Figueira

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Figueira (homónimos).

A figueira (Ficus carica) é unha arboriña ou un arbusto da familia das moráceas (Moraceae), unha das numerosísimas especies do xénero Ficus. Orixinaria de Asia suroccidental, medra hoxe brava polo Mediterráneo e noutras rexións do mundo. En Galiza, malia non medrar de xeito espontáneo, é común o seu cultivo dende a antigüidade, especialmente nas Rías Baixas, polo que deu lugar a unha infinidade de topónimos. O consumo de figos pasos era moi común coma sobremesa no inverno.

Figos maduros in situ

"Schiocca" de figos pasos calabreses

Hábitat

As figueiras medran espontaneamente en terreos e noiros rochosos e incluso en valados e vellos muros de cachotes, onde poucas plantas atopan oportunidade. Témese o desenvolvemento das súas raíces por mover moito os solos onde fican. En Galiza adoita plantarse illada nos pomares entre outras froiteiras, ou preto dos muros da casa ou do valado.

Descrición

De porte baixo, máis semellante ao dun arbusto que ao dunha árbore (entre 3-10 m), sobre todo cando emite unha especie espeques que sosteñen as pólas. Pouco esixente e canto ao solo, o seu crecemento é amodo. A casca é lisa e de cor cinsenta. As follas son caedizas, de 12 a 25 cm de longo e 10 a 18 de largo, profundamente lobuladas, formadas por 3 ou 5 lóbulos.

Produce froitos compostos dun tipo especial, o sicono, aos que se coñece coma figos (sicono etimoloxicamente significa figo). A figueira produce un látex abrancazado irritante.

Algunha figueiras, chamadas bíferas, producen dúas colleitas ao ano. Existen tanto variedades dioicas (que producen flores dun único sexo en cada individuo) como monoicas (producen flores masculinas e femininas na mesma árbore). Estas figueiras acostuman utilizarse para fecundar as figueiras femininas da variedade esmirna, cultivadas no norte de África e Oriente Medio e coñecidas en California (EUA) co nome de calymirna.

As figueiras cultivadas reprodúcense mediante espeques. Son moi resistentes ás condicións adversas e cultívanse principalmente como árbores froiteiras de segunda categoría. Ademais, a figueira é unha das especies aptas para cultivar como bonsai.

Historia

Artigo principal: Figo.

Os froitos da figueira son diversos, distinguíndose moitas variedades e distintas frutificacións estacionais, designándose con termos como figos brancos, figos raíña, figos negros e béveras. Foi unha das primeiras plantas cultivadas polo ser humano. Un artigo da revista Science constataba o achado de nove figos fosilizados datados arredor de 9400-9200 a. C. nun poboado neolítico Gilgal I, no Val do río Xordán. Por mor a que as figueiras son do tipo partenocárpico, constitúen unha das especies domesticadas. Este achado antecede á domesticación do trigo, o orxo e os legumes, polo que pode ser o primeiro caso coñecido de agricultura. A medida que a migración humana transportou a árbore fóra do ámbito natural desenvolvéronse ou apareceron milleiros de cultivares, a maioría sen nome e durante milleiros de anos constituíu unha importante cultura alimentaria.

No libro do Xénese (3:7), Adán e mais Eva agochan con follas de figueira que están nus, despois de seren sorprendidos por pecadentos. Na antiga Roma considerábana unha árbore sagrada, xa que o seu mito fundacional, Rómulo e Remo foron aleitados pola loba Luperca baixo dunha figueira.

Figueira a medrar sobre dun toro dun lamigueiro do Cáucaso (Zelkova carpinifolia).

Cultivo e usos

Ademais de coma froito fresco de tempada, os figos consumíronse tradicionalmente tras someterse á técnica do secado, este foi o xeito máis común de conservar a froita. A froita seca ou pasa, e en especial os figos, era un alimento especialmente valorado. O proceso permitía dilatar o seu consumo no tempo e cubrir momentos nos cales a escaseza de alimento era notoria. As súas follas téñense usado para alimentar o gado.

Hai basicamente tres variedades de figueiras cultivadas:

• Figueiras de Esmirna que requiren polinización pola avéspora do figo para desenvolver as colleitas.
• Persistente (ou común) non necesitan polinización; o froito desenvólvese por medios partenocárpicos.
• Intermedio (ou San Pedro) non necesitan polinización de cultivos para establecer a bévera, porén si a necesitan, polo menos nalgunhas rexións, para o cultivo principal.

Propiedades

O seu látex («leite de figo») usouse antigamente para combater caries dentais e espullas da pel. Tamén se empregou para callar o leite. Descríbense tamén moitas «virtudes» en farmacopea popular que poderían non ter máis interese que o puramente folclórico.

Taxonomía

Ficus carica foi descrita por Carl von Linné e publicado en Species Plantarum, vol. 2, p. 1059 en 1753 [2].

Etimoloxía

Ficus, do latín ficus que designaba tanto a figueira coma o seu "froito", o figo .

carica, outro vocábulo latín para o figo; orixinario da Caria (Καρία en grego antigo), unha rexión histórica situada ao suroeste da actual Turquía.

Táxones infraespecíficos

Só ten un aceptado: Ficus carica subsp. rupestris (Hausskn. ex Boiss.) Browicz

Sinonimia

Caprificus insectifera Gasp. Caprificus leucocarpa Gasp. Caprificus oblongata Gasp. Caprificus pedunculata (Miq.) Gasp. Caprificus rugosa (Miq.) Gasp. Caprificus sphaerocarpa Gasp. Ficus albescens Miq. Ficus burdigalensis Poit. & Turpin Ficus caprificus Risso Ficus colchica Grossh. Ficus colombra Gasp. Ficus communis Lam. Ficus deliciosa Gasp. Ficus dottata Gasp. Ficus globosa Miq.

Ficus hypoleuca Gasp. Ficus hyrcana Grossh. Ficus kopetdagensis Pachom. Ficus latifolia Salisb. Ficus leucocarpa Gasp. Ficus macrocarpa Gasp. Ficus neapolitana Miq. Ficus pachycarpa Gasp. Ficus pedunculata Miq. Ficus polymorpha Gasp. Ficus praecox Gasp. Ficus regina Miq. Ficus rugosa Miq. Ficus silvestris Risso Ficus rupestris (Hausskn. ex Boiss.) Azizian

Galería de Imaxes

• 
  Follas e figos inmaturos na póla dunha figueira.
• 
  Póla dunha figueira con figos inmaturos.
• 
  Figos cortados, coas sementes e a polpa visíbeis.

Véxase tamén

Bibliografía

• Perdomo Molina, Antonio C. (2007). "Sobre paseros, pasiles, secaderos, tendales, tinglados y hornos: la cultura material de los higos pasados en Canarias". Rincones del Atlántico (4). ISSN 1698-8957. 

Outros artigos

• Figo
• Ficus
• As árbores na cultura popular galega