Róise Mhic Ghrianna
| Beathaisnéis | |
|---|---|
| Breith | 13 Márta 1879 |
| Bás | 6 Aibreán 1964 85 bliana d'aois |
| Gníomhaíocht | |
| Gairm | amhránaí, seanchaí  |
Amhránaí agus seanchaí as Contae Dhún na nGall ab ea Róise Mhic Ghrianna (13 Márta 1879 – 6 Aibreán 1964).[1][2]
Luathshaol
[cuir in eagar | athraigh foinse]Rugadh Róise Mhic Ghrianna (née Ní Cholla) i Seascann an Róin, i ngar don Chlochán Liath, Co. Dhún na nGall ar 13 Márta 1879, duine de chúigear clainne le Tomás Ó Colla, feirmeoir, agus a bhean, Maighréad. Ba é Seán Hiúdaí Mac an Bhaird, ceoltóir iomráiteach, athair Mhaighréad. Fuair Tomás Ó Colla bás nuair a bhí Róise ceithre bliana d’aois. Phós a máthair Antain Ó Gallchóir dhá bhliain ina dhiaidh sin, agus bhog an chlann go dtí a bhaile in Árainn Mhór. Bhí aithne ar a leasathair mar sheanchaí ar an oileán. Ba í an Ghaeilge príomhtheanga an oileáin, ach ba trí Bhéarla a cuid scolaíochta i Scoil na Leidhbe Gairbhe. Ó naoi mbliana d'aois, chaith Mhic Ghrianna gach earrach in Inis na gCaorach, ag baint feamainne agus ag déanamh obair tí. Tar éis di an scoil a fhágáil, d’oibrigh sí ar an Lagán, i nGleann Mórnáin, Contae Thír Eoghain agus ina dhiaidh sin ar bhruach Loch Súilí ar feadh trí bliana. Ina dhiaidh sin thaistil sí idir Éirinn agus Albain ag piocadh prátaí.[1]
Nuair a bhí sí 29 bliain d'aois, phós sí Séamas Mac Grianna, fear as Árainn Mhór a raibh aithne uirthi ó bhí sí ina hóige. Fuair an lánúin leath d'fheirm athair Shéamais, timpeall trí acra, ar ar thóg siad teachín beag. Chónaigh Mhic Ghrianna sa teach seo go dtí a bás. D’imíodh a fear céile ag obair in Albain gach bliain ó Bhealtaine go mí na Nollag. I rith an ama seo, choinnigh Mhic Ghrianna an fheirm bheag, le hasal agus bó. Ó 1934, bhí a fear céile ar an dól, ach rinne sé cléibh agus ciseáin chun breis airgid a shaothrú.[1]
Amhránaíocht agus scéalaíocht
[cuir in eagar | athraigh foinse]Thug Cosslett Ó Cuinn cuairt ar Mhic Ghrianna i 1940, agus rinne sé tras-scríobh ar scéalta agus ar amhráin dá cuid. Thug an t-aitheantas seo muinín di mar amhránaí agus seanchaí — go dtí seo ba é a fear céile an lucht éisteachta amháin a bhí aici. Thug Pádraig Ua Cnáimhsí, príomhoide na scoile in Árainn Mhór, cuairt uirthi i 1951 agus rinne sé tras-scríobh ar sheachtó amhrán dá cuid. Chuir sé Coimisiún Béaloideasa Éireann agus Radio Éireann ar an eolas fúithi, agus chuir siad Seán Ó hEochaidh agus Proinsias Ó Conluain faoi choinne Mhic Ghrianna. Craoladh taifeadtaí Uí Conluain ó 1953 ar Raidió Éireann i gclár faoi shaol Mhic Ghrianna. Thug Séamus Ennis cuairt uirthi freisin nuair a bhí sé ag obair do choimisiún béaloidis an BBC sna 1950idí.[1][2]
D’éag Mhic Ghrianna 6 Aibreán 1964. Rinne Cathal Goan eagarthóireacht ar thaifeadtaí Uí Chonluain níos déanaí, agus d’eisigh RTÉ an saothar mar albam agus leabhrán darbh ainm Róise na nAmhrán: songs of a Donegal woman. Scríobh Ua Cnáimhsí scéal a beatha, Róise Rua, a foilsíodh i 1983. Bhuaigh an leabhar duais ag Oireachtas na Gaeilge 1983 i mBaile Átha Cliath.[1][2]