تبعید شد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.hamshahrionline.ir/news/237435/تبعید-امام-خمینی-ره-از-ایران-به-ترکیه|عنوان=تبعید امام خمینی به ترکیه|بازبینی=۲۹ سپتامبر ۲۰۲۳|archive-date=۲۴ ژانویه ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20210124090458/https://www.hamshahrionline.ir/news/237435/%D8%AA%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%87-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87|url-status=bot: unknown}}</ref> خمینی در جریان تبعید خود به فعالیت‌های سیاسی ادامه داد و با ارسال پیام و اعلامیه [[اسلامگرایان]] را رهبری می‌کرد. وی در روزهای آخر مانده به [[انقلاب ۱۳۵۷|۲۲ بهمن]] [[شورای انقلاب اسلامی ایران|شورای انقلاب]] و [[دولت موقت ایران|دولت موقت]] را تشکیل داد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.jamaran.news/بخش-اخبار-14/25858-اجازات-در-سیره-نظری-عملی-امام-خمینی|عنوان= «اجازات در سیره نظری و عملی امام خمینی (س)»|بازبینی=۲۹ سپتامبر ۲۰۲۳|archive-date=۲۷ سپتامبر ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20210927080655/https://www.jamaran.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1-14/25858-%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D8%B1%D9%87-%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C|url-status=bot: unknown}}</ref> خمینی در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ به ایران آمد و ۱۰ روز بعد حکومت پهلوی اعلام بی‌طرفی کرد و انقلاب پیروز شد و خمینی [[نظام جمهوری اسلامی ایران|نظام جمهوری اسلامی]] را بنیان نهاد و با با گذاشتن رفراندوم در تاریخ ۱۲ فروردین ماه سال ۱۳۵۸ به آن رسمیت بخشید در دوران رهبری خمینی [[جنگ ایران و عراق]] رخ داد که با بی‌طرفی به پایان رسید. خمینی در جریان [[عملیات مرصاد]] و درجهت تحکیم نظام بیش از ۴۰۰۰ نفر از زندانیان عقیدتی سیاسی را اعدام کرد و در نهایت در سال ۱۳۶۸ خورشیدی درگذشت.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.m.wikipedia.org/wiki/سید_روح‌الله_خمینی#CITEREFNikki_R._Keddie2006|عنوان=Nikki R. Keddie, Modern Iran}}</ref>

'''دوران رهبری سید علی خامنه‌ای'''

پس از درگذشت روح‌الله خمینی در ۱۴ خرداد ۱۳۶۸، [[مجلس خبرگان رهبری]] در جلسه ای فوق‌العاده [[سید علی خامنه‌ای]] را به عنوان دومین رهبر جمهوری اسلامی برگزید. دوران حکومت وی مقارن با وقایع های تروریستی شامل [[ترور میکونوس]]، [[بمب‌گذاری آمیا]] و [[قتل‌های زنجیره‌ای ایران|قتل‌های زنجیره‌ای]] بود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.hamshahrionline.ir/hamnews/1378/780813/siasi.htm#siasi10|عنوان=محاکمه عبدالله نوری وزیر کشور در دوران قتل‌ها و مدیر مسئول روزنامه اصلاح طلب خرداد}}</ref>دوران رهبری سید علی خامنه ای با موجی از اعتراضات و انتقادات همراه بوده‌است. از جمله این اعتراضات می‌توان به [[اعتراضات دانشجویی ۱۸ تیر ۱۳۷۸|اعتراضات دانشجویی ۱۳۷۸]]، [[اعتراضات ۱۳۸۸]]، [[اعتراضات دی ۱۳۹۶ ایران|اعتراضات دی ۱۳۹۶]]، [[اعتراضات آبان ۱۳۹۸ ایران|اعتراضات دی و آبان ۱۳۹۸]] و [[خیزش ۱۴۰۱ ایران|خیزش ۱۴۰۱]] اشاره کرد. بر اساس تحلیلی در سال ۱۳۹۷، در این سال‌ها، افزایش شکاف طبقاتی، فساد سیستماتیک دولتی و فشارهای خارجی، با افزایش نارضایتی همگانی، اعتراضات سراسری پراکنده‌ای را برانگیخت. اعتراضات ۱۳۹۶ ماهیتی ضدحکومتی داشت که از نارضایتی‌های اقتصادی و سیاسی تغذیه می‌شد و در پاسخ آن، حکومت افزون بر برگزاری تظاهرات و محدودسازی شبکه‌های اجتماعی، از عوامل خارجی گفت و معترضان را سرکوب کرد که شماری از آنان، کشته شدند. اعتراضات آبان ۱۳۹۸ (پس از افزایش قیمت [[بنزین]] در ایران) نیز با سرکوب شدید مردم معترض همراه شد و بنابر گزارش‌های خارجی، شمار کشته‌شدگان تا ۱۵۰۰ تن و شامل زنان و نوجوانان بوده‌است. اگرچه وزیر کشور، شمار کشته‌شدگان را ۲۰۰ تا ۲۲۵ تن اعلام کرد. در این تظاهرات، ویدئوهایی از شلیک مستقیم نیروهای امنیتی به معترضان منتشر شد. [[خیزش ۱۴۰۱ ایران|خیزش ۱۴۰۱]] در پی [[مرگ مهسا امینی]] و در اعتراض به [[حجاب اجباری]] و در راستای سرنگونی نظام جمهوری اسلامی انجام شد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.radiofarda.com/a/reuters-on-khamenei-1500-protesters-killed/30339975.html|عنوان=تاریخ اعتراضات در جمهوری اسلامی ایران|بازبینی=۱ مارس ۲۰۲۲|archive-date=۱۱ ژوئن ۲۰۲۰|archive-url=https://web.archive.org/web/20200611140952/https://www.radiofarda.com/a/reuters-on-khamenei-1500-protesters-killed/30339975.html|url-status=bot: unknown}}</ref>

== جنبش‌های اجتماعی در ایران معاصر ==
اگرچه تا پیش از قرن نوزدهم سلسله‌های گوناگون حاکم بر ایران همانند دیگر کشورهای آسیایی با برخی دولت‌های غربی مانند [[کشور ونیز|ونیز]]، انگلستان، روسیه (نیمه غربی) , پرتغال، اسپانیا، هلند و… تماس‌ها و مراوداتی_اعم از خصمانه یا دوستانه_ داشتند؛ اما وجه تمایز میان این تماس‌ها در سدهٔ نوزدهم میلادی با سده‌های پیشین، افزایش چشمگیر حجم آن‌ها و نیاز روزافزون کشورهای اروپایی به مواد خام دیگر مناطق جهان بود. وقوع [[انقلاب صنعتی]] در اروپا کشورهای توسعه یافتهٔ این قاره را به صادرکنندهٔ عمدهٔ کالاهای صنعتی با قیمتی نازل تر از کالاهای بومی مبدل کرده بود که این امر تأثیرات اجتماعی و سیاسی زیادی به دنبال داشت.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=کدی |کتاب=ریشه‌های انقلاب ایران | صفحه=ص 55}}</ref> سیطرهٔ اقتصادی کشورهای صنعتی، بازرگانان محلی و پراکنده را برای نخستین بار در قالب طبقه‌ای با منافع مشترک یکپارچه کرد.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=آبراهامیان |کتاب=ایران بین دو انقلاب | صفحه=ص 65}}</ref> این طبقه به دلیل پیوندهایش با روحانیون در جنبش‌های آینده طبقهٔ متوسط سنتی نام گرفتند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=آبراهامیان |کتاب=تاریخ ایران مدرن | صفحه=ص 74}}</ref>

در کنار این طبقه، گروه اجتماعی جدیدی با نام «منورالفکران» در ایران شکل گرفتند که از طرق گوناگون مانند سفر یا مهاجرت به کشورهای توسعه یافتهٔ غرب یا نواحی کمتر توسعه یافته که در عین حال جلوتر از ایران بودند مانند قفقاز، هندوستان و… با دنیای جدیدی به غیر از دنیایی که تاکنون در آن زندگی می‌کردند آشنا شدند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زیباکلام|کتاب=سنت و مدرنیته، ص ص 149 تا 154}}</ref>

شکست‌های نظامی پی در پی ایران از روسیه تزاری و سپس بریتانیا و تجزیهٔ ایالات ثروتمند [[قفقاز]] و پس از آن تحمیل قراردادها و امتیازات نامنصفانهٔ بازرگانی و [[کاپیتولاسیون]] و نقض حاکمیت ملی ایران نیز فکر ایجاد تغییر و تحول و اصلاحات را در گروهی از سیاستمداران و روشنفکران و روحانیان ایران ایجاد کرد. {{نیازمند منبع}}

=== جنبش‌ها و اقدامات اصلاحی پیش از مشروطه ===
==== اصلاحات شاهزاده عباس میرزا ====
عباس میرزا ولیعهد و حاکم ایالت آذربایجان به عنوان فرمانده سپاه ایران در [[جنگ ایران و روسیه|نبرد با روسیه]] را می‌توان نخستین بانی مهم اصلاحات مدرن در ایران دانست. وی که در جریان جنگ با ارتش آموزش دیدهٔ روسیه به ضرورت ایجاد ارتشی نوین پی برده بود کوشید با کمک فرانسوی‌ها به نوسازی سپاه ایران مطابق با معیارهای اروپا تحت عنوان «نظام جدید» بپردازد.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=محبوبی اردکانی|کتاب=تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران|سال=1370|فصل=|صفحه=صفحه61|جلد=|زبان=}}</ref> دیگر کوشش‌های اصلاح گرانهٔ عباس میرزا عبارت بودند از فرستادن نخستین محصلین در سال ۱۸۱۱ میلادی به انگلستان<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=رایت |نام=دنیس |کتاب=ایرانیان در میان انگلیسی‌ها | ناشر=[[نشر نو]] |سال=1368|صفحه=ص142}}</ref> و ایجاد یک چاپخانه در شهر تبریز که با پشتیبانی او انجام شده بود و ترجمهٔ یک سری کتب مربوط به فنون نظامی.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=محبوبی اردکانی|کتاب=تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران|سال=1370|فصل=|صفحه=صفحه211|جلد=|زبان=}}</ref> وی در راه این اصلاحات با مخالفت گروهی از روحانیان و در مقابل پشتیبانی گروهی دیگر از آن‌ها مواجه شد. دستهٔ نخست اینگونه اقدامات را «غیر اسلامی» می‌دانستند در حالی که دستهٔ دوم آن را برای «دارالاسلام» مفید می‌دانستند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=کدی|کتاب=ریشه‌های انقلاب ابران|سال=1390|فصل=|صفحه=64|جلد=|زبان=}}</ref> علاوه بر این‌ها گروهی از درباریان از جمله برادر ولیعهد و همچنین سران عشایر که از ناحیهٔ نظام جدید احساس خطر می‌کردند اقدامات عباس میرزا را برای آیندهٔ خود زیان بار می‌دانستند. عوامل یادشده سبب اخلال در طرح‌های عباس میرزا شد و در نهایت با درگذشت شاهزاده پیش از فتحعلی شاه این اصلاحات عقیم ماندند.

==== جنبش بابیه ====
==== اصلاحات امیرکبیر ====
نتیجه مطالعات، نشان می‌دهد اصلاحات عمده امیرکبیر در نظام قضایی شامل: اصلاح محضر شرع، ایجاد دیوان خانه عدالت، الغای سنت بست نشینی و کاهش مواجب و حقوق علما، تأسیس [[مدرسه دارالفنون]]، انتشار روزنامه دارالوقایع، رسیدگی به وضع مالیه، اصلاحات اجتماعی، نوسازی و رسیدگی به وضعیت ارتش و [[قشون ایران]]، اصلاح سیاست خارجی و مذهبی، حذف القاب و عناوین بود.<ref name=":1">{{Cite journal|last=سبحانی نژاد|first=مهدی|last2=نورآبادی|first2=سولماز|date=2017-06-22|title=پیش‌نیازها و سازوکار برنامه درسی میان‌رشته‌ای دانشگاهی برای تقویت آینده‌پژوهی در راستای تحقق معرفت جامع|url=http://dx.doi.org/10.22631/isih.2017.1937.2480|journal=مطالعات میان رشته‌ای در علوم انسانی|volume=9|issue=3|pages=25–41|doi=10.22631/isih.2017.1937.2480|issn=2008-4846}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=خبرگزاری خبرآنلاین - آخرین اخبار ایران و جهان {{!}} Khabaronline|نشانی=https://www.khabaronline.ir/|وبگاه=خبرآنلاین|بازبینی=2023-07-07|کد زبان=fa}}</ref>

==== اصلاحات سپهسالار ====
سپهسالار نسل سوم اصلاح‌گری پس از عباس میرزا و امیرکبیر، بود. از جمله اصلاحات او: قانون‌گذاری با هدف تغییر حکومت خودکامه فردی به حکومت قانونمند کاهش قدرت حکام و حفظ حقوق رعیت بود. سمت و سوی اصلاحات سپهسالار در نظام قضایی اعلان و اجرای کتابچه دستورالعمل دیوانخانه عدلیه، نگارش تعدادی قانون برای حمایت از حقوق رعیّت و تحدید قدرت حکام و ایجاد ساختار قضایی مدرن بوده‌است.<ref name=":1"/>

==== جنبش تنباکو ====
{{اصلی|جنبش تنباکو}}قیام تنباکو یا نهضت تحریم تنباکو، به جنبشی می‌گویند که در اعتراض به اعطای امتیاز انحصار تجارت توتون و تنباکو در سفر سوم [[ناصرالدین‌شاه]] به خارج از کشور شکل گرفت.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=رحیم رئیس‌نیا، زمینه اقتصادی و اجتماعی مشروطیت ایران، تبریز، ابن سینا، ۱۳۵۲، صص ۸–۲۴.}}</ref>استعمال [[توتون]] و به ویژه [[تنباکو]] در دورهٔ [[صفویه]] در زمان شاه عباس رواج یافت. نهضت تنباکو از سفر ناصرالدین شاه در سال ۱۳۰۶ (قمری) از خاک روسیه به اروپا آغاز شد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نیکی کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، انتشارات قلم، ۱۳۷۷، ص ۱۰۵}}</ref>

=== جنبش مشروطه ===
{{اصلی|جنبش تنباکو}}جنبش مشروطه، جنبش مشروطه‌خواهی یا جنبش مشروطیت مجموعه کوشش‌ها و رویدادهایی در نظر و عمل است که برای محدود شدن اختیارات [[پادشاه]] در نظام سلطنتی [[ایران]] و نهادینه‌سازی [[حقوق]] اساسی مانند آزادی فردی، عدالت قضایی و حاکمیت قانون آغاز شد و به دگرگونی نظام سیاسی ایران [[قاجاری]] از پادشاهی مطلقه به پادشاهی مشروطه منجر گردید. این جنبش از سال ۱۲۸۴ خورشیدی با وقوع اعتراضات منتهی به انقلاب مشروطه آغاز شد و می‌توان شکست [[استبداد صغیر]] و پایان حکومت [[محمدعلی‌شاه]] در مرداد ۱۲۸۸ را (به سبب پایان حکمرانی آخرین پادشاه ایران در نظام حکومتی پادشاهی مطلقه) زمان پایان آن دانست. از عللهای به وجود آمدن این جنبش می‌توان به آگاهی از پیشرفت‌های غرب، ظهور طبقه متوسط، تنگنای اقتصادی و بی عدالتی حکام و دادگاه‌ها نسبت به مردم اشاره کرد. از روشهای جنبش مشروطه می‌توان به تشکیل انجمن‌ها، بست‌نشینی، انتشار مطبوعات، سخنرانی‌های مذهبی، نبرد مسلحانه اشاره کرد. در نهایت این جنبش به استقرار [[پادشاهی مشروطه]] بنیانگذاری مجلس و تدوین قانون اساسی مشروطه منجر شد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=براهامیان، یرواند (۱۳۷۷). ایران بین دو انقلاب. ترجمهٔ احمد گل‌محمدی؛ محمدابراهیم فتاحی ولیلایی. تهران:نشر نی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۱۲-۳۶۳-۵}}</ref>

=== ایران در جنگ جهانی یکم ===
{{اصلی|ایران در جنگ جهانی اول}}

==== جنبش جنگل ====
{{اصلی|جنبش جنگل}}

=== دوران رضاشاه ===
{{اصلی|رضاشاه}}

=== جنگ جهانی دوم و اشغال نظامی ایران ===
{{اصلی|اشغال ایران در جنگ جهانی دوم}}

=== نهضت ملی و کودتای مرداد ۱۳۳۲ ===
{{اصلی|نهضت مقاومت ملی|کودتای ۲۸ مرداد}}

=== قیام پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ ===
{{اصلی|تظاهرات ۱۵ خرداد}}

=== انقلاب فوریهٔ ۱۹۷۹ ===
{{اصلی|انقلاب ۱۳۵۷}}

=== قیام‌ها و اعتراضات در جمهوری اسلامی ===
[[تظاهرات ۱۷ اسفند ۱۳۵۷]]، [[اعتراضات ۱۳۸۸]]، [[تظاهرات ۱۳۹۶]]، [[اعتصابات ۱۳۹۷-۱۳۹۸]]، [[اعتراضات آبان ۱۳۹۸ ایران|اعتراضات آبان ۱۳۹۸]] و [[خیزش ۱۴۰۱ ایران]] نمونه‌هایی از نارضایتی‌های منجر به اعتراض دوران جمهوری اسلامی هستند. بر اساس تحلیلی در سال ۱۳۹۷، در این سال‌ها، افزایش شکاف طبقاتی، فساد سیستماتیک دولتی و فشارهای خارجی، با افزایش نارضایتی همگانی، اعتراضات سراسری پراکنده‌ای را برانگیخت.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=چرا در ایران انقلاب نمی‌شود؟|نشانی=https://www.radiofarda.com/a/commentary-on-why-no-revolution-going-to-happen-in-Iran/29726929.html|وبگاه=رادیو فردا|بازبینی=2020-08-06|کد زبان=fa|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20200806143731/https://www.radiofarda.com/a/commentary-on-why-no-revolution-going-to-happen-in-Iran/29726929.html|تاریخ بایگانی=2020-08-06}}</ref> [[پیامدهای انتخابات ریاست‌جمهوری دهم ایران|اعتراضات ۱۳۸۸]]، پیامد پیروزی [[محمود احمدی‌نژاد|احمدی‌نژاد]] بر [[میرحسین موسوی|موسوی]] در [[انتخابات ۱۳۸۸]] بود.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Iran protests: Fifth day of unrest as regime cracks down on critics|نشانی=http://www.theguardian.com/world/2009/jun/17/iran-protests-day-five|وبگاه=the Guardian|تاریخ=2009-06-17|بازبینی=2020-08-06|کد زبان=en}}</ref> پس از ناکامی این اعتراضات، حامیان نتایج انتخابات، کم‌کم مستندهای انتخاباتی بی‌شماری را پنهان یا از دسترس خارج کردند.<ref>{{یادکرد خبر|عنوان=محرمانه‌های انتخابات ۱۳۸۸|نشانی=https://www.bbc.com/persian/48596921|کوشش=BBC News|تاریخ بازبینی=2020-08-06|تاریخ بایگانی=2020-08-06|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20200806161455/https://www.bbc.com/persian/48596921}}</ref> [[اعتراضات دی ۱۳۹۶ ایران|اعتراضات ۱۳۹۶]] ماهیتی ضدحکومتی داشت که از نارضایتی‌های اقتصادی و سیاسی تغذیه می‌شد و در پاسخ آن، حکومت افزون بر برگزاری تظاهرات و محدودسازی شبکه‌های اجتماعی، از عوامل خارجی گفت و معترضان را سرکوب کرد که شماری از آنان، کشته شدند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.bbc.com/persian/iran-42580026|عنوان=اگر اعتراضات در ایران ادامه پیدا کند چه می‌شود؟|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20200806163000/https://www.bbc.com/persian/iran-42580026|تاریخ بایگانی=2020-08-06|تاریخ بازبینی=2020-08-06}}</ref> اعتراضات آبان ۱۳۹۸ (پس از افزایش [[قیمت بنزین در ایران]]) نیز با سرکوب شدید مردم معترض همراه شد و بنابر گزارش‌های خارجی، شمار کشته‌شدگان تا ۱۵۰۰ تن و شامل زنان و نوجوانان بوده‌است. اگرچه وزیر کشور، شمار کشته‌شدگان را ۲۰۰ تا ۲۲۵ تن اعلام کرد. در این تظاهرات، ویدئوهایی از شلیک مستقیم نیروهای امنیتی به معترضان منتشر شد.<ref>{{یادکرد خبر|عنوان=وزیر کشور ایران می‌گوید بیش از ۲۰۰ نفر در جریان اعتراضات آبان کشته شدند|نشانی=https://www.bbc.com/persian/iran-52865225|کوشش=BBC News|تاریخ بازبینی=2020-08-06|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20200806165310/https://www.bbc.com/persian/iran-52865225|تاریخ بایگانی=2020-08-06}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=رویترز: خامنه‌ای دستور داد «هر کار لازم است بکنید»، «۱۵۰۰» نفر کشته شدند|نشانی=https://www.radiofarda.com/a/reuters-on-khamenei-1500-protesters-killed/30339975.html|وبگاه=رادیو فردا|بازبینی=2020-08-06|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20200611140952/https://www.radiofarda.com/a/reuters-on-khamenei-1500-protesters-killed/30339975.html|تاریخ بایگانی=2020-08-06}}</ref>

== بازگویی تاریخ ایران در جهان ==
دانش غربی‌ها از تاریخ ایران همیشه دست دوم بوده و به شدت تحت تأثیر دشمنی تاریخ نویسان یونان باستان با ایران قرار دارد. نسل‌های پیاپی تحصیل‌کردگان اروپایی عادت کرده‌اند ایران را از منظر نوشته‌های خصمانه [[هرودوت]] و روایات او از جنگ با ایران ببینند. در تاریخ‌نویسی اعراب [[سنی]] در مورد ایران هم همین دشمنی و یک‌جانبه‌نویسی دیده می‌شود.<ref>Bunting, Madeleine, [http://www.guardian.co.uk/artanddesign/2009/jan/31/shah-abbas-exhibition Empire of the mind], in: The Guardian, 31 January 2009, accessed: Febr. 2009.</ref>

<gallery>
Image:Asia 1300bc.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن سیزدهم پیش از میلاد
Image:Near East in 1000bc (en).jpg|نقشهٔ خاورمیانه در قرن دهم پیش از میلاد
File:East-Hem 600bc.jpg|نقشهٔ آسیا در قرن ششم پیش از میلاد
File:East-Hem 500bc.jpg|نقشهٔ آسیا در قرن پنجم پیش از میلاد
File:East-Hem 400bc.jpg|نقشهٔ آسیا در قرن چهارم پیش از میلاد
Image:Asia 323bc.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن سوم پیش از میلاد
Image:Asia 200bc.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن دوم پیش از میلاد
Image:Asia 100bc.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن یکم پیش از میلاد
Image:Asia 001ad.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن یکم
Image:Asia 200ad.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن دوم
Image:East-Hem 300ad.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن سوم
Image:Asia 400ad.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن چهارم
Image:Asia 500ad.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن پنجم
Image:Asia 565ad.jpg| نقشهٔ آسیا در سال ۵۶۵ میلادی
Image:Asia 600ad.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن ششم
Image:Asia 700ad.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن هفتم
Image:Asia 800ad.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن هشتم
Image:Asia 900ad.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن نهم
Image:Asia 1025ad.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن دهم
<!-- Missing image removed:Image:Asia 1100ad.jpg--> | نقشهٔ آسیا در قرن یازدهم
Image:Asia 1200ad.jpg| نقشهٔ آسیا در قرن دوازدهم
</gallery>

== نقشه‌های ایران در سلسله‌های گوناگون ==
<gallery>
Historical Atlas of Iran - Plate No. 01.jpg|پناهگاه‌ها و دهکده‌های اولیه در نیمه هزاره پنجم پیش از میلاد
Historical Atlas of Iran - Plate No. 02.jpg|تمدن سفال نخودی رنگ
Historical Atlas of Iran - Plate No. 03.jpg|[[مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 04.jpg|[[پادشاهی ماد]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 05.jpg|[[شاهنشاهی هخامنشی]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 06.jpg|[[امپراتوری سلوکی]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 07.jpg|[[شاهنشاهی اشکانی]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 08.jpg|[[شاهنشاهی ساسانی]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 09.jpg|[[سلسله طاهریان]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 10.jpg|[[صفاریان|سلسله صفاریان]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 11.jpg|[[سامانیان|سلسله سامانیان]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 13.jpg|[[آل بویه]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 14.jpg|[[غزنویان|امپراتوری غزنوی]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 15.jpg|[[امپراتوری سلجوقی]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 16.jpg|[[خوارزمشاهیان|امپراتوری خوارزمشاهی]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 17.jpg|[[ایلخانان]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 18.jpg|[[ایران در دوران ملوک‌الطوایفی پس از ایلخانان|دوران ملوک‌الطوایفی اول]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 19.jpg|[[امپراتوری تیموری]]
Historical Atlas of Iran - Plate No. 20.jpg|دوران ملوک‌الطوایفی دوم
Jomann Imperium Periscum.jpg|[[شاهنشاهی صفوی]] (تهیه شده در سال ۱۰۷۹ خورشیدی)
Persian(IRAN) Empire 1747.jpg|[[افشاریان|سلسله افشاری]] ([[امانوئل بوئن]]، ۱۱۲۶ خورشیدی)
Zand Map1782.jpg|[[سلسله زندیه]] (سال ۱۱۶۱ هجری خورشیدی)
Historical Atlas of Iran - Plate No. 23.jpg|نقشه ایران پس از [[نادرشاه]] و [[سلسله زندیه]]
Stielers Handatlas 1891 59.jpg|[[ایران قاجاری|سلسله قاجار]] ([[آدولف اشتیلر]]، ۱۲۷۰ خورشیدی)
Persia 1921.JPG|[[شاهنشاهی پهلوی]] (سال ۱۳۰۰ هجری خورشیدی)
</gallery>

== جستارهای وابسته ==
* [[گاهشمار تاریخ ایران]]
* [[فهرست سلسله‌های ایران]]
* [[دودمان‌های ایران]]
* [[فهرست شاهان ایران]]
* [[فهرست شهبانوان ایران]]
* [[فهرست جنگ‌های ایران]]
* [[دانش و فناوری در ایران]]
* [[دین در ایران]]
* [[فرهنگ ایرانی]]
* [[هنر ایرانی]]
* [[مردمان ایرانی‌تبار]]
* [[فلات ایران]]

== پانویس ==
{{پانویس|۲}}

== منابع ==
* [http://irantarikh.com/ تاریخ ایران - دکتر خنجی] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151117203929/http://www.irantarikh.com/ |date=۱۷ نوامبر ۲۰۱۵}}
* تاریخ اجتماعی ایران. مرتضی راوندی. تهران، ۱۳۵۴
* تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا.آ. گرانتوسکی - م.آ. داندامایو، مترجم، کیخسرو کشاورزی، ناشر: مروارید ۱۳۸۵
* تاریخ ایران از عهد باستان تا قرن ۱۸، پیگولووسکایا، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۳.

برای سده‌های نوزدهم و بیستم
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =[[یرواند آبراهامیان|آبراهامیان]] | نام =یرواند | عنوان =ایران بین دو انقلاب:درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران | ترجمه =برگردان احمد گل محمدی/محمدابراهیم فتاحی | سال = ۱۳۸۴| ناشر = [[نشر نی]]|مکان =تهران | شابک = 964-312-363-4}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =آبراهامیان | نام =یرواند | عنوان = تاریخ ایران مدرن| ترجمه =محمدابراهیم فتاحی | سال =چاپ چهارم/۱۳۸۹| ناشر = [[نشر نی]]|مکان =تهران | شابک = 978-964-185-126-4}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =[[زیباکلام]] | نام =صادق | عنوان =سنت و مدرنیته:ریشه یابی علل ناکامی اصلاحات و نوسازی در ایران عصر قاجار | سال =چاپ هفتم/۱۳۸۹| ناشر = [[نشر روزنه]]|مکان =تهران | شابک = 978-600-92065-0-6}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =[[نیکی کدی|کدی]] | نام =نیکی | عنوان =ریشه‌های انقلاب ایران |ترجمه=برگردان عبدالرحیم گواهی| سال =چاپ ششم/۱۳۹۰| ناشر = [[نشر علم]]|مکان =تهران | شابک = 978-964-405-808-7}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =[[کاتوزیان]] | نام =محمدعلی (همایون) | عنوان =اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی |ترجمه=محمدرضا نفیسی/کامبیز عزیزی| ناشر = [[نشر مرکز]]|مکان =تهران | شابک = 978964-305-112-9}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =محبوبی اردکانی | نام =حسین | عنوان =تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران | ناشر = [[انتشارات دانشگاه تهران]]| شابک =}}

== پیوند به بیرون ==
{{ویکی‌گفتاورد}}
{{ویکی‌انبار-رده|History of Iran}}
{{ویکی‌کتاب|تاریخ ایران}}
{{امپراتوری‌ها}}
{{گاه‌شمارهای تاریخ ایران}}

[[رده:تاریخ ایران| ]]
[[رده:تاریخ آسیای مرکزی]]
[[رده:تاریخ ایران باستان]]
[[رده:تاریخ خاورمیانه]]
[[رده:تاریخ غرب آسیا]]