Besjoch de boarne foar Izeren Poarte

[[Ofbyld:Iron Gate Danube.jpg|thumb|250px|De Izeren Poarte]]
De '''Izeren Poarte''' ([[Roemeensk]]: ''Porţile de Fier''; [[Servysk]]: Гвоздена врата, ''Gvozdena vrata''; [[Bulgaarsk]]: Железни врата, ''Železni Vrata''; [[Hongaarsk]]: Vaskapu; [[Turksk]]: Demirkapi; [[Dútsk]]: Eisernes Tor) is in kleaudelling fan de [[Donau]], dy't yn romme sin in trajekt fan 134 km lingte beslacht, oars besjoen allinnich de lêste barriêre yn dat trajekt, dy't krekt foarby de [[Roemeenje|Roemeenske]] stêd [[Orşova]] leit en dêr't no in [[keardaam]] leit.

De Donau is hjir de grins tusken [[Roemeenje]] yn it noarden en [[Servje]] yn it suden. De rivier skiedet op dit plak de súdlike [[Karpaten]] fan de noardwestlike útrinners fan it [[Balkanberchtme]]. Yn it Roemeensk wurdt de oantsjutting ''Porţile de Fier'' brûkt,<ref>[http://www.portiledefierpn.ro/ Parcul Natural Porţile de Fier]</ref> letterlik "Izeren Poarten", dêr't dan ek de hiele rige kleauwen mei oansjutten wurdt. In oare Roemeenske namme foar it lêste trajekt is ''Clisura Dunării'', Donaukleau. Yn Servje hjit it kleaudal ''[[Djerdap]]'', efterelkoar ''Djerdapska klisura''.

== De kleauwen ==
[[Ofbyld:Donau-Karte.png|thumb|250px|right|Kaart fan de Donau mei de ''Izeren Poarte'' tusken ''Servje'' en ''Roemeenje'']]
[[Ofbyld:IronGate.jpg|thumb|250px|De Kazan-kleau fan de rjochterouwer ôf sjoen]]
De earste fersmelling fan de Donau leit foarby it (Roemeenske) eilân [[Moldova Veche]] en hjit de ''Golubac-kleau''. Dy is 14,5 kilometer lang en op it nauste punt 230 meter breed. Oan it begjin stiet by [[Golubac]] op de Servyske ouwer in [[Midsiuwen|midsiuwske]] boarch. Troch de Ljupovskadelling wurdt de twadde kleau, Gospodin Vir, berikt, dy't 220 meter smel is en 15 kilometer lang. De rotsen binne oant 500 meter heech en binne hjir fan it lân ôf it minst tagonklik. It bredere ''Donji Milanovac'' foarmet de ferbining mei de 'Grutte' en de 'Lytse Kazan-kleau', dy't tegearre 19 kilometer lang binne. De Orşova-delling is it lêste bredere trajekt foardat de rivier by de lêste kleau, de Sip-kleau, de leechflakte fan [[Walachije]] berikt.<br />
De Grutte Kazan (Kazan betsjut 'tsjettel') is de ferneamste en de nauste kleau fan it trajekt: de rivier fersmellet hjir nei 150 meter en berikt dêr in djipte oant 53 meter.<ref>{{in}}[http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=17361 Nasa Earth Observatory - ''The Danube’s Iron Gates'']</ref> Op dat plak lei de legindaryske [[brêge fan Trajanus]] op stiennen pylders dy't de [[Romeinen|Romeinske]] keizer [[Trajanus]] bouwe liet troch [[Apollodoarus fan Damaskus|Apollodoarus]].<ref>Leonardo Fernández Troyano - ''Bridge Engineering - A Global Perspective'' (Thomas Telford Publishing, 2003)</ref> De brêge waard boud tusken [[103]] en [[105]], foarôfgeand oan Trajanus syn ferovering fan [[Daasje]]. Op de rjochterouwer herinnert in Romeinske plakette ([[Tabula Traiana]]) oan him.<ref>''[[CIL]]'' [http://compute-in.ku-eichstaett.de:8888/pls/epigr/epieinzel_de?p_belegstelle=CIL+03%2C+08267&r_sortierung=Belegstelle III 8267]</ref> Oan de Roemeenske kant is by de Lytse Kazan it antlit fan Trajanus syn Dasyske tsjinstanner [[Desebalus]] yn in rots úthoud.<br />
Yn de minder spektakulêre kleau Gospodin Vir binne folle âldere skatten bleatlein: hjir waard yn de jierren '60 op de rjochterouwer it archeologyske fynplak [[Lepenski Vir]] ûntdekt, de wichtichste yn Súdeast-Europa. Benammen de [[sânstien]]nen bylden út it iere [[neolitikum]] sprekke ta de ferbylding. Ek op oare plakken yn de Izeren Poarte lizze archeologyske fynplakken, dy't oantoane dat dit gebiet al tige lang bewenne wurdt.

== It kanaal ==
It kleaudal wie om de rotsbanken en de dêrmei gearhingjende streamfersnellings in berofte trochgong foar de skipfeart. Yn it Dútsk stiet it trajekt noch altiten bekend as de ''Kataraktenstrecke'', al binne de katarakten no ferline tiid. Op de hichte fan de eigentlike Izeren Poarte wie de rots ''Prigrada'' oant [[1896]] de wichtichste hindernis: de rivier ferbrede him hjir sterk en de wetterstân wie dêr er navenant leech. Streamopwerts wie de rots ''Greben'' by de Kazan-kleau berucht.<br />
Yn [[1831]] wie op inisjatyf fan de Hongaarske steatsman [[István Széchenyi]] al in plan makke foar it befarber meitsjen fan de trochgong. Uteinlik slagge it [[Gábor Baross]], Hongarijes "Izeren Minister" om de finansiering foar dit projekt rûn te krijen.<ref>[http://www.panda.org/about_wwf/where_we_work/europe/what_we_do/danube_carpathian/blue_river_green_mtn/threats/tens_t/danube_tour/tour_diary/index.cfm?uNewsID=22656 Wereld Natuur Fonds - ''On the Danube through the Iron Gate'']</ref> Foarby Orşova blies men fan [[1890]] ôf oer in ôfstân fan mear as twa kilometer rotsen op om in 80 meter brede en trije meter djippe fargeul ta stân te bringen. De Greben waard oer in breedte fan rom twa kilometer ferwidere. Hjir wie de djipte fan twa meter genôch.<ref>Encyclopædia Britannica Eleventh Edition - ''Danube'' [http://www.1911encyclopedia.org/Danube]</ref> Op [[17 septimber]] 1896 waard it sa ûntstiene Kanaal fan Sip (neamd nei it Servyske plakje op de rjochterouwer) iepene troch de Eastenryksk-Hongaarske keizer [[Frans Jozef I fan Eastenryk|Frans Jozef I]], de Roemeenske kening [[Carol I fan Roemeenje|Carol I]] en de Servyske kening [[Aleksander Obrenovic|Aleksander]]. <br />
De resultaten fan de ynspannings foelen wat ôf. It kanaal hie sa'n sterke streaming, dat de skippen streamopwerts noch oant [[1973]] troch in lokomotyf lutsen wurde moasten. De Izeren Poarte bleau sa in grutte hindernis.

== De keardamen ==
[[Ofbyld:IJzeren Poort Stuwdam.JPG|thumb|250px|Keardaam 1]]
[[Ofbyld:Dam Serbia Djerdap 2.jpg|thumb|250px|Keardaam 2]]
De bou fan it mienskiplike Roemeensk-Joegoslavyske megaprojekt yn de foarm fan in keardaam dy't de rivier definityf betwinge soe begûn yn [[1964]]. Yn [[1972]] waard de Djerdap-keardaam tagelyk mei twa wetterkrêftsintrales en twa slûzen iepene.<ref>[http://www.eawag.ch/organisation/abteilungen/surf/publikationen/2006_silica Daniel F. McGinnis et al. - ''Silica retention in the Iron Gate I reservoir on the Danube river: the role of side bays as nutrient sinks'' (Wiley InterScience, 2006)]</ref> <br />
De bou fan dizze daam late derta dat it dal fan de Donau fan Belgrado ôf it karakter fan in [[kearmar]] krige, en soarge der boppedat foar dat it wetterpeil yn de rivier yn de buert fan de daam sa'n 35 meter heger waard. It âlde Orşova, it Donaueilân Ada Kaleh en noch seker fiif doarpen mei yn totaal mear as 17.000 ynwenners moasten wike. De minsken waarden op oare plakken hûsfêste, mar de delsettings binne foargoed yn de Donau ferdwûn. <br />
De bou fan de daam hie ek grutte gefolgen foar de natoer, bygelyks trochdat de trekrûte fan inkele [[steur (fisk)|steursoarten]] der definityf troch ferbrutsen waard.

De floara, de fauna en de [[geomorfology]]ske, archeologyske en kultuerhistoaryske objekten fan de Izeren Poarte wurde yn beide lannen sûnt de oanlis fan de daam wol beskerme: yn Servje yn it [[Nasjonaal Park Djerdap]] (sûnt [[1974]], 63.608 ha) en yn Roemeenje yn it Natoerpark Portile de Fier (sûnt 2000, 115.655 ha).

Nei de konstruksje fan dizze keardaam waard streamôfwerts noch in twadde keardaam oanlein, ek mei twa slûzen en 2 wetterkrêftsintrales (ien per ouwersteat). Dizze keardaam leit tichtby de Servyske stêd [[Negotin]] en de Roemeenske stêd [[Gruia]], tichtby de grins mei [[Bulgarije]]. Dizze keardaam wurdt ''Djerdap 2'' of ''Iron Gate 2'' neamd.

== Ada Kaleh ==
It eilân Ada Kaleh is nei alle gedachten it meast ta de ferbylding sprekkende slachtoffer fan de bou fan de Djerdap-daam. It wie in Turkske enklave, hie in moskee en kronkeljende strjitsjes, en gou as frijhaven en smokkelnêst. Neist Turken wennen der noch in soad oare befolkingsgroepen.

It eilân lei mear as trije kilometer streamôfwerts fan Orşova en hie in ôfmjitting fan 1700 by 400-500 meter. It wie ommuorre: de [[Eastenryk|Eastenrikers]] hienen der yn [[1669]] in fêsting boud tsjin de Turken, dy't sûnttiids in twistappel tusken beide riken bleauwe soe. Yn [[1699]] waard it eilân Turksk, fan [[1716]]-[[1718]] Eastenryksk, yn [[1738]] nei in belis fan fjouwer moannen wer Turks, wêrnei't de Eastenrikers it yn [[1789]] fannijs feroveren, mar it yn it neikommende fredesferdrach oan de Turken litte moasten. It eilân ferlear dêrtroch syn militêre betsjutting. De [[Kongres fan Berlyn|Frede fan Berlyn]] fan [[1878]] krong it [[Ottomaanske Ryk|Turkske ryk]] fier werom nei it suden: it eilân kaam ûnder bestjoer fan Eastenryk-Hongarije, mar bleau besit fan de Turkske sultan. De bewenners hiene belesting- en tolfrijheid en hoegden net yn tsjinst. Yn [[1923]], doe't de Donaumonargy ferdwûn wie, keazen de bewenners foar oansluting by Roemeenje.

De moskee fan Ada Kaleh datearre fan [[1903]] en wie boud op it plak dêr't earder in fransiskaner kleaster stie. It tapyt, in skinking fan de Turkske sultan, leit sûnt [[1965]] yn de moskee fan [[Konstanţa (stêd)|Konstanţa]].

De measte bewenners fan Ada Kaleh emigrearren nei de evakuaasje fan it eilân nei Turkije. In lytser diel gie nei de [[Dobroedzja]], in oar Roemeensk gebiet mei in Turkske minderheid.

== Untstean ==
[[Ofbyld:IronGate2.jpg|thumb|250px|De Izeren Poarte stroomopwerts]]
Rivierwetter rint altyd fan heech nei leech. Hoe kin it dan de Donau him in inge wei baant troch in berchtme? De ferklearring foar dat feit kin allinnich lizze yn it feit dat de Donau folle âlder is as de [[Karpaten]] en [[Transsylvanyske Alpen]]. De rivier streamde der al foardat dizze bergen har begûnen te ûntwikkeljen. It oprizen fan de bergen gie relatyf stadich en de rivier koe syn bêd djipper en djipper útslypje, sadat de Izeren Poart ûntstie.<ref>{{de}}[http://www.geographie-diplom.de/Texte/Physisch/hydro1.htm Geographie-diplom.de: ''Hydrologie, Hydrogeographie: 6. Fluss- und Talnetze'']</ref> Dat wurdt in antesedint [[Trochbrekdal]] neamd.

Wat soe der barre as de Izeren Poart ôfsluten wurde soe troch in daam dy't noch folle heger wêze soe as dy fan hjoed de dei, in daam fan bygelyks 400 of 500 meter heech? Dan soe de hiele Hongaarske leechflakte binnen in iuw oerstreamd wurde troch in mar dat op in soad plakken mear as 300 meter djip wêze soe. En op it lêst soe it Donauwetter dan earne yn Kroaasje of Sloveenje in útwei fine nei de Adriatyske See. De Donau soe dan in nije mûning krije.

== Keppeling om utens ==
* [http://www.banater-aktualitaet.de/banburg04.htm ''Ada Kaleh, die Inselfestung''], teffens de boarne fan de passaazje oer Ada Kaleh yn dit artikel
* [http://www.portiledefier.ro/ yatuurpark Porţile de Fier] 
* [http://www.yurope.com/people/nena/Vir/ Lepenski Vir] (Servysktalich) 

{{boarnen|boarnefernijing=
<references/>
}}
{{Koördinaten|44_40_16_N_22_31_47_E_region:RO_type:landmark_scale:25000|44° 40' NB, 22° 31' EL}}

{{Commonscat|Iron Gate (Danube)}}

[[Kategory:Delling yn Roemeenje]]
[[Kategory:Delling yn Servje]]
[[Kategory:Kleau]]