Besjoch de boarne foar Universiteit

[[Ofbyld:RijksUniversiteit Groningen - University of Groningen.jpg|thumb|''Akademygebou fan de [[Ryksuniversiteit Grins]]'']]
De '''Universiteit''' (fan [[Latyn]] ''universitas, - atis'' dat "ien hiel" of "mienskip" betsjut) is in ûnderwiisynstelling yn it [[heger ûnderwiis]] dy't [[wittenskip]]lik [[ûnderwiis]] jout, en dêr't ek [[wittenskiplik ûndersyk]] dien wurdt. De universiteit fersoarget akademyske opliedings en jout [[akademyske graden]]. 

It wurd universiteit komt fan it [[Latyn]]ske ''universitas magistrorum et scholarium'' itjinge likernôch "mienskip fan ûnderwizers en wittenskippers" betsjut. De universiteiten hawwe harren oarsprong yn de [[midsiuwen]], en komme as ûnôfhinklike ynstellings fuort út katedraalskoallen. De âldste universiteit is de [[Universiteit fan Bologna]] fan [[1088]]. Krapoan tsien jier letter ûntstie de [[Universiteit fan Oxford]]. De universiteiten yn Jeropa ûntjoegen harren oan de ein fan de midsiuwen ta wichtige ûnderrjochtsynstellings en begûnen harren oer gâns de wrâld te fersprieden.

De namme universiteit is net wetlik fêstlein. Guon ûnderrjochtsynstellings neame harsels universiteiten, wylst se dat yn werklikheid net binne. 

== Namme ==
[[Ofbyld:Archiginnasio particolari (9).jpg|thumb|De Universiteit fan Bologna waard yn 1088 stifte en is de âldste universiteit yn de wrâld]]
It oarspronklike [[Latyn]]ske wurd ''universitas'' ferwiist yn it algemien nei "in tal lju dy't yn in groep feriene binne sa as yn bygelyks mienskip, bedriuw, [[gilde]], maatskippij, ensafuorthinne". Doe't yn de [[midsiuwen]] de stêden en de gilden in hieltyd wichtigere rôl begûnen te spyljen, begûnen spesjaliseare groepen studinten en ûnderwizers mei kollektive wetlike rjochten dy't ornaris troch prinzen, prelaten of de stêden dêr't se yn fêstige wiene, beneamd waarden, troch it begryp ''universitas'' bekend te wurden. Lykas oare gilden bestjoerden se harren sels en bepaalden se harren eigen kwaliteitseasken.

Hjoed-de-dei betsjut it wurd "in ynstelling foar heger ûnderwiis dy't graden útjaan mei en ûnderwiis jaan mei dy't neat mei ambachten en beroppen te krijen hawwe". It oarspronklike Latynske wurd ferwiisde nei de graad-útjouwende ûnderwiisynstellings yn westlik en sintraal Jeropa. Dêr kaam dy foarm fan wetlik ûnderwiis it measte foar. Fan dêrwei fersprate sokke ynstellings oer de gânse wrâld hinne.

=== Wittenskiplike frijheid ===
In wichtige skaaimerk foar in universiteit is it begryp "akademyske frijheid". It earste skriftlik bewiis dêrfan komt fan de Universiteit fan Bologna dy't yn [[1155]] of [[1158]] de ''Constitutio Habita'' oannaam. Dat joech in reizgjende wittenskipper rjocht op ûnbehinderjende trochgong yn namme fan it ûnderwiis. Dat wurdt hjoed-de-dei sjoen as de oarsprong fan de akademyske frijheid en wurdt ynternasjonaal erkend. Op [[18 septimber]] [[1988]] tekenen 430 universiteiten de ''[[Magna Charta Universitatum]]'', dêr't de 900ste jierdei fan de Universiteit fan Bologna by fierd waard. It tal universiteiten dy't de ''Magna Charta Universitatum'' tekenje wurdt hieltyd grutter en komme fan alle parten fan de wrâld

== Skiednis ==
=== Aldheid ===
[[Ofbyld:Raffael5.jpg|thumb|''[[De Skoalle fan Atene]]'' troch Rafael yn 1509]]
Al yn de [[klassike âldheid]] wie der nei it leger ûnderwiis yn rekkenjen en skriuwen hegere opliedings dy't tsjin betelling folge wurde koene. Allinnich rikelju en aristokraten koene dat lykwols allinnich bekostigje. [[Filosofen]], [[retoryk|sprekkers]] en [[Grammatika|gramatikussen]] wiene ornaris de ûnderwizers. Yn de tiid fan it [[hellenisme]] ûntstiene der ynstellings, dy't te ferlykjen binne mei universiteiten, yn [[Atene]] en [[Aleksanderje]]. Yn de [[Romeinske tiid]] wiene der ek soksoarte ynstellings yn [[Kartago]], [[Rome]], [[Marseille|Massilia]] en [[Konstantinopel]]. Nei de [[fal fan it Romeinske Ryk]] rekke it heger sekulêr ûnderwiis yn West-Jeropa alhiel yn it neigean, mar yn it [[Eastromeinske Ryk]] bleau de [[Universiteit fan Konstantinopel]] noch bestean, mar dy wie neffens guon [[skiedkundige]]n net mear as in fuortsetting fan de filosofeskoallen fan Atene as dat it in folsleine universiteit wie. Ek ynteresse yn net-godstsjinstige stúdzje ferdwûn dêre, mar stúdzje yn rjochten en medisinen lutsen wol studinten fan Jeropa en it [[Midden-Easten]] oan.

=== Midsiuwen ===
[[Ofbyld:Divinity School Interior 2, Bodleian Library, Oxford, UK - Diliff.jpg|thumb|left|[[Universiteit fan Oxford]] oprjochte yn 1096]]
[[Ofbyld:Meeting of doctors at the university of Paris.jpg|thumb|Gearkomste fan dokters yn de [[Universiteit fan Parys]]]]
Doe't de [[islaam]] him yn de [[sânde iuw]] rap útwreide, naam de belangstelling foar de eardere Grykske wittenskip en filosofy ta. Yn [[Bagdad]], [[Kairo]] en [[Kordoba]] ûntstiene al rillegau wichtige universiteiten. Benammen Kordoba luts in soad Westjeropeeske gelearden om dêr te studearjen en te ûnderrjochtsjen.

De earste Westjeropeeske midsiuwske universiteiten waarden oprjochte nei it foarbyld fan dy fan Kordoba, alhoewol't de moderne universiteit syn oarsprong yn de midiuwske kristlike tradysje hie. Fan de [[sechsde iuw]] ôf fûn heger ûnderwiis plak yn katedraal- of kleasterskoallen (''scholae monasticae''). [[Muonts]]en en [[non]]nen wiene ornaris de ûnderrjochters. Yn [[1088]] waard de [[Universiteit fan Bologna]] oprjochte  foar de stúdzje fan rjochten, medisinen en [[teology]], en al rillegau folgen dy fan [[Universiteit fan Oxford|Oxford]] yn [[1096]] en [[Universiteit fan Parys|Parys]] yn [[1150]]. Fan de [[trettjinde iuw]] ôf waarden der yn gâns Jeropa universiteiten oprjochte. Dy midsiuwske universiteiten waarden troch tsjerklike en boargerlike autoriteiten ûnderstipe. Foar de tsjerke wie de universiteit in middel om it leauwe fuort te sterkjen en minder om nije kennis op te garjen. De universiteiten krigen dêrtroch in soad privileezjes en koene frij selsstannich operearje.

[[Ofbyld:Heidelberg Universitätsbibliothek 2003.jpg|thumb|[[Universiteit fan Heidelberg]], de âldste universiteit yn [[Dútslân]]]]
Yn Jeropa giene jonge manlju nei de universiteit foar de stúdzje nei't se it ''[[trivium]]'' ([[grammatika]], [[logika]] en [[retoryk]]) foltôge hiene en it ''[[quadrivium]]'' ([[rekkenkunde]] en [[mjitkunde]], [[astronomy]] en [[muzyk]]). It ''trivium'' en ''quadrivium'' mei-inoar wurde wol de "sân frije keunsten" neamd.

=== Moderne tiid ===
Yn de [[Iermoderne tiid]] nei de midsiuwen waarden der in tal fan universiteiten oprjochte yn de measte grutte stêden, en wreide it tal stúdzjerjochtings ek stadichoan út. Under ynfloed fan de [[Ferljochting]] oan de ein fan de [[achttjinde iuw]] fûnen der in soad feroarings yn de universiteiten plak. Mei de wittenskiplike revolúsje kaam de moderne wittenskiplike metoade. De neidruk kaam tenei te lizzen op it garjen fan nije kennis en de ynfloed fan de tsjerke en godstsjinst waard hieltyd minder. Wichtich yn dy ûntwikkelings is it ûntstean fan de Humboldt-universiteit, neamd nei [[Wilhelm von Humboldt]]. Dat type universiteit waard lang oanholden, mar nei de [[Yndustriële Revolúsje]] waard de neidruk hieltyd mear lein op tapassings fan kennis yn de yndustry en maatskippij. Dêrtroch hawwe universiteiten de bannen mei de yndustry en de omkriten fersterke. 

== Wittenskiplik ûndersyk ==
Wittenskiplik ûndersyk wurdt ynearsten dien yn fakulteiten, mar stadichoan ek hieltyd mear yn universitêre ûndersyksynstituten. Dêr't universiteiten ynearsten harren benammen op djipgeand ûndersyk rjochten, wurdt hjoed-de-dei in part fan it ûndersyk rjochte op it ûntjaan fan nije tapassings. Universiteiten wurkje gauris yn 'e mande mei oare universiteiten, kennisynstellings en bedriuwen

== Akademyske mienskip ==
De universiteit mei al syn meiwurkers en studinten foarmje winliken in akademyske mienskip. It wittenskiplik personiel fan in universiteit bestiet foar in wichtich part út heechleararen, ûniversitêr haaddosinten en universitêr dosinten. Dêrnjonken binne der postdoktorale ûndersikers en promovendussen, wittenskiplike meiwurkers mei in tydlike oanstelling. Heechleararen en dosinten kombinearje ûndersyk en ûnderrjocht almeast, wylst promovendussen en postdoktors harren benammen op it dwaan fan ûndersyk konsintrearje, mar hawwe lykwols ek in rôl yn it ûndersyk.

== Organisaasje ==
In universiteit is ferdield yn [[fakulteit]]en, akademyske departeminten en skoallen, dy't wer ûnderferparte wurde yn learstuollen, fakgroepen en stúdzjerjochtings. De fakulteit fynt syn oarsprong oan de midsiuwske [[Universiteit fan Parys]], dy't fjouwer fakulteiten hie: [[Rjocht]]sgeleardens, [[Teology|Godgeleardens]], [[Genêskunde]] en de "Fakulteit fan de Keunsten", wêrby't dy term ferwize nei de sân frije keunsten.

=== Bestjoer en tafersjoch ===
Yn [[Nederlân]] wurdt in universiteit bestjoerd troch in kolleezje fan bestjoer, dy't bestiet út in ''[[rektor magnifikus]]'', foarsitter en in tredde lid. Eltse universiteit ha dêrnjonken noch in meisizzenskipsried en in ried fan tafersjoch. Guon universiteiten hawwe foar eltse universiteit of op sintraal nivo in studintassessor. Dy studintassessor is in advysjouwend studintlid fan it bestjoer en is winliken in brêge tusken it bestjoer, de meisizzenskipsried en de akademyske mienskip.

=== Fakulteit ===
In fakulteit is in bestjoerlike ienheid yn it heger ûnderrjocht. Dêr binne ûnderrjocht- en ûndersykstaken yn ûnderbrocht. In fakulteit sels kin ek wer ûnderferparte wêze yn subfakulteiten, departeminten en fakgroepen. In fakgroep of learstoel is it lytste bestjoerlike part fan in fakulteit.

Guon fakulteiten (haadstúdzjerjochtings) binne: [[rjocht]]en, [[ekonomy]] en ekonomyske wittenskippen, politike en sosjale wittenskippen, [[psychology]]/[[pedagogyk]], [[genêskunde]] en [[medisinen]], [[wiisbegearte]], [[teology]] en natoerwittenskippen.

=== Departeminten en fakgroepen ===
In fakgroep is in gearhingjende nust kennisgebieten. It wurdt hjoed-de-dei ek wol oantsjutten as basisienheid of learstoelgroep.

=== Undersyksynstituten ===
Njonken de fakulteiten hawwe in soad universiteiten ûndersyksynstituten, dêr't (parten fan) it ûndersyk yn ûnderbrocht binne. In part fan dy ynstituten falt ûnder in fakulteit, mar oare ynstituten dogge ûndersyk fan meardere fakulteiten. Om't it foech oer it ûndersyk fan de fakulteiten nei de ynstituten oergien binne, nimt it sizzenskip fan in soad fakulteiten oer it ûndersyk stadichoan ôf.

== Soarten universiteiten ==
[[Ofbyld:Stronghold Princeton University New Jersey USA Jazz-Face Mod.jpg|thumb|[[Princeton-universiteit]] yn [[Nij-Jersey]], [[Feriene Steaten]]]]
Der binne algemiene of spesjalisearre universiteiten. Algemiene universiteiten biede ûnderrjocht en ûndersyk oer it gânse wittenskiplike spektrum, wylst spesjalisearre universiteiten harren dwaande hâlde mei in bepaald mêd.

Yn Nederlân wurde ek [[heger beropsûnderwiis|hbû]]-ynstellings mei it begryp "universiteit"/"university" oantsjutten, sa as bygelyks [[Stenden University]] yn [[Ljouwert (stêd)|Ljouwert]]. Gauris wurdt de [[Ingelsk]]e namme ''[[University of Applied Sciences]]'' brûkt. Dy binne lykwols yn werklikheid op akademysk mêd gjin universiteit. De namme "universiteit" waard yn Nederlân foar in skoft net wetlik beskerme en dêrtroch neame guon skoallen harren sels universiteit, wylst se dat net binne. Der waard njonkelytsen in wetsfoarstel dien om fêst te lizzen wa't tenei de namme "universiteit" en "hegeskoalle" brûke mei. Yn [[Dútslân]] is der in gelikense tastân dêr't de grins tusken universiteiten (''Hochschule'') en hbû's (''Fachhochschule'') dizich is.

In soad universiteiten binne iepenbiere universiteiten, dy't finansierre wurde troch de oerheid. Dêrnjonken besteane der privee-universiteiten, benammen yn de [[Feriene Steaten]], lykas [[Harvard Universiteit|Harvard]], [[Yale-universiteit|Yale]] en [[Hofstra Universiteit|Hofstra]]. Sokke universiteiten binne tige djoer en studinten kinne dat bekostigje troch in stúdzjeliening oan te gean of troch it bemachtigjen fan in stúdzjebeurs. De trochsneed stúdzjeskuld fan de Amerikaanske studint is $30.000.

== Fryslân ==
Yn [[Fryslân]] is der ien universiteit en dat is de [[Kampus Fryslân]], dat in fakulteit fan de [[Ryksuniversiteit Grins]] is, yn Ljouwert.

{{Boarnen|boarnefernijing=
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch [https://en.wikipedia.org/wiki/University ''References'' en ''Further Reading'' op dizze side].
----------------
{{Commonscat|Universities}}
}}

[[Kategory:Universiteit| ]]
[[Kategory:Underwiisfoarm]]
[[Kategory:Lienwurd út it Latyn]]
[[Kategory:Yntroduksje út de alfde iuw]]