غائله آذربایجان

غائلهٔ آذربایجان
بخشی از یکی دیگر از رهبران حاج هلی اقای رضایی بود
تمبر پستی ایران برای چهارمین سالگرد بازپس‌گیری آذربایجان
تاریخ نوامبر ۱۹۴۵ – ۱۵ دسامبر ۱۹۴۶ (۲۴ آذر ۱۳۲۵) موقعیت ایران، حکومت خودمختار آذربایجان، جمهوری مهاباد نتایج پیروزی شاهنشاهی ایران سقوط جمهوری خودمختار آذربایجان سقوط جمهوری مهاباد شکست شوروی در تجزیه آذربایجان
طرف‌های درگیر
شاهنشاهی ایران پشتیبانی: ایالات متحده آمریکا	جمهوری مهاباد حکومت خودمختار آذربایجان پشتیبانی: اتحاد جماهیر شوروی
فرماندهان و رهبران
احمد قوام السلطنه محمدرضا پهلوی علی رزم آرا	جعفر پیشه وری احمد کرداری (اسیر) قاضی محمد  مصطفی بارزانی احمد بارزانی صلاح الدین کاظیموف
قوا
ارتش شاهنشاهی ایران	شبه نظامیان آذربایجانی ۱۲٬۷۵۰ پیشمرگه پیاده نظام و سواره‌نظام قبایل کرد
تلفات و خسارات
نامعلوم صدها کشته (گزارش کردها)	نامعلوم
در مجموع: ۲٬۰۰۰ کشته

غائلهٔ آذربایجان که در منابع غربی بحران سال ۱۹۴۶ ایران نامیده شده، اشاره به وقایعی دارد که در خلال سال‌های ۱۳۲۵ و ۱۳۲۶ خورشیدی در ایران پیش آمد و منجر به تشکیل و سقوط حکومت خودمختار آذربایجان و جمهوری مهاباد شد. این بحران یکی از نخستین بحران‌های پس از جنگ جهانی دوم بود.

در پایان جنگ جهانی دوم قرار بر این بود که پس از تسلیم آلمان اشغال ایران توسط شوروی و بریتانیا پایان پذیرد ولی در عمل شوروی ارتش سرخ را از شمال ایران خارج نکرد و دست به تشکیل حکومت خلق آذربایجان و جمهوری مهاباد زد.

قوام السلطنه، نخست‌وزیر وقت ایران به کمک آمریکایی‌ها عملاً دست به فریب استالین زد و با پیش کشیدن امتیاز نفت شمال که به قرارداد قوام-سادچیکف معروف بود و همچنین همزمانی با فشار و تهدید آمریکا، شوروی از خاک ایران عقب نشست و هر دو حکومت با ورود ارتش شاهنشاهی ایران به سرعت سقوط کردند. بعد از خروج نیروهای شوروی از ایران قوام از نخست‌وزیری استعفا نمود و روس‌ها را از تمامی قول‌هایی که به ایشان داده بود بی‌نصیب گذاشت. این بحران از نخستین رخدادهای جنگ سرد به‌شمار می‌رود.

تصویر صفحۀ یکم از متن اصلی فرمان استالین (زبان روسی) به میرجعفر باقرف دربارهٔ اقدام به تشکیل یک حرکت تجزیه‌طلبانه در آذربایجان و دیگر استان‌های ایران شمالی

اقدام به تشکیل حرکت‌های تجزیه‌طلبانه در ایران

بر اساس اسنادِ محرمانه که پس از سقوط اتحادیهٔ جماهیر شوروی منتشر شدند، یکی از مهم‌ترین اسناد حزب کمونیست شوروی با برچسب «فوق العاده سرّی» در روز ششم ژوئیهٔ ۱۹۴۵ میلادی، برابر با پانزدهم تیر سال ۱۳۲۴ خورشیدی، در کمیتهٔ مرکزی این حزب برای ایجاد جنبش‌های تجزیه‌طلبانه در آذربایجان ایران و جنوب دریای خزر تصویب شد. همهٔ این اسناد امضای استالین را داشت و او مستقیماً در این موضوع نقش داشته است. در این سند آشکارا گفته شده که برای توسعهٔ حرکت تجزیه‌طلبانه در آذربایجان، حزبی ملی تشکیل شود و به باقروف، تیمور قلی‌اوف و میرزا ابراهیموف وزیر فرهنگ آذربایجان شوروی سپرده شده بود که اقدام‌های لازم در این زمینه را انجام دهند. در این سند حتی نام حزب نیز، یعنی «فرقهٔ دموکرات آذربایجان» پیشنهاد و ذکر شده‌است. از این رو، در میانه تابستان سال ۱۳۲۴ خورشیدی، سران جمهوری آذربایجان به دستور شخص استالین ملزم شدند که خیلی زود دست به کار شوند و در ایران، کسانی را پیدا کنند تا برایشان حزبی با نام «فرقهٔ دموکرات آذربایجان» تأسیس کنند و جدایی‌طلبی را تبلیغ کنند. همچنین در بندی فرمان اقدامات برای جلب کُردهای شمال ایران جنبش جدایی‌طلبانه شده‌است.

جستارهای وابسته

• قطعنامه ۲ شورای امنیت
• قطعنامه ۳ شورای امنیت
• قطعنامه ۵ شورای امنیت
• حکومت خودمختار آذربایجان
• جمهوری مهاباد

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Iran crisis of 1946». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۰ اوت ۲۰۱۲.