Tulipán

Tulipán
Tulipán común ou de xardín.
Clasificación científica
Reino: Plantae División: Magnoliophyta Clase: Liliopsida Orde: Liliales Familia: Liliaceae Subfamilia: Lilioideae Tribo: Tulipeae Xénero: Tulipa (L., 1754)
Especies
Ver texto
Sinonimia
Os seguintes nomes considéranse sinónimos de Tulipa: Amana Honda Orithyia D. Don

Os Tulipáns (Tulipa) ou tulipas son un xénero de plantas perennes e bulbosas pertencente á familia das Liliáceas. O xénero dos tulipáns, nome común co que se designa a tódalas especies, abrangue aproximadamente 150 especies e innumerables cantidades de híbridos e cultivares conseguidos a través do melloramento xenético que os floricultores foron realizando dende o século XVI.

Orixe e distribución do xénero

Malia estar asociado con Holanda, o xénero é orixinario de Irán, Afganistán, certas rexións de Asia Central e Europa meridional. De feito, en Turquía os tulipáns cultivábanse como plantas ornamentais dende o ano 1000 aproximadamente.

As especies do xénero distribúense polo sur de Europa, norte de África e Asia, dende Anatolia e Irán no leste ata o nordés da China. O centro de diversidade do xénero atópase nas montañas Pamir e Hindu Kush nas estepas de Casaquistán.

Etimoloxía

As palabras tulipán e tulipa son modificacións da verba turca tülbend que, por súa vez, provén do termo persa dulband. Ambas as palabras significan "turbante" e fan referencia á forma que adopta a flor cando está pechada. Tulipa é tamén o nome latino do xénero destas especies todas, que forma parte do nome científico.

Descrición

Tulipáns cultivados.

Son plantas herbáceas, bulbosas. Os bulbos son truncados basalmente e alongados cara ao ápice, cubertos por unha túnica usualmente pilosa por dentro. O talo é sinxelo (ocasionalmente ramificado) e subterráneo na súa porción basal. As follas son basais e caulinares, espazadas ou máis ou menos arrosetadas, lineais, aovadas ou lanceoladas.

As flores son actinomorfas e hermafroditas, erguidas ou, máis raramente, péndulas; e áchanse dispostas en número de 1 a 3 na extremidade dos talos floríferos. O perigonio é anchamente infundibuliforme ou acampanado, composto de tépalos libres, subiguais, xeralmente anchos e imbricados, coloreados, frecuentemente cun diminuto mechón de pelos brancos no ápice. O androceo está formado por 6 estames, inclusos, cos fiamentos aplanados e as anteras oblongas. O ovario é súpero, trilocular, pluriovulado. O estilo é columnar ou moi curto, o estigma é trilobado. O froito é unha cápsula loculicida, pluriseminada. As sementes son usualmente planas, subdeltoideas. En xeral tódalas especies e cultivares de Tulipa son diploides con 2n=2x=24 cromosomas. A excepción máis conspicua constitúena cultivárelos híbridos do tipo denominado "Darwin", os cales son triploides con 2n=3x=36 cromosomas e, ademais, produto do cruzamiento entre dúas especies: Tulipa fosteriana e T. gesneriana .

Morfoloxía da flor de Tulipa

Detalle do androceo e do xinecei de Tulipa

O tulipán de xardín

O tulipán común ou de xardín (Tulipa gesneriana Linnaeus) designa unha chea especies (tales como T. bakeri Hall, T. clusiana de Candolle, T. fosteriana Hoog ex W. Irving, T. kaufmanniana Regel e T. tarda Stapf), como así tamén un vasto número de híbridos complexos entre as especies mencionadas. Cultívanse en todo o mundo polas súas espectaculares e fermosas flores. Debido á hibridación interespecífica, á recombinación e á selección, a nomenclatura botánica do tulipán cultivado é sumamente complicada xa que ningún dos cultivares actuais, os que presentan gran diversidade de tamaños, cores e forma das flores así como de épocas de floración, pode identificarse co nome de ningún dos taxóns silvestres do xénero.

Existen máis de 5000 cultivares rexistrados de tulipáns ou tulipas. Levouse a cabo unha clasificación dos mesmos baseada da estrutura das flores, o período a floración e a orixe. Algúns dos 15 grupos establecidos comunmente son:

• Tulipáns precoces de flor sinxela: comprende aos tulipáns de 25 a 60 cm de altura, con flores caliciformes, sinxelas, que en ocasións murchan ao sol e florecen entre principios e mediados de primavera.
• Tulipáns precoces de flor dobre: comprende tulipáns de 25 a 40 cm de altura, con flores dobres, frecuentemente de 6 a 10 cm de ancho e floración entre comezos e mediados da primavera.
• Tulipáns "Triumph": comprende aqueles cultivares de 25 a 40 cm de altura, con flores cónicas portadas por talos robustos, bastante resistentes á intemperie.
• Tulipáns híbridos Darwin: atópanse entre os tulipáns de flores máis grandes e vistosas.
• Tulipáns de flor de lirio: teñen tépalos característicos en punta e voltos cara ao exterior.
• Tulipáns Rembrandt: son semellantes aos tulipáns de flor sinxela pero os tépalos presentan unha "ruptura" da cor básica, en estrías ou "chamas" de cores diferentes. Esta coloración está causada pola infección dun virus que se pode transmitir por áfidos. Por esta razón, as variedades deste tipo cultívanse e multiplican separadamente das restantes variedades de tulipán.
• Tulipáns papagaio. Miden 45 a 60 cm de altura e son semellantes aos tulipáns de flor sinxela, aínda que os tépalos áchanse retorcidos, ou os seus bordos encrespados. Florecen dende mediados da primavera.

A cor da flor está determinada pola composición e proporción de diferentes pigmentos. Así, as flores amarelas conteñen soamente carotenoides e cianidina. As flores vermellas cianidina e pelargonidina; mentres que as flores púrpura conteñen unha combinación de cianidina e delfinidina. As flores rosadas conteñen a maior variación en tipos de pigmentos, pero o seu nivel ou contido é relativamente menor que aquel presente nos outros tipos de cores. As flores brancas case non exhiben ningún tipo de pigmento.

A continuación preséntanse imaxes que exemplarizan algúns dos tipos de cultivares:

• 
  "Monsella", un cultivar precoz de flor dobre.
• 
  "Blackhorse", un cultivar híbrido Darwin.
• 
  Tulipán do tipo Rembrandt.
• 
  "Hamilton", tulipán do tipo flor de papagaio.

Historia do cultivo en occidente

Artigo principal: Tulipomanía.

Acuarela anónima do século XVII de "Semper Augustus", un dos tulipáns máis famosos, vendido en Holanda a prezo récord

No século XVI, o embaixador austríaco en Turquía Ogier Ghislain de Busbecq, quen ademais era un floricultor entusiasta, viu tulipáns cultivados en Adrianópolis. En 1544, cando volveu a Europa, trouxo consigo algúns bulbos aos Xardíns Imperiais de Viena. Décadas máis tarde, en 1593, Carolus Clusius deixou o seu traballo nos Xardíns Imperiais para tomar un cargo de profesor de botánica en Leiden, Países Baixos. Clusius, levou con el a Holanda unha colección de bulbos de tulipáns que crearon un grande interese e entusiasmo. Entre 1610 e 1620 en Francia e para 1634 en Holanda, o entusiasmo por cultivar estas plantas bulbosas transformouse nunha verdadeira febre coñecida como "tulipomanía". Vendíanse posesións de todo tipo para mercar bulbos de tulipán e algúns tipos raros desta especie custaban o prezo dunha granxa, unha casa ou varios cabalos. En 1623, un só bulbo dunha variedade famosa de tulipán podía custar ata 1000 floríns, cifra exorbitante tendo en conta que a ganancia media anual naquela época era de 150 floríns. Un bo comerciante de bulbos, polo outro lado, podía gañar 6000 floríns por mes. En 1635 produciuse unha venda de 40 bulbos por 100.000 floríns. Para propósito de comparación, unha tonelada de manteiga custaba aproximadamente 100 floríns. Unha verdadeira marca foi a venda do bulbo máis famoso, "Semper Augustus", por 6.000 floríns en Haarlem. Non había suficientes bulbos no mercado como para apoiar a demanda existente, polo que a tulipomanía transformouse nunha especulación financeira, na que os investidores mercaban e vendían notas de crédito e non bulbos. Este período de euforia especulativa deu lugar a unha gran burbulla económica e unha crise financeira. Constitúe, de feito, un dos primeiros fenómenos especulativos de masas dos que se ten noticia.

Mercado mundial

Campo de produción comercial de tulipáns, Hokkaido, Xapón

O tulipán cultívase con dous obxectivos principais: a produción de flor curtada e a de bulbos secos. Estes últimos destínanse, á súa vez, a satisfacer a demanda de bulbos para parques, xardíns e uso particular e, doutra banda, para prover os bulbos necesarios para a produción de flor curtada. O comercio internacional de flor curtada ten un valor global aproximado de 11.000 millóns de Euros, o cal prové unha magnitude da importancia económica desta actividade.

O principal país produtor de bulbos de tulipán é Holanda, país que concentra o 87% da área mundial, a cal é de aproximadamente 12.000 hectáreas. Os bulbos desta especie prodúcense significativamente noutros 14 países, encabezados polo Xapón, Francia e Polonia. A maioría destes países emprega os bulbos obtidos para a súa propia produción de flor curtada ou para abastecer o seu mercado comerciante polo miúdo de bulbos secos. Holanda, con todo, á parte de ser o principal produtor internacional de bulbos, é a excepción a esta xeneralización. De feito, produce aproximadamente 4.000 millóns de bulbos anualmente, dos cales o 53% úsanse no mercado de flor curtada e os restantes utilízanse no mercado de bulbos secos. Dos bulbos destinados ao mercado de flor cortada, Holanda utiliza o 57% para satisfacer o seu mercado interno e o resto expórtao a varios países, dentro e fóra da Unión Europea.

Cultivo

Cultivo para produción de bulbos

Bulbos de tulipán

Este tipo de cultivo iníciase a partir de bulbiños, os cales se producen ao redor do bulbo orixinal e sepáranse deste logo de colleitalos. Como na produción doutros tipos de bulbos, requírese un chan ben drenado, areoso e cun pH próximo á neutralidade. Necesítanse 2 anos para alcanzar bulbos de tamaño comercial. Nun primeiro ano plántanse os bulbiños no outono, a altas densidades (1-2 cm de separación entre bulbiños) e cultívanse bulbos de calibres 6-8, 8-10. Logo de colleitados os bulbos no verán, realízase o segundo ano de cultivo, a menor densidade (4–5 cm de separación entre bulbos), co emprego de abonos químicos e outros agroquímicos para protexer ao cultivo de pragas e enfermidades. A recolección iníciase cando a túnica dos bulbos comeza a colorearse. Os bulbos cultivados alcanzan un calibre de 11-12 ou superior.

Cultivo para a produción de flor cortada

Este tipo de cultivo iníciase coa adquisición de bulbos de tamaño comercial (calibre 11-12 ou superiores) e a plantación dos mesmos no outono. Débense utilizar chans areosos e ben drenados. Os bulbos plántanse en liñas cos bulbos separados a 5 cm entre si e a unha profundidade de 4–5 cm. A recolección das flores realízase cando os brotes sexan apenas visibles na cor dos pétalos. Para a recolección, adóitase arrincar a planta enteira (talo floral, bulbo e raíz) e córtase o pedicelo floral o máis preto posible da base do bulbo para, dese xeito, lograr "flores" de maior lonxitude, as cales son máis apreciadas polos consumidores. Os talos florais colócanse en recipientes con auga dentro de cámaras frigoríficas a 4-5º.

Taxonomía

O xénero Tulipa foi subdividido en dous subxéneros sobre a base de caracteres morfolóxicos e patróns de compatibilidade nos cruzamentos interespecíficos: Eriostemones e Tulipa (=Leiostemones). O subxénero Eriostemones consiste en 3 seccións, mentres que Tulipa comprende 5 seccións, como se detalla a continuación:

• Subxénero Eriostemones, comprende as seccións
  • Australes: T. australis, T. biebersteiniana, T. hageri, T. orphanidea, T. primulina, T. sylvestris e T. whittallii.
  • Biflores:T. biflora, T. dasystemon, T. neustruevae, T. polychroma, T. sogdiana, T. tarda e Tulipa turkestanica.
  • Saxatiles: T. aucheriana, T. bakeri, T. humilis, T. pulchella e T. saxatilis.
• Subxénero Tulipa, comprende as seccións
  • Clusianae:T. clusiana, T. linifolia e T. montana.
  • Eichleres:T. albertii, T. dubia, T. eichleri, T. fosteriana, T. greigii, T. ingens, T. kaufmanniana, T. lanata, T. praestans, T. sosnovskyi, T. subpraestans, T. tschimganica e T. tubergeniana.
  • Kolpakowskianae:T. altaica, T. lehmanniana e T. tetraphylla.
  • Tulipa:T. armena, T. didieri, T. gesneriana, T. hungarica e T. suaveolens.
  • Tulipanum: T. agenensis, T. aleppensis, T. julia, T. kuschkensis, T. praecox e T. systola.

Listaxe de especies

Tulipa cretica

Tulipa clusiana

Tulipa platystigma

A continuación provese unha lista dalgunhas das especies de Tulipa ordenadas alfabéticamente:

Tulipa acuminata Tulipa agenensis Tulipa armena Tulipa aucheriana Tulipa batalinii Tulipa bakeri Tulipa biflora Tulipa borszczowii Tulipa butkovii Tulipa carinata Tulipa celsiana Tulipa clusiana Tulipa cretica Tulipa cypria Tulipa dasystemon Tulipa didieri Tulipa dubia Tulipa edulis Tulipa ferganica Tulipa gesneriana Tulipa goulimyi Tulipa greigii Tulipa grengiolensis Tulipa heterophylla

Tulipa hoogiana Tulipa humilis Tulipa hungarica Tulipa iliensis Tulipa ingens Tulipa julia Tulipa kaufmanniana Tulipa kolpakowskiana Tulipa kurdica Tulipa kuschkensis Tulipa lanata Tulipa lehmanniana Tulipa linifolia Tulipa marjolettii Tulipa mauritania Tulipa micheliana Tulipa montana Tulipa orphanidea Tulipa ostrowskiana Tulipa platystigma Tulipa polychroma Tulipa praecox Tulipa praestans Tulipa primulina

Tulipa pulchella Tulipa retroflexa Tulipa saxatilis Tulipa sharonensis Tulipa sprengeri Tulipa stapfii Tulipa subpraestans Tulipa sylvestris Tulipa systola Tulipa taihangshanica Tulipa tarda Tulipa tetraphylla Tulipa tschimganica Tulipa tubergeniana Tulipa turkestanica Tulipa undulatifolia Tulipa urumiensis Tulipa urumoffii Tulipa violacea Tulipa whittalli

Véxase tamén

Bibliografía

• Rossi, R. 1989. Guía de Bulbos. Ed. Grijalbo, Barcelona
• Hessayon, D.G. 1999. The bulb expert. Transworld Publishers Ltd., Londres.
• Dash, M. 1999. Tulipomania: The Story of the World's Most Coveted Flower and the Extraordinary Passions It Aroused ISBN 0-575-06723-3

Ligazóns externas

• Especies de Tulipanes
• Vídeo da floración dun grupo de tulipáns