ماد سفلی

ماد سفلی:این سرزمین در ابتدا محل زیست قوم کوچک ماد بود ولی به سبب پایداری و رهبری اقوام و قبایل ایرانی و هزیمت امپراطوری بزرگ آشور که در آن زمان بر سراسر خاورمیانه تسلط یافته بود نام قبیله مزبور بر همهٔ اراضی فلات ایران و بخشی از اراضی آسیای صغیر و آسیای مقدم نهاده شد. مادیها را یکی از سه اقوام بزرگ آریایی در کنار پارس و پارت قرار می‌دهند اما ممکن است پیشینهٔ قوم ماد خیلی کهن‌تر از اقوام آریایی باشد. مسکن بدوی قبیله کوچک ماد تحت عنوان مادای در نیمه اول هزارهٔ اول پیش از میلاد بر کرانه‌های رود قزل اوزن بود.

ناحیه همدان

در ملتقای ماد آتروپاتن و ماد سفلی همدان قرار دارد. این ناحیه در پیرامون کوه الوند واقع است و جویبارانی که از برف‌های آن کوه پدید می‌آیند آن را مشروب می‌سازند. اکثر جویباران مزبور بخش علیای رودک قره سو را - که خود به حوضهٔ دریاچه حوض سلطان تعلق دارد - تشکیل می‌دهند. ولی سلسله جبال کوه رود که مرز ماد سفلی می‌باشد اندکی از جنوب‌شرقی‌تر شروع می‌شود و بدین سبب این ناحیه را می‌توان حد فاصل میان ماد‌آتروپاتن و ماد‌سفلی شمرد. و راه‌های کاروان‌روی مناسبی آن را به ماد‌آتروپاتن مربوط می‌سازند. جاده‌های دیگری از اینجا بسوی غرب و به طرف شرق ممتد است. اینکه مرکز این ناحیه شهر همدان کنونی و اکباتان یونانیان به زبان مادی هنگ متنه یعنی جای تجمع نامیده می‌شود، تصادف محض نیست اینجا پایتخت دولت ماد بوده است.

حوضهٔ دریاچهٔ حوض سلطان

• و دریای نمک و رودخانهٔ ابهر چای و قره سو و قم رود

این ناحیه در مرکز ماد سفلی بوده. سه رودک در جهت دریاچه‌های حوض سلطان و دریای نمک جاری می‌باشند: از شمال غرب ابهر چای به دره‌ای که شهر قزوین در آن است. و از غرب قره سو که از همدان جاری است و از جنوب‌غرب قمرود که اکنون شهر قم در کنار آن واقع است. آشوریان این ناحیه را سرزمین رودک‌ها می‌نامیدند. در این ناحیه مناسب‌ترین جا برای سکونت و زراعت دامنه‌های البرز است، که از سمت شمال این ناحیه را محدود می‌سازد و کوه رود که از طرف جنوب تا حدی به دریاچه‌ها نزدیک می‌باشد. اکنون شهر تهران در دامنه‌های جنوبی البرز قرار دارد و در عهد باستان ری یا رغه که یکی از شهرهای مهم ماد شمرده می‌شده در نزدیک آن بر پا بوده. اکنون در دامنه‌های شمالی کوه‌رود شهر کاشان واقع است.

در مشرق ری، نزدیک قله برفین دماوند گردنه‌ای وجود دارد بر سر راه مازندران که اصطلاحاً دروازهٔ کاسپیان نامیده می‌شود.

ناحیهٔ شمالی کویر

این ناحیه نیز در دامنه‌های جنوبی البرز قرار دارد ولی از دروازه کاسپیان شرقی‌تر است و از سمت جنوب به بیابان شوره زار محدود می‌باشد. در عهد باستان این ناحیه خوار یا خوارنا نامیده می‌شد. راه کاروان رو به آسیای میانه از این ناحیه و اکنون از شهرهای سمنان و دامغان می‌گذرد. بخش شرقی خوارنا به فلات خراسان یعنی بخش جنوبی پارت قدیم ملحق می‌گردد.

مسلماً ماد با نواحی جنوبی‌تر نیز مناسبات نزدیک داشته و بویژه در زمان‌های کهن که ظاهراً مردم آن سرزمین با کاسی ها و ساکنان عیلام از حیث قومیّت و زبان قرابت داشتند. ماد از طریق پارتاکنا با پارس که از کهن‌ترین زمان‌ها توسط عیلامیان مسکون بود نیز مربوط بوده. ولی در عین حال مسافات دراز و پهنه‌های لم‌یزرع خاک ماد را از جنوب و جنوب‌شرقی ایران جدا می‌کرد.

چنانکه گفته شد جادهٔ کاروان‌رویی که آسیای میانه را به آسیای مقدم متصل می‌کرد از خاک ماد می‌گذشت. این راه که از ناحیهٔ اکباتانا عبور می‌کرد و سپس در دامنه‌های جنوبی البرز و در نواحی تهران و سمنان امتداد می‌یافت اهمیت فوق‌العاده‌ای در تاریخ ماد داشته.

ضمناً چنانچه در نظر گیریم که مردم دام‌پرور کرانهٔ شرقی و غربی دریای خزر از لحاظ تاریخی با ماد رابطهٔ نزدیک داشته و از لحاظ فرهنگی و قومی همانند بودند، در می‌یابیم که سرنوشت ماد همیشه با مقدرات آسیای میانه مربوط بوده است.

روابط ماد سفلی با مشرق و جنوب و اختلاف شرایط آن با ماد آتروپاتن موجب گشت که روابط میان این دو قسمت کشور نااستوار باشد و بدین سبب از قرن جهاردهم پ. م. سرنوشت تاریخی آنها متفاوت بوده و از آنجمله پیدایش و قوام قومیّت ایشان نیز از طرق مختلف جریان یافت.

جستارهای وابسته

• ماد
• ماد آتروپاتن
• مادای

منابع

• ای. م. دیاکونوف. تاریخ ماد.