Ver o código fonte de "Ciencia"

{{1000}}
{{1000 artigos icona título|materia=Filosofía}}
[[Ficheiro:La Science Jules Blanchard.jpg|miniatura|300px|Alegoría da Ciencia por [[Jules Blanchard]], situada na entrada da [[casa do concello]] de [[París]].]]
A '''ciencia''' é, en sentido amplo, calquera coñecemento organizado. Pero, en sentido máis restritivo, é o conxunto dos [[sistema]]s de coñecemento organizado con obxectos e métodos de [[estudo]] determinados e baseados en [[lei]]s obxectivas que se poden verificar (o que se chama o [[método científico]]), e tamén ao sistema empregado para adquirir ditos coñecementos.<ref>{{cita web|autor=MISH, Frederick C |url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/science |título= science - Definition from the Merriam-Webster Online Dictionary |dataacceso=20 de xuño de 2009|editor=Merriam-Webster Online Dictionary |data=|formato=|publicación=2009|lingua=en|arquivourl=}}</ref>

Este artigo está de acordo co sentido máis restritivo da palabra. A ciencia, tal como se considera neste artigo, denomínase moitas veces como [[ciencias naturais|ciencia experimental]], a fin de diferenciala da [[Ciencias aplicadas|ciencia aplicada]], que é a aplicación da investigación científica a necesidades humanas específicas, aínda que as dúas estean certamente interconectadas. E moito menos se consideran as denominadas [[ciencias sociais]].<ref>Agás, en comparación coas [[Ciencias naturais|ciencias da natureza]], nas seccións nas que se considera a ''[[epistemoloxía]]''.</ref>

A vontade da [[comunidade científica]] é a de producir "coñecementos científicos" a partir de métodos de investigación rigorosos, verificábeis e reproducíbeis. En canto aos "métodos científicos" e aos "valores científicos", son á vez o produto e a ferramenta de produción destes coñecementos, e caracterízanse polo seu obxectivo, que consiste en permitir, comprender e explicar o mundo e os seus fenómenos da maneira o máis elemental posíbel, é dicir, producir coñecementos aproximándose o máis posíbel aos feitos observábeis. A diferenza dos [[dogma]]s, que pretenden igualmente dicir a verdade, a ciencia está aberta á crítica, e os coñecementos científicos, así como os seus métodos, están sempre abertos á revisión. Ademais, as ciencias teñen como finalidade comprender os fenómenos, e obter diso previsións xustas e aplicacións funcionais. Estes coñecementos son a base de numerosos desenvolvementos técnicos que teñen forte impacto na sociedade.

== Introdución ==
A ciencia constitúe un método sistemático de obtención de [[coñecemento]] sobre a [[natureza]] en todos os seus aspectos. O método usado denomínase [[método científico]].

Parte dos descubrimentos científicos poden resultar que están moi en contra da [[intuición]], como a natureza [[Física nuclear|atómica]] ou [[Mecánica cuántica|cuántica]] da [[materia]]. Pero moitas concepcións intuitivas da natureza transformáronse a partir de descubrimentos científicos, como a [[rotación da Terra]] ao redor do [[Sol]] ou a [[teoría da evolución]].

A ciencia tamén pode entenderse como unha institución da que forman parte os científicos, e que funciona de acordo con regulamentos explícitos ou implícitos. As academias, as universidades, os institutos de investigación, as revistas científicas e os premios e recoñecementos académicos conformarían este aspecto sociolóxico da ciencia (o que se adoita chamar a [[comunidade científica]]).

== Concepto de ciencia ==
[[Ficheiro:Apollo 11 Lunar Lander - 5927 NASA.jpg|miniatura|dereita|280px|O [[coñecemento científico]] adquirido ao longo da historia permitiu ao home realizar fazañas tan prodixiosas como, por exemplo, chegar á [[Lúa]].]]

O avance no coñecemento de todo o que nos rodea e do propio [[ser humano]] realízase grazas ao labor da investigación científica. Mediante ela búscanse respostas a problemas determinados e, no caso dunha investigación, déixanse abertos novos problemas que dean pé a novas investigacións. A ciencia, polo tanto, convértese nunha constante [[evolución]] do coñecemento de todo o que esperta o noso interese.

A ciencia tense definido de varias formas, e o termo emprégase a miúdo incorrectamente. Se cadra, a definición máis curta sexa esta: ''A ciencia é o coñecemento organizado''. Pero nela atopámonos coa eiva que teñen todas as [[definición]]s curtas: é ambigua e di máis do que debería, xa que hai moitas formas de coñecemento organizado que non deben considerarse ciencias. Unha definición máis extensa, e que parece razoabelmente satisfactoria, podería ser: ''A ciencia é o coñecemento obtido e verificado mediante observación e experimentación exactas e organizado mediante o razoamento lóxico''. Esta definición pon o acento nos dous puntos clave que diferencian a ciencia doutras formas do coñecemento organizado:

:: 1) o coñecemento é ''factual'', é dicir, ''observábel'' a través dos [[sentido (bioloxía)|sentidos]] humanos;

:: 2) o coñecemento non está soamente recompilado, como nun dicionario ou nunha enciclopedia, senón ''organizado'' para así reflectir as relacións entre os feitos ou datos observados.

A '''ciencia''' é, polo tanto, o esforzo para descubrir e aumentar o [[coñecemento]] [[humano]] de como funciona a [[realidade]]. Refírese tanto:

:: 1) á [[investigación]] [[razón|racional]] ou estudo da [[natureza]], dirixido ao descubrimento da [[verdade]]. Tal investigación é normalmente metódica, é dicir, de acordo co método científico, un proceso de avaliar o [[coñecemento]] [[Empirismo|empírico]];

:: 2) ao corpo organizado de coñecementos adquiridos por estudos e investigacións.

Nestes termos, ciencia pode ser definida como o conxunto sistematizado de todas as [[teoría]]s científicas (especialmente os [[paradigma (ciencia)|paradigmas]] válidos), do método científico e dos recursos necesarios para a produción das mesmas.

A '''ciencia''' constrúena os [[científico]]s. O científico, como un [[Homo sapiens sapiens|ser humano]] dotado dun [[cerebro]] imaxinativo, que posúe sentimentos e emocións, e que certamente ten as súas [[crenza]]s (que van máis alá das verdades xerais), e pode incluso ser un [[teísmo (filosofía)|teísta]] ou [[relixión|relixioso]]. Pero a ciencia exixe expresamente que o científico saiba manter as súas crenzas lonxe dos seus [[artigo científico|artigos científicos]] e das teorías científicas. Noutras palabras, a pesar de que a ciencia non exclúe os [[crenza|crentes]], teístas e/ou relixiosos do seu elenco de científicos, a ciencia e, polo tanto, as teorías científicas, debido aos requisitos do método científico, exclúen delas as súas crenzas, sendo aquelas expresamente [[escepticismo|escépticas]].

== Etimoloxía ==
A palabra ''ciencia'' vén do [[Lingua latina|latín]] ''scientia'' ("[[coñecemento]]"), ou mesmo do verbo ''scire'' ("[[saber]]"), que designa a orixe da facultade mental do coñecemento.<ref>{{cita libro|autor=BLOCH, Oscar; WARTBURG, Walther von|título=Dictionnaire étymologique de la langue française|subtítulo=|idioma=francês|edición=2|lugar=Paris|editorial=Presses Universitaires de France|ano=2004|páxinas=682|volumes=|volume=|id=ISBN 2-13-054426-6}}</ref> Esta acepción do termo encóntrase, por exemplo, na expresión de [[François Rabelais]]: "Ciencia sen consciencia arruína a alma". Referíase así a unha noción filosófica (o coñecemento puro, a acepción "de saber"), que de contado converteuse nunha noción relixiosa, baixo a influencia do [[cristianismo]]. "A ciencia instruída" referíase entón ao coñecemento dos relixiosos, da [[exexese]] e das escrituras, [[paráfrase|parafraseando]] a [[teoloxía]]. A [[Lexema|raíz]] "ciencia" encóntrase noutros termos tales como a "consciencia" (etimoloxicamente, "co coñecemento"), "presciencia" ("o coñecemento do futuro"), "omnisciencia" ("o coñecemento de todo"), por exemplo.

== Definicións ==
Como vimos, a ''ciencia'' pode definirse de varias formas. Abundando no tema, velaquí dúas definición habituais.

=== Definición longa ===
A palabra ciencia posúe varios sentidos, abranguendo principalmente tres acepcións:<ref>Segundo o [http://atilf.atilf.fr/dendien/scripts/tlfiv5/visusel.exe?13;s=1052873835;r=1;nat=;sol=2; ''Trésor Informatisé de la Langue Française''] (''Tesouro informatizado da lingua francesa''); véxase tamén o esquema [http://www.cnrtl.fr/proxemie/science proxémique] no ''Centre National de Ressources Textuel et Lexical''.</ref>
# Saber, coñecemento de certas cousas que serven para a condución da vida ou dos negocios.
# Conxunto dos coñecementos adquiridos polo estudo ou pola práctica.
# Xerarquización, organización e síntese dos coñecementos a través de [[Principio (física)|principios]] xerais ([[teoría]]s, leis etc.).

=== Definición restritiva ===
Unha definición no sentido máis restritivo pode ser, como tal, a ciencia "é o coñecemento claro e evidente de algo, fundado ben sobre principios evidentes e demostracións, ben sobre razoamentos experimentais, ou aínda sobre a análise das sociedades e dos feitos humanos". Esta definición permite distinguir os tres tipos de ciencia:

* As '''ciencias formais''', comprendendo a matemática e as ''ciencias matemáticas'' como a física teórica. 
* As '''ciencias físico-químicas''' e '''ciencias experimentais''' (ciencias da natureza e da materia, bioloxía, medicina etc.).
* As '''ciencias sociais''', que se refiren ao home, á súa historia, ao seu comportamento, á lingua, ao social, ao psicolóxico, á política.

Porén, os seus límites son difusos; noutras palabras, non existe unha categorización sistemática dos tipos de ciencia, o que constitúe alén diso un cuestionamento [[epistemoloxía|epistemolóxico]].

=== Pluralismo das definicións ===

==== Epistemoloxía ====
A palabra ''ciencia'', no seu sentido estrito, oponse a [[crenza|opinión]] (δόξα ''dóxa'', en [[lingua grega|grego]]), e ao [[dogma]], afirmación que é, por natureza, arbitraria. Porén, a relación entre a opinión por un lado e a ciencia por outro, tampouco é sistemática; o historiador das ciencias [[Pierre Duhem]] pensa que a ciencia é a áncora do sentido común, que debe ''salvar as aparencias''.

O discurso científico oponse á [[superstición]] e ao [[escurantismo]]. Con todo, a opinión pode transformarse nun obxecto de ciencia, ou mesmo nunha disciplina científica á parte. A [[socioloxía|socioloxía da ciencia]] analiza esta articulación entre ciencia e opinión; os seus relatorios son máis complexos e máis tenues; [[Gaston Bachelard]] explica que "a opinión pensa mal, non pensa".<ref>{{Cita web |url=http://philia.online.fr/txt/bach_007.php |título=consultábel en liña |lingua= |autor= |obra= |data= |dataacceso= }} {{fr}}</ref> Na linguaxe común, a ciencia oponse a crenza, e por iso frecuentemente se consideran as ciencias como contrarias ás relixións. Esta consideración é con todo usada máis frecuentemente por algúns científicos que por relixiosos (agás os ''fundamentalistas'').<ref name="FeR">Encíclica do papa [[Xoán Paulo II]], ''[[Fides et Ratio]]'' (1998), na que redefine a relación ciencia-relixión deste xeito: ''"A fe e a razón son como dúas ás que permiten ao espírito humano crearse para a contemplación da verdade"''</ref><ref>Albert Einstein: ''"A ciencia sen relixión está coxa, a relixión sen ciencia está cega."''</ref><ref>Para coñecer a opinión dos fundamentalistas cristiáns sobre a ciencia, véxase, por exemplo, o artigo ''[[Deseño intelixente]]''.</ref>

A idea dunha produción de coñecemento é problemática; varios dos dominios recoñecidos como científicos non teñen por obxecto a produción de coñecementos, senón a de instrumentos, máquinas, dispositivos técnicos. Terry Shinn propón a noción de "investigación técnico-instrumental".<ref>Terry Shinn, "Formas de división do traballo científico e converxencia intelectual. A investigación técnico-instrumental", ''Revue française de sociologie'', n° 41 (3), páxinas 447-73, 2000.</ref> Os seus traballos con Bernard Joerges a propósito da ''instrumentación''<ref>''Bernward Joerges et Terry Shinn, ''Instrumentation between Science, State and Industry'', Kluwer Academic Press, Dordrecht, 2001.</ref> permitiron aclarar que o criterio ''científico'' non se atribúe unicamente ás ciencias do coñecemento.

A palabra ''ciencia'' definida no [[século XX]] e [[século XXI|XXI]] é a da institución da ciencia, ou sexa, o conxunto das comunidades científicas que traballan para mellorar o saber humano e a tecnoloxía, na súa dimensión internacional, metodolóxica, ética e política. Fálase entón da ''ciencia''.

A noción, porén, non ten unha definición consensuada. Segundo o [[epistemoloxía|epistemólogo]] [[André Pichot]], é ''"utópico querer dar unha definición a priori da ciencia"''.<ref>Pichot, André (1991): ''Le Naissance de la science. Tome 1. Mésopotamie, Égypte''. París: Gallimard.</ref> O [[Historia da ciencia|historiador das ciencias]] Robert Nadeau explica, polo seu lado, que é ''"imposíbel citar aquí o conxunto dos criterios de demarcación propostos desde hai cen anos polos epistemólogos, [e que] pode formularse, aparentemente, criterios que exclúan calquera cousa que se queira excluír, e conservar calquera cousa que se queira conservar."''<ref>Nadeau, Robert (1999): ''Vocabulaire techinque et analytique de l'épistemologie'', PUF.</ref> A [[física]] e [[Filosofía da ciencia|filósofa das ciencias]] [[Léna Soler]], no seu manual de epistemoloxía, comeza igualmente por subliñar ''polos límites da operación de definición''.<ref>Soler, Léna (2000): ''Introduction à l'épistemologie'', Ellipses.</ref> Os dicionarios propoñen certamente algunhas definicións. Pero, como recorda Léna Soler, estas definicións non son satisfactorias. As nocións de ''universalidade'', de ''obxectividade'' ou ''de método científico'' (sobre todo cando este último é concibido como a única noción válida) é obxecto de numerosas controversias para que poidan constituír o pedestal dunha definición aceptábel. É necesario, por conseguinte, ter en conta estas dificultades para describir a ciencia. E esta descrición continúa a ser posíbel se toleramos certa ''vaporosidade'' epistemolóxica.

==== Empirismo ====
De acordo co [[empirismo]], as teorías científicas son [[obxectivo|obxectivas]], empiricamente [[Proba (ciencia)|probábeis]] e preditivas: predín resultados empíricos que poden ser verificados e [[Falseamento|posibelmente contraditos]].

Mesmo na tradición empírica, hai que ter o debido coidado para comprender que "predición" se refire ao xurdimento dun experimento ou estudo, e non do que literalmente puidera parecer de "predicir o [[futuro]]". Por exemplo, dicir "un paleontólogo pode facer predicións con respecto do achado dun determinado tipo de [[dinosauro]]" é consistente co uso empírico da predición. Por outro lado, as ciencias como a [[xeoloxía]] ou [[meteoroloxía]] non necesitan seren capaces de facer predicións precisas sobre [[terremoto]]s ou sobre o [[clima]] para seren cualificadas como ciencia. O [[filósofo]] empírico, [[Karl Popper]] tamén argumentou que determinadas [[verificación]]s son imposíbeis, e que a [[hipótese]] científica pode ser falsificábel ([[falseamento]]).

O [[positivismo]], unha forma de empirismo, defende a utilización da ciencia, tal como se define polo empirismo, co fin de gobernar as relacións humanas. Como consecuencia da súa filiación próxima, os termos "positivismo" e "empirismo" son xeralmente usados de forma intercambiábel. Ambos foron obxecto de críticas, como veremos máis adiante.

==== Realismo científico ====
En contraste, o [[realismo]] científico define a ciencia en termos da [[ontoloxía]]: a ciencia esfórzase en identificar [[fenómeno]]s no [[medio ambiente|medio]], os seus poderes [[causalidade|causais]] e os [[mecanismo]]s a través dos cales exercen eses poderes, e as [[fonte]]s de tales poderes en termos da estrutura das cousas ou natureza interna.

* [[W. V. Quine]] demostrou a imposibilidade de que exista unha linguaxe de observación independente da teoría, o que torna o concepto de comprobar teorías con feitos.
* As observacións están sempre ''cargadas de teorías''. [[Thomas Kuhn]] argumentou que a ciencia sempre implica paradigmas, grupos de regras, prácticas, premisas (xeralmente sen precedentes) e tales transicións, dun paradigma para outro, xeralmente non implican verificación ou falseabilidade de teorías científicas. Alén diso, argumentou que a ciencia non procedeu [[historia|historicamente]] por acumulación constante de feitos, como o modelo empirista expresa.

== Historia da ciencia ==
{{Artigo principal|Historia da ciencia}}
A pesar de ser relativamente recente o método científico (concibido na [[revolución científica]] do [[século XVII]]),<ref>{{Cita web |url=http://www.wsu.edu/~dee/ENLIGHT/SCIREV.HTM |título=The Scientific Revolution". Washington State University |lingua= |autor= |obra= |data= |dataacceso=}}</ref> a historia da ciencia non se interesa unicamente polos feitos posteriores a dita ruptura. Polo contrario, intenta rastrexar os precursores da ciencia moderna até os tempos prehistóricos, xa que está intimamente ligada á historia das sociedades e das civilizacións.<ref>Taton, René (dir.) (1957):, ''Histoire générale des Sciences (t. 1 : La Science antique et médiévale; t. II : La Science moderne)'', PUF.</ref>

A historia da ciencia dá conta do desenvolvemento humano, marcado polos sucesivos cambios de paradigmas sobre a natureza, cambios que, á súa vez, están marcados polo continuo refinamento do coñecemento adquirido e polo desenvolvemento [[tecnoloxía|tecnolóxico]], acelerado desde a aparición do método científico na chamada revolución científica.

=== A prehistoria ===
{{Artigo principal|Orixe da ciencia}}
A actividade científica comezou nun pasado moi remoto, moito antes da aparición dos primeiros documentos escritos, é dicir, na [[prehistoria]]. Moi probabelmente, a ciencia desenvolveuse a partir das primitivas prácticas de ''maxia tribal''. Tamén, probabelmente, tiveron a mesma orixe tanto a [[relixión]] coma a [[arte]], de tal xeito que ciencia, relixión e arte se nos presentan como irmás cun obxectivo común: ''entender'' e ''interpretar'' o [[universo]] no seu conxunto, aínda que por métodos totalmente diferentes. Durante moito tempo, a ''[[maxia]]'' foi o punto de unión da [[sociedade]], a institución na que se depositaba a sabedoría e a experiencia acumulada até o momento. A práctica da actividade máxica estaba nas mans de homes especialmente adestrados: magos, meigos, bruxos, curandeiros e equivalentes. Eles foron os precursores dos científicos e dos [[sacerdote]]s actuais. A [[técnica]] precede á ciencia nos primeiros tempos da humanidade. Apoiándose en observacións empíricas, o home desenvolve as súas ferramentas (traballa os ósos, a pedra), e descobre o uso do [[lume]] no [[paleolítico inferior]]. A maior parte dos prehistoriadores concordan en pensar que o lume empezou a utilizarse desde hai 250 000 ou 300 000 anos.

=== Antigüidade ===
Durante moitos anos as ideas científicas conviviron con [[mito]]s, [[lenda]]s e [[pseudociencia]]s (falsas ciencias). Así, por exemplo, a [[astroloxía]] conviviu coa [[astronomía]], e a [[alquimia]] coa [[química]]. Os primeiros trazos de actividades científicas datan das civilizacións humanas do [[neolítico]], onde se desenvolven o comercio e a urbanización.<ref>Russell M. Lawson, (director), ''Science in the ancient world - An Encyclopedia'', ABC-CLIO, 2004, páx. 149. {{en}}</ref> Así, para [[André Pichot]], en ''La Naissance de la science'',<ref>André Pichot (1991): ''La Naissance de la science. Tome 1 : Mésopotamie, Égypte''. París: Gallimard.</ref> a ciencia nace en [[Mesopotamia]], contra o ano 3500 a.C. As primeiras interrogacións sobre a materia, coas experiencias da alquimia, están ligadas aos descubrimentos das técnicas metalúrxicas que caracterizan este período.

Os [[sumer]]ios descobren as [[Fracción (matemáticas)|fraccións]] e o [[sistema decimal]]. Os [[Babilonia|babilonios]] constituíron as primeiras ciencias, tales como a [[metroloxía]], a [[álxebra]], a [[xeometría]] (cálculos de superficies, teoremas),<ref>André Pichot, ''Op. cit.'' páx. 110-111, menciona táboas nas que os sumerios anticiparon os teoremas fundamentais de Tales e Pitágoras, na xeometría do triángulo.</ref> e a astronomía (cálculos de mecánica celeste, previsións dos [[equinoccio]]s, constelacións,<ref>Foron os que describiron as constelacións que forman o Zodíaco.</ref> denominación dos astros).

==== O Exipto faraónico ====
O [[antigo Exipto]] desenvolveu a herdanza precientífica mesopotámica. A [[Sistema de escrita|escritura]] dos [[xeróglifo]]s permite a representación máis precisa de conceptos. A [[Sistema de numeración|numeración]] é [[Sistema decimal|decimal]], pero non coñecían o [[cero]]. Principalmente a xeometría deu un gran salto adiante. Desde o 2600 a.C. calculaban correctamente as áreas do [[rectángulo]] e do [[triángulo]], e aproximaron igualmente o valor do [[número pi]] (π). A astronomía progresa igualmente: o calendario exipcio é de 365 días. En [[medicina]], a [[cirurxía]] fai a súa aparición. Establécese unha teoría médica, e isto desde 2300 a.C. (o [[papiro de Ebers]] é tamén un verdadeiro tratado de medicina).

==== A China da antigüidade ====
Os antigos chineses descubriron o [[teorema de Pitágoras]]. En astronomía, identificaron o [[cometa Halley]] e comprenderon a periodicidade das [[eclipse]]s. Inventaron a metalurxia do ferro. Inventan o primeiro [[sismógrafo]]. A medicina progresou con [[Zhang Zhongjing]] e [[Hua Tuo]], a quen se debe o primeiro sistema de [[anestesia]] xeral. De maneira xeral, a influencia das ciencias chinesas foi considerábel na India e nos árabes.

==== A civilización da antiga India ====
A civilización chamada do [[Río Indo|val do Indo]] (do 3300 a.C. ao 1500 a.C.) coñécese, sobre todo na historia da ciencia, debido á emerxencia das matemáticas complexas. A numeración decimal de posición e os símbolos numerais hindús, dos que derivaron as [[cifra|cifras árabes]], influíron considerabelmente en Occidente a través dos árabes e os chineses. Os hindús inventaron o [[cero]], os números negativos, as funcións [[trigonometría|trigonométricas]] así como o cálculo diferencial e integral, as series e os límites.

=== Época clásica ===
Dentro do marco cultural no que nós nos desenvolvemos (a chamada ''cultura occidental''), algúns filósofos e científicos buscan as raíces da ciencia moderna na época dos antigos gregos, na [[Grecia]] clásica. Eles foron os creadores da ''lóxica dedutiva''. Porén a súa [[filosofía]] natural tiña un defecto moi importante: consideraba innecesaria a comprobación experimental das conclusións. Esta maneira de ver as cousas non variaría, substancialmente, até mediados do [[século XVII]], data na que os fundamentos experimentais, que son a base da ciencia, chegan a ser filosoficamente respectábeis.

==== Os presocráticos ====
{{AP|Presocráticos}}
Os filósofos denominados [[presocráticos]] son os primeiros en interrogarse sobre os fenómenos naturais. Chamados φυσιολογοι (''physiologoi'', "fisiólogos")<ref>Do [[lingua grega|grego clásico]] φύσισ (''phýsis'', "natureza"), e λόγος (''lógos'', "palabra", "expresión", "razoamento").</ref> por [[Aristóteles]] porque tiñan un discurso racional sobre a natureza, investigan sobre as causas naturais dos fenómenos que chegaron a ser os primeiros obxectos do método.

[[Tales de Mileto]] e [[Pitágoras]] contribuíron principalmente ao nacemento dalgunhas das primeiras ciencias, como as matemáticas, a xeometría e a astronomía. As súas primeiras investigacións están marcadas pola vontade de imputar a constitución do mundo (ou κόσμος, ''cosmos'') a un principio natural único. Os presocráticos inician tamén unha reflexión sobre a [[teoría do coñecemento]]. Constatan que a razón por unha parte, e os sentidos por outra, conducen a conclusións contraditorias. Estas concepcións favoreceron a reflexión matemática. Pola contra, foron un obstáculo para o desenvolvemento das outras ciencias, e singularmente das ciencias experimentais.

A estes filósofos oponse a corrente epicúrea. Iniciada por [[Demócrito]], contemporáneo de [[Sócrates]], desenvolveuna [[Epicuro de Samos|Epicuro]] e foi magnificamente exposta polo romano [[Lucrecio]] en ''De rerum natura''. Para eles, os sentidos dannos o coñecemento da realidade.

Pitágoras afirmaba que a Terra era unha esfera, opinión que sustentaban tamén moitos outros pensadores gregos. E, ao redor de 235 a.C., [[Eratóstenes]] deu un paso adiante ao determinar o diámetro terrestre por primeira vez, para o que deseñou un enxeñoso experimento.

<center><gallery>
Ficheiro:Thales.jpg|[[Tales de Mileto]]
Ficheiro:Kapitolinischer Pythagoras.jpg|[[Pitágoras]]
Ficheiro:Democritus2.jpg|[[Demócrito de Abdera]]
Ficheiro:Epicurus_bust.jpg|[[Epicuro de Samos|Epicuro]]
Ficheiro:Portrait_of_Eratosthenes.png|[[Eratóstenes]]
</gallery></center>

==== Platón e a dialéctica ====
{{Artigo principal|Dialéctica}}
Con Sócrates e [[Platón]], en relación ás palabras e aos diálogos, a razón (do grego antigo λόγοσ, ''lógos''), e o coñecemento chegan a estar intimamente ligados. Aparece o razoamento abstracto e construído. Para Platón, as teorías das formas son o modelo de todo o que é sensíbel, sendo o sensíbel un conxunto de combinacións xeométricas de elementos. Platón abre así a vía á matematización dos fenómenos. As ciencias sitúanse na vía da filosofía, no sentido do discurso sobre a sabedoría; pola súa parte, e á inversa, a filosofía busca nas ciencias un fundamento seguro. A utilización da [[dialéctica]], que é a esencia mesma da ciencia, completa entón á filosofía, que ten a primacía do coñecemento discursivo (polo discurso), ou διάνοια, ''diánoia'', en grego. Para Platón, a busca da verdade e da sabedoría (a filosofía) é indisociábel da dialéctica científica, é en efecto o sentido da inscrición que figura sobre o frontón da [[Academia de Atenas|Academia]], en [[Atenas]]: "Que ninguén entre aquí se non é xeómetra".

<center><gallery>
Ficheiro:Socrates Louvre.jpg|[[Sócrates]]
Ficheiro:D369-platon.-L2-Ch8.png|[[Platón]]
Ficheiro:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|[[Aristóteles]]
</gallery></center>

==== Aristóteles e a física ====
{{Artigo principal|Aristóteles|Física}}
É sobre todo con [[Aristóteles]], que funda a [[física]] e a [[zooloxía]], cando a ciencia adquire un método, baseado na [[dedución]]. A el débese a primeira formulación do [[siloxismo]] e da [[razoamento indutivo|indución]].<ref>Raymond Chevallier (1993): ''Sciences et techniques à Rome''. PUF, col. "Que sais-je?": Paris, páx. 75</ref> As nocións de "materia", "forma", "potencia" e "acto" foron os primeiros conceptos de elaboración abstracta <ref>Véxase L. Couloubaritsis (2000): ''La Physique d'Aristote: l'avènement de la science physique''. París: Vrin, 2ª ed.</ref>. Para Aristóteles, a ciencia está subordinada á filosofía ("é unha filosofía secundaria", dixo) e ten por obxecto a busca dos primeiros principios e das primeiras causas, o que o discurso científico chamará o causalismo e que a filosofía denomina [[aristotelismo]]. Porén, Aristóteles é a orixe dun retroceso do pensamento en relación a certos presocráticos en canto ao lugar da Terra no espazo. Seguindo a [[Eudoxo de Cnido]], imaxina un sistema [[xeocentrismo|xeocéntrico]] e considera que o [[universo|cosmos]] é finito. E será seguido nisto polos seus sucesores en materia de astronomía, até [[Nicolao Copérnico|Copérnico]], coa única excepción de [[Aristarco de Samos|Aristarco]], que propuxera un sistema [[heliocentrismo|heliocéntrico]]. A influencia de Aristóteles na ciencia foi extraordinaria en toda a Idade Antiga e na Media, até o Renacemento e a aparición do método científico.

==== Período alexandrino. Alexandría na época romana ====
{{AP|Período alexandrino}}
O período chamado ''[[Período helenístico|alexandrino]]'' (de [[-323|323]] a.C. a [[-30|30]] a.C.) é o prolongamento da cultura grega na época romana e está marcado por progresos significativos en astronomía e en matemáticas, así como por algúns avances na [[física]]. A cidade exipcia de [[Alexandría]] foi o centro intelectual dos sabios da época, que eran gregos. Os traballos de [[Arquímedes]] sobre o [[impulso hidrostático]] ([[principio de Arquímedes]]) conduciron á primeira lei física coñecida despois de [[Eratóstenes]] ou de Aristarco de Samos sobre as distancias Terra-Lúa e Terra-Sol que testemuñaran un grande enxeño. [[Apolonio de Pérgamo]] constrúe o modelo dos movementos dos planetas coa axuda de órbitas excéntricas. [[Hiparco de Nicea]] perfecciona os instrumentos de observación (como o [[astrolabio]], entre outros).

En álxebra e xeometría, divídese o círculo en 360°, e créase incluso o primeiro globo celeste (ou [[esfera celeste]]). Hiparco redacta tamén un tratado en 12 libros sobre o cálculo das ordes (denominadas hoxe en día [[trigonometría]]). [[Euclides]] é o autor dos ''[[Os Elementos|Elementos]]'', que están considerados como un dos textos fundadores das matemáticas modernas. Os seus postulados están na base da xeometría sistematizada.

[[Claudio Tolomeo]] de Alexandría <ref>Non se posúen apenas datos sobre a vida do famoso astrónomo, matemático e xeógrafo grego Claudio Tolomeo, nin se coñecen con exactitude as datas do seu nacemento e da súa morte, aínda que a tradición sinala a localidade de Ptolemaida Tebaida, en Exipto, como a súa vila natal, onde viría ao mundo máis ou menos polo ano 100, e a de Cánope como o lugar da súa morte, acaecida contra o 170. A época da súa vida pode fixarse polo feito de que a primeira observación mencionada na súa obra data de 127, mentres que a súa última observación coñecida foi efectuada en 150.</ref> prolonga e amplía os traballos de [[Hiparco]] e de Aristóteles sobre as órbitas planetarias e promove un sistema xeocéntrico do [[sistema solar]], que foi aceptado no mundo occidental e árabe durante máis de mil trescentos anos, até o modelo de [[Nicolao Copérnico]]. A súa obra astronómica principal son os 13 libros que integran a ''Composición matemática'' ou ''Gran Sintaxe'', máis coñecida por [[Almaxesto]] —nome que deriva do título árabe que recibiu durante a Idade Media— que até a época de Copérnico e [[Johannes Kepler]] foi a obra fundamental da astronomía.

<center><gallery>
Ficheiro:Archimedes (Idealportrait).jpg|[[Arquimedes]]
Ficheiro:Artgate Fondazione Cariplo - Cifrondi Antonio, Euclide.jpg|[[Euclides]]
Ficheiro:Ptolemy 16century.jpg|[[Claudio Tolomeo]]
Ficheiro:Plotinos.jpg|[[Plotino]]
Ficheiro:Hypatia portrait.png|[[Hipatia]]
</gallery></center>

Cómpre sinalar tamén, nos derradeiros anos deste período (xa cando Exipto era unha provincia romana, contra o 300 d.C.), a [[Hipatia]] de Alexandría,<ref>Segundo Sócrates Escolástico (''Historia ecclesiastica'', VII, 15) a morte de Hipatia ''"sucedeu no cuarto ano do episcopado de [[Cirilo]], sendo [[Cónsul romano|cónsules]] [[Flavio Honorio|Honorio]] por décima vez e [[Teodosio II|Teodosio]] por sexta, durante o mes de marzo, no [[Coresma|tempo dos xexúns]]"''. O ano dos consulados é 415, pero o cuarto ano do episcopado de Cirilo foi 416, tendo en conta que, segundo o propio Sócrates Escolástico, o seu predecesor Teófilo faleceu o 17 de outubro de 412. Os historiadores non se poñen de acordo en cal das datas é a correcta.</ref> [[filósofo|filósofa]], e [[Docente|mestra]] [[neoplatonismo|neoplatónica]] grega,<ref>[http://www.bartleby.com/65/hy/Hypatia.html Columbia Encyclopedia, Hypatia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090419232941/http://www.bartleby.com/65/hy/Hypatia.html |date=19 de abril de 2009 }}: ''Alexandrian Neoplatonic philosopher and mathematician...'' {{en}}</ref> que destacou tamén nos campos das matemáticas e a [[astronomía]],<ref>Toohey, Sue (2003): [http://www.skyscript.co.uk/hypatia.html ''The Important Life & Tragic Death of Hypatia''] {{en}}</ref> membro e líder da Escola [[neoplatonismo|neoplatónica]] de [[Alexandría]]. Seguidora de [[Plotino]], cultivou os estudos lóxicos e as ciencias exactas. Educou unha selecta escola de aristócratas cristiáns e pagáns que ocuparon posteriormente altos cargos, entre os que destacan o bispo [[Sinesio de Cirene]] —que mantivo unha importante correspondencia con ela—, [[Hesiquio de Alexandría]] e [[Orestes (prefecto)|Orestes]], [[prefecto]] de Exipto no momento da súa morte. O feito de ser unha filósofa [[pagán|pagá]] (nun medio predominantemente [[cristián]]) considérase como un dos factores que contribuíron para que fose asasinada.<ref>{{cita libro|título=The Math Book: From Pythagoras to the 57th Dimension, 250 Milestones in the history of mathematics |autor= Clifford A. Pickover|url=http://books.google.com.br/books?id=JrslMKTgSZwC&pg=PA78}} {{en}}</ref> Hoxe está considerada como a primeira gran científica, especialmente matemática, da historia da humanidade.

==== A Roma imperial ====
A civilización romana non proporcionou grandes avances na ciencia. A filosofía, a medicina e as matemáticas son de orixe grega, así como algunhas técnicas agrícolas. Aínda así, na época romana cabe citar os nomes de [[Dioscórides]], grego, un dos primeiros [[botánica|botánicos]]; de [[Lucrecio]] e a súa obra ''De rerum naturae'' (''Das cousas da natureza''), e de [[Plinio o Vello]] (23 - 79 d.C.), autor dunha importante ''[[Historia natural]]'' na que se citan especies tanto reais coma inventadas. Porén, os sabios romanos foron pouco numerosos e o discurso científico abstracto progresou pouco durante a Roma antiga: "Os romanos, facendo prevalecer as humanidades, a reflexión sobre o home e a expresión escrita e oral, sen dúbida ocultaron para o futuro as realidades científicas e técnicas <ref>Raymond Chevallier, ''Sciences et techniques à Rome'', PUF, col. "Que sais-je?", Paris, 1993, páx. 128</ref>, deixando á parte algúns grandes pensadores, como [[Vitruvio]] ou [[Apolodoro de Damasco]], frecuentemente de orixe estranxeira. Posteriormente destaca [[Galeno]] (129 - 201), famoso polas súas achegas no campo da medicina. Os romanos achegaron, sobre todo, o sistema de [[sistema de numeración|numeración romana]], o que permitiu homoxeneizar o cómputo dos pesos e as distancias.

<center><gallery>
Ficheiro:Dioscorides01.jpg|[[Dioscórides]]
Ficheiro:Plinyelder.jpg|[[Plinio o Vello]]
Ficheiro:Vitruvius.jpg|[[Vitruvio]] presentado ''De Architectura'' a [[Augusto]]
Ficheiro:Galen detail.jpg|[[Galeno]]
Ficheiro:AcueductoSegovia edit1.jpg|[[Acueduto de Segovia]]<br/>[[século I|Séculos I]] e [[Século II|II]]
</gallery></center>

En cambio, a [[tecnoloxía]] [[Roma antiga|romana]] é un dos aspectos máis importantes da [[civilización|civilización romana]]. Esta tecnoloxía, en parte ligada á [[técnica]] da [[bóveda]], probabelmente préstamo dos [[etrusco]]s, foi certamente a máis avanzada da [[antigüidade clásica|Antigüidade]]. Permitiu a ''domesticación'' do [[medio ambiente|contorno]], especialmente mediante as [[vía romana|''vías'']] e os [[acueduto]]s. Para J. Kolendo, o progreso técnico romano estaría ligado a unha crise da man de obra, debida á ruptura no ''abastecemento'' de escravos non cualificados, baixo o emperador [[Augusto]]. Para L. Cracco Ruggini, a tecnoloxía traduce a vontade de prestixio das capas dominantes.<ref>Raymond Chevallier, ''Sciences et techniques à Rome'', PUF, col. "Que sais-je?", Paris, 1993, páxs. 108-110.</ref> O período durante o cal a tecnoloxía romana alcanza o seu apoxeo é entre os [[século -II|século II]] a.C. e [[século -I|I]] a.C., sobre todo na época de [[Augusto]], co [[cemento (construción)|cemento]], as conducións de [[chumbo]], os [[guindastre]]s, as [[máquina]]s, as [[cúpula]]s, os [[arco (arquitectura)|arcos]] etc. Para a [[agricultura]] desenvolven os [[muíño]]s de auga.

=== A ciencia na Idade Media ===
Considérase xeralmente, desde un punto de vista evidentemente [[Europa|eurocentrista]], que, tras da caída do [[Imperio Romano|Imperio Romano de Occidente]] ([[476]] d.C.),<ref>A convención histórica determinou que o Imperio Romano de Occidente acabou o [[4 de setembro]] de [[476]], cando [[Odoacro]] depuxo a [[Rómulo Augústulo]]. Pero na práctica este asunto aínda é unha cuestión en debate. Porque [[Xulio Nepote]] reivindicou para si o titulo de [[Emperador Romano]] de Occidente, gobernando a provincia de [[Dalmacia]], e foi recoñecido como tal polo emperador [[Imperio Bizantino|Bizantino]] [[Zenón (emperador)|Zenón]] e por [[Siagrio]], que conseguira manter un enclave romano no norte da [[Galia]] (coñecido como [[Siagrio|Reino de Siagrio]]). Odoacro autoproclamouse gobernador de Italia e comezou a negociar con Zenón. Este concedeulle a Odoacro o ''status'' de [[patricio]] como unha forma de recoñecemento da súa autoridade, e aceptouno como o seu vicerrei en Italia. Pero ao tempo insistiu en que Odoacro prestase honras a [[Xulio Nepote]] como emperador occidental. Odoacro aceptou as condicións e até emitiu moedas co nome de Nepote en Italia. Pero iso foi, porén, só un xesto político baleiro, xa que Odoacro nunca devolveu a Nepote ningún poder político ou calquera territorio. Nepote morreu en [[480]], e Odoacro rapidamente invadiu e conquistou Dalmacia.</ref> gran parte de [[Europa]] (a [[Europa occidental]]) perdeu o contacto co coñecemento escrito, iniciándose a ''escura'' [[Idade Media]], que se estende até [[1492]] (data do [[descubrimento de América]]).

Pero cómpre ter en conta os avances tecnolóxicos e a evolución do pensamento científico do mundo oriental ([[civilización|civilización árabe-musulmá]]) e, en primeiro lugar, os do [[Imperio Bizantino]] que, herdeiro do saber latino, e cos saberes que tomou do mundo árabe-musulmán, e mesmo dos da [[República Popular da China|China]], foi decisivo na construción da ciencia moderna. Polo tanto, o período da Idade Media coñece un desenvolvemento sen precedentes das técnicas e das disciplinas científicas, a despeito da imaxe escurantista, propagada polos manuais escolares. Ademais, na actualidade, é común considerar o desenvolvemento da ciencia como un proceso continuo e gradual, cos seus antecedentes tamén medievais, e tamén na Europa occidental.

==== Europa ====
Os [[Bizancio|bizantinos]] dominan a arquitectura urbana e a captación de auga; perfeccionaron igualmente as clepsidras ([[Reloxo de auga|reloxos de auga]]) e as grandes [[Nora (máquina hidráulica)|norias]] para a irrigación; tecnoloxías [[hidroloxía|hidráulicas]] que a civilización árabe herdou e que transmitiu á súa vez. A [[hixiene]] e a [[medicina]] experimentaron igualmente progresos.<ref>Jean Théodoridès, ''Les Sciences biologiques et médicales à Byzance'', Centre national de la recherche scientifique, Centre de documentation Sciences humaines, 1977, Paris.</ref> As universidades bizantinas así como as bibliotecas recompilaron numerosos tratados e obras de estudo sobre a filosfía e o saber científico da época.<ref>Véxase: ''Philosophie et sciences à Byzance de 1204 à 1453'' par Michel Cacouros et Marie-Hélène Congourdeau [http://books.google.fr/books?id=4FXrPkFf2hEC&dq=science+byzance&printsec=frontcover&source=bl&ots=v6bJPpSPS4&sig=0XA7jQ2RQQsOEBKt717lxvuKkdo&hl=fr&ei=wx24SaCvJOKJjAfUvcGkCQ&sa=X&oi=book_result&resnum=7&ct=result#PPP1,M1] Consultábel en liña. {{fr}}</ref> A Europa occidental, despois dun período de repregamento durante a Alta Idade Media, recupera un espírito cultural e técnico que culmina no [[Renacemento do século XII]]. A [[filosofía]] natural proponse como obxectivo a descrición da natureza, percibida como un sistema coherente de [[fenómeno]]s (ou ''pragmata''), movidos por "[[lei]]s". Na Baixa Idade Media fai a súa aparición a [[lóxica]], que permite que se desenvolvan diversos métodos científicos, así como os esforzos para elaborar [[modelo científico|modelos]] matemáticos ou médicos, o que xogará "un papel maior na evolución das diferentes concepcións do status das ciencias".<ref>Christophe Grellard (editor), ''Méthode et statut des sciences à la fin du Moyen Âge'', Presses Universitaires du Septentrion, 2004, páxs. 8-9.</ref> Por outra parte, o mundo medieval occidental ve aparecer unha "laicización do saber", concomitante coa "autonomización das ciencias".

==== Mundo musulmán ====
O mundo árabe-musulmán tivo o seu apoxeo intelectual desde o [[século VIII]] até o [[século XIV]], o que permitiu o desenvolvemento dunha cultura científica específica, iniciada en [[Damasco]] baixo os últimos [[Omeias]], e despois en [[Bagdad]] baixo os primeiros [[Abásidas]]. A ciencia árabe-musulmá esta fundada na tradución e a lectura crítica das obras da Antigüidade.<ref>Certas obras dos mecánicos de Alexandría, como o libro dos aparellos pneumáticos de [[Filón de Bizancio]], non se coñecen hoxe máis que por medio da [[civilización islámica]].</ref> A expansión do saber árabe-musulmán está estreitamente ligada ás guerras de conquista do [[islam]] que permitiu aos [[Arabia|árabes]] entrar en contacto coas civilizacións hindú e chinesa. O papel, empréstito dos chineses, substitúe rapidamente ao pergameo no mundo musulmán. O [[Califa]] [[Harun al-Rashid]], apaixonado da [[astronomía]], crea en [[829]] en Bagdad o primeiro [[observatorio]] permanente, o que permitiu aos seus astrónomos realizar os seus propios estudos do movemento dos astros.

[[Al-Biruní]], retomando os escritos de [[Eratóstenes]] de Alexandría, calcula o diámetro da Terra e afirma que xira sobre si mesma, moito antes que [[Galileo]]. En [[832]] fúndanse as [[Casa da Sabedoría|Casas da sabedoría]] (''Bayt al-Hikma''), lugares onde se comparte e desde onde se difunde o saber. En medicina, [[Avicena]] redacta unha monumental enciclopedia, o ''[[Qanum]]''. [[Ibn Nafís]] describe a [[sistema circulatorio|circulación sanguínea]] pulmonar, e [[Al-Razí]] recomenda o uso do [[etanol|alcohol]] en medicina. No [[século XI]], [[Abulcasis|Abu-l-Qasim az-Zahrawi]] (coñecido como Abulcasís en Occidente) escribe unha obra de referencia para a época, sobre a [[cirurxía]]. En matemáticas a herdanza antiga salvagárdase e profúndase, permitindo o nacemento da [[álxebra]]. A utilización das [[cifra|cifras árabes]] e do cero fai posíbel os avances en [[Combinatoria|análise combinatoria]] e en [[trigonometría]].

==== A ciencia na China medieval ====
A China da antigüidade contribuíra, sobre todo á innovación técnica, con tres inventos principais <ref>Francis Bacon consideraba que tres grandes inventos cambiaran o mundo: a pólvora para os canóns, o [[Compás (navegación)|compás magnético]] para a navegación e a [[imprenta]].</ref> que son: o [[papel]] (que data do século II a.C.), a [[pólvora]] (o primeiro rexistro escrito testemuñado parece ser o ''Wujing Zongyao'' que dataría en derredor de [[1044]]) e o [[compás (debuxo)|compás]], utilizado desde o século XI, na [[xeomancia]]. O científico chinés [[Shen Kuo]], da [[Dinastía Song]], describe o compás magnético como instrumento de navegación. Para o historiador Joseph Needham, en ''Science et civilisation en Chine'',<ref>Joseph Needham, ''Science et civilisation en Chine'', Picquier Philippe, 1998, (versión resumida dos dous primeiros tomos).</ref> vasto estudo de dezasete volumes, a sociedade chinesa produciu unha ciencia innovadora, desde os seus inicios. O mesmo Needham relativiza a concepción segundo a cal a ciencia debe todo a Occidente. Para el, China estaba incluso animada dunha ambición de recoller de maneira desinteresada o saber, antes incluso que as universidades occidentais.<ref>Para unha análise da obra de Needham, véxase o artigo: ''Joseph Needham: The grand Filtration. Science and Society in East and in West'' por P. Huard, ''Bulletin de l’École française d’Extrême-Orient'', 1971, n° 58, páxs. 367-371, [http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/befeo_0336-1519_1971_num_58_1_5116 consultábel en liña]. {{fr}}</ref> Karine Chelma igualmente demostrou que a opinión estendida segundo a cal a demostración matemática sería de orixe grega é parcialmente falsa: os chineses arranxaban os mesmos problemas na súa época; di tamén: non pode quedar centrada en occidente, a historia das ciencias exixe unha posta en perspectiva internacional dos saberes <ref>Véxase a presentación, no sitio do CNRS, de [http://www.cnrs.fr/fr/recherche/prix/docs/argent2008/ChemlaK.pdf Karine Chelma] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111019100652/http://www.cnrs.fr/fr/recherche/prix/docs/argent2008/ChemlaK.pdf |date=19 de outubro de 2011 }} [[pdf]] {{fr}}.</ref>.

==== A India dos matemáticos medievais ====
Os matemáticos hindús da Idade Media eran particularmente abstractos e non estaban orientados cara á práctica, en contraste cos exipcios, por exemplo. É con [[Brahmagupta]] e a súa obra, particularmente complexa e innovadora, cando as diferentes facetas do "cero", a "cifra" e o "número" son perfectamente comprendidas, e cando se perfecciona a construción do [[sistema de numeración decimal]] de posición. O período remata co matemático [[Bhaskara II]], que escribiu varios tratados importantes. Á maneira de [[Nasir ad-Din at-Tusi]] ([[1201]] - [[1274]]) desenvolve a derivación. Encontra as ecuacións polinomiais, e fórmulas de [[trigonometría]] e, entre elas, as fórmulas de adición. Bhaskara é tamén un dos pais da análise, porque introduciu varios elementos relevantes do cálculo diferencial: a [[derivada]], a [[Ecuación diferencial|diferenciación]] e a aplicación aos [[Extremos dunha función|extremos]], e incluso unha primeira forma do [[teorema de Rolle]]. Pero é sobre todo con [[Âryabhata]], cuxo tratado de [[astronomía]] leva o seu nome, o ''Aryabatîya'', escrito en [[verso]] contra [[499]] a.C., cando as matemáticas hindús se manifestan. Estes gromos retomáronse e amplificáronse polos matemáticos e astrónomos da [[escola de Kerala]]. Así, o ''Yuktibhasa'' ou ''Ganita Yuktibhasa'' é un tratado de matemáticas e de astronomía, escrito polo astrónomo hindú Jyesthadeva, membro da escola matemática de Kerala en [[1530]].<ref>K. V. Sharma et S. Hariharan, [http://www.new.dli.ernet.in/insa/INSA_1/20005ac0_185.pdf ''Yuktibhasa of Jyesthadeva''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060928203221/http://www.new.dli.ernet.in/insa/INSA_1/20005ac0_185.pdf |date=28 de setembro de 2006 }} {{en}}</ref> Jyesthadeva adiantouse tres séculos ao descubrimento do [[cálculo infinitesimal]] polos occidentais.

=== Os fundamentos da ciencia moderna en Europa: a ciencia institucionalizada ===

==== A ''Escola de tradutores de Toledo'' ====
{{Artigo principal|Escola de tradutores de Toledo}}

Contra o [[século XII]] e, especialmente, coa creación das primeiras universidades ([[Boloña]], [[1088]]; [[París]], [[1170]]; [[Salamanca]], [[1218]]; [[Oxford]], [[1220]]) é cando a ciencia en Europa se institucionaliza, separándose dunha identificación intelectual coa esfera relixiosa, a pesar desta.<ref>Aínda que cómpre dicir que practicamente todos os profesores das primeiras universidades, e case todos os alumnos, eran relixiosos.</ref> A este respecto cabe destacar o labor da Escola de tradutores de Toledo. Con este nome coñécese na [[historiografía]], desde o [[século XIII]], aos distintos procesos de tradución e interpretación de textos clásicos [[lingua grega|grego]]-[[latín|latinos]] [[Período alexandrino|alexandrinos]], que foran vertidos do [[lingua árabe|árabe]] ou do [[lingua hebrea|hebreo]] á lingua latina servíndose do romance castelán como lingua intermedia.

Pero a orixe desta Escola é anterior. A conquista en [[1085]] de [[Toledo]] e a tolerancia que os reis casteláns cristiáns ditaron para cos musulmáns e xudeus (e que, naquela época, se respectaba) facilitaron este comercio cultural que permitiu o renacemento filosófico, teolóxico e científico primeiro de [[España]] e logo de todo o occidente cristián. [[Afonso X]] o Sabio alentou o centro tradutor que existía en Toledo desde aquela época. Por outra parte fundará en [[Sevilla]] uns ''Studii'' ou Escolas xerais de latín e de arábigo, que nacen xa cunha vinculación claramente cortesá. Igualmente, fundaría en [[1269]] a Escola de [[Murcia]], dirixida polo matemático [[Al-Ricotí]].

==== Roger Bacon, Grossenteste, Alberte o Magno, Tomé de Aquino, Occam ====
O redescubrimento e a tradución de textos antigos gregos, e en primeiro lugar dos ''Elementos'' de [[Euclides]], así como os textos de Aristóteles, grazas á civilización árabe-musulmá, fixeron deste período un renacemento das disciplinas científicas, clasificadas no ''[[quadrivium]]'' (entre as ''Artes Liberais''). Ao institucionalizarse, a ciencia faise máis aberta e máis fundamental, incluso estando suxeita aos dogmas relixiosos, e de que non era aínda máis que unha rama da filosofía e da astroloxía. O período está marcado por cinco personalidades que proxectarán, na Europa cristiá, os fundamentos da ciencia moderna:

* [[Roger Bacon]] ([[1214]] - [[1294]]), filósofo e monxe inglés, senta as bases do [[método científico|método experimental]].<ref>Roger Bacon, ''Opus majus'', tomo II, páxs. 177.</ref> As obras de Bacon teñen por fin a intuición da [[verdade]], é dicir, a certidume científica, e esta verdade a alcanzar é para el a [[salvación]]. A ciencia procedente da [[alma]] é, pois, indispensábel.
* [[Robert Grosseteste]] (ca. [[1168]] - [[1253]]) estudou a Aristóteles e estableceu as premisas das ciencias experimentais, explicitando o esquema: observacións, deducións da causa e dos principios, formulación de hipóteses, e finalmente, novas observacións refutando ou verificando as hipóteses.<ref>Sobre este asunto véxase: Crombie, A. C.: ''Robert Grosseteste and the origins of experimental science, 1100-1700'', Oxford: Clarendon Press, 1971.</ref>
* [[San Alberte o Magno]] ([[1193]] - [[1280]]), está considerado por moitos historiadores como [[alquimia|alquimista]] e [[maxia|mago]]. Porén os seus estudos biolóxicos permitíronlle sentar as bases das disciplinas das ciencias da vida.<ref>San Alberte Magno, ademais de ser un ''Doutor da Igrexa'', é o patrón das ciencias naturais, da química e das matemáticas.</ref> Europa saía así dun letargo intelectual, iniciado pola Igrexa, que prohibira até [[1234]] as obras de Aristóteles, acusado de [[paganismo]]. Os primeiros sabios cristiáns, estudando Aristóteles, fixeron, daquela, ao principio, un acto de herexía; e non foi até [[San Tomé de Aquino]] (discípulo de San Alberte) cando a doutrina aristotélica foi aceptada polos Papas.
* [[San Tomé de Aquino]], teólogo, permitiu redescubrir, a través do mundo árabe, os textos de Aristóteles e doutros filósofos gregos. Porén, coñécese sobre todo polo seu principio chamado da ''autonomía respectiva da razón e a fe''. Foi, en efecto, o primeiro teólogo que distinguiu, na súa ''Suma Teolóxica'' (1266 - 1273), a ''[[razón]]'' (facultade natural de pensar, propia do home) e a ''[[fe (relixión)|fe]]'' (adhesión ao dogma da [[Revelación]]).<ref>Noëlla Baraquin et Jacqueline Laffitte: ''Dictionnaire des philosophes'', Armand Colin, Paris, 2008 páx. 383.</ref>
* [[Guillerme de Occam]] (ca. [[1285]] - ca. [[1349]]) permitiu un avance no plan do método. Enunciando o seu ''[[Navalla de Occam|principio da parsimonia]]'', tamén chamado ''navalla de barbear de Occam'', proporciona á ciencia un cadro epistemolóxico fundado na economía dos [[argumento]]s.

<center><gallery>
Ficheiro:Roger-bacon-statue.jpg|[[Roger Bacon]], diante do [[Museo|Museo de Historia Natural]] de [[Oxford]]
Ficheiro:Albertus Magnus Painting by Joos van Gent.jpeg|San [[Alberte o Magno]], por [[Joos van Gent]]
Ficheiro:Thomas Aquinas by Fra Bartolommeo.jpg|San [[Tomé de Aquino]], por [[Fra Bartolomeo]]
Ficheiro:William of Ockham.png|[[Guillerme de Occam]] nun vitral dun templo en [[Surrey]]
</gallery></center>

=== O Renacemento e a "ciencia clásica" ===
O [[Renacemento]] é un período que se sitúa en [[Europa]] no fin da [[Idade Media]] e no comezo da [[Idade Moderna]]. Chámase así polo redescubrimento dos traballos dos antigos pensadores [[Grecia|gregos]] e [[roma]]nos, que marcou a fin da Idade Media e creou [[alicerce]]s sólidos para o desenvolvemento de novos coñecementos. Dos científicos desta época destacan [[Francis Bacon (filósofo)|Francis Bacon]], [[Nicolao Copérnico]] e [[Galileo Galilei]]. Eles estableceron o denominado ''método científico''. No curso dos [[século XV|séculos XV]] e [[século XVI|XVI]] prodúcense en Europa, iniciadas polos reinos [[Reino de Castela|de Castela]] e [[Reino de Portugal|Portugal]], grandes expedicións marítimas de envergadura mundial, coñecidas co nome de [[Era dos descubrimentos|grandes descubrimentos]]. Numerosas innovacións fixéronse populares, como o compás ou o [[sextante]]; a [[cartografía]] desenvólvese, así como a medicina, grazas sobre todo á corrente do [[Humanismo renacentista|humanismo]]. Segundo o historiador inglés [[John Hale]], foi nesta época na que a palabra [[Europa]] entrou na [[linguaxe]] corrente, e se dotou dun cadro de referencia solidamente apoiado nas [[mapa|cartas xeográficas]] e nun conxunto de [[idea|imaxes]] que afirmaron a súa [[identidade cultural|identidade]] visual e [[cultura]]l.

A ciencia como disciplina do coñecemento adquire así a súa autonomía e os seus primeiros grandes sistemas teóricos, até tal punto que Michel Blay fala da "canteira da ciencia clásica" <ref>Michel Blay: ''Dictionnaire critique de la science classique'', Flammarion, 1988.</ref> O renacemento tivo o seu berce en [[Italia]] (polo menos, en canto á ''invención'' do termo), e foi alí onde xurdiron os primeiros traballos científicos serios, como os de [[Leonardo da Vinci]], que estendeu a súa curiosidade investigadora á anatomía humana e intuíu a longa duración das épocas pasadas, e os traballos de [[André Vesalio]], que baseou os seus estudos anatómicos na disección de cadáveres. Nesta época, o aragonés [[Miguel Servet]] descubriu a circulación do sangue, completando este descubrimento o inglés [[William Harvey]], que demostrou o mecanismo da circulación maior e menor.

<center><gallery>
Ficheiro:Leonardo self.jpg|[[Leonardo da Vinci]]
Ficheiro:Vesalius Fabrica portrait.jpg|[[André Vesalio]]
Ficheiro:Michael Servetus.jpg|[[Miguel Servet]]
Ficheiro:William_Harvey-Foto.jpg‎|[[William Harvey]]
Ficheiro:Frans Hals - Portret van René Descartes.jpg|[[René Descartes|Descartes]]
</gallery></center>

No [[século XVII]], Francis Bacon realizou os seus estudos baseándose na experimentación, introducindo as bases do método cualitativo-indutivo, que tanto serviu para a elaboración de teorías e hipóteses durante o [[século XIX]] (método científico). [[René Descartes]], autor do ''Discurso do método'' ([[1631]]), desenvolveu na súa obra as catro regras da investigación científica: 
:* 1º) non afirmar agás o que é evidente; 
:* 2º) dividir ao máximo as dificultades; 
:* 3º) explicar primeiro o máis simple e despois o complicado, e 
:* 4º) enumerar cada unha das observacións evitando as xeneralizacións.

==== O método científico ====
{{Artigo principal|Método científico}}
Para formaren parte da ciencia, as conclusións ás que se chega coa investigación non poden seren interpretadas como verdades absolutas, senón que sempre han ser susceptíbeis de revisión. Caso de non facerse desta maneira, a ciencia quedaría estancada, como ocorría desde a antigüidade clásica até que, á fin, Galileo Galilei estableceu a necesidade da comprobación científica. Grazas a el, e ao seu contemporáneo o filósofo inglés Francis Bacon, que sentou as bases do método científico, produciuse unha auténtica ''revolución cultural'' con respecto ás épocas precedentes, fortemente influídas polo pensamento de Aristóteles. Desde o século XVII, coa instauración do método científico, a interpretación dos fenómenos naturais desvincúlase de calquera visión finalista (ou relixiosa) do mundo. O científico xa non se pregunta o por que dos fenómenos, senón o como se producen.

Polo tanto, desde aquela, todo o que é ciencia ten a súa base fundamental no método científico. Os poderes e as limitacións da ciencia son consecuencia directa dos poderes e limitacións do método científico, e alí onde este non pode ser aplicado, a ciencia non pode existir. O método científico baséase na acumulación de feitos ou datos, mediante observacións realizadas por moita xente. Os científicos cren que existe un mundo exterior real, e que os nosos sentidos nos proporcionan unha idea verdadeira de como é. E todo o que non pode observarse, non pode ser investigado cientificamente. O método científico dá, por iso, unha grande importancia á observación da realidade, e os científicos afirman que todo fenómeno debe ter unha ou varias causas susceptíbeis de seren descubertas e comprendidas. Realizan investigacións para formular leis xerais, efectúan experimentos repetíbeis e controlábeis por diversos investigadores, que poden intercambiar os resultados, confrontalos e discutilos. O método científico constitúe o estudo sistemático, controlado, empírico e crítico de proposicións hipotéticas sobre presuntas relacións entre varios fenómenos naturais. Son dous os piares básicos do método científico.

==== Nacemento do método científico ====
Hai historiadores da ciencia que afirman que en realidade non houbo unha senón moitas revolucións científicas. Hai outros que sosteñen, pola contra, que non houbo ningunha revolución científica na historia da ciencia, é dicir, que a ciencia se foi desenvolvendo sen sobresaltos, de maneira uniforme. De calquera maneira, houbera ou non unha ou máis revolucións científicas, entre os moitísimos pensadores máis prominentes que deron forma ao [[método científico]] e á orixe da ciencia como sistema de adquisición de coñecemento, paga a pena destacar ao filósofo [[Francis Bacon (filósofo)|Francis Bacon]], ao filósofo e matemático [[René Descartes]] en Francia e a [[Galileo Galilei]] en [[Italia]].

Este último foi o primeiro científico que baseou as súas ideas na experimentación e que estableceu o método científico como a base do seu traballo. Por iso está considerado como o pai da ''ciencia moderna''. Desde aquela até hoxe, a ciencia avanzou a pasos de xigante. Converteuse en parte da nosa cultura e está ligada ao constante avance tecnolóxico.

==== Francis Bacon ====
[[Ficheiro:Francis_Bacon.jpg|miniatura|Francis Bacon.]]
O político e filósofo inglés [[Francis Bacon (filósofo)|Francis Bacon]] (Londres, [[1561]] - [[1626]]), contribuíu grandemente ao pensamento moderno, e impulsou e propagou os métodos da [[experimentación|ciencia experimental]] en [[Inglaterra]] fronte á orientación [[Contrarreforma|contrarreformista]] ([[Protestantismo|antiprotestante]]) do pensamento continental.

O punto de partida da súa reflexión foi a revisión do estado das ciencias. Mentres estas, con [[Copérnico]] e [[Galileo]], estaban configurando un mundo novo, Bacon comprobou o anquilosamento da ''filosofía natural'',<ref>''Filosofía natural'' era a denominación na antigüidade clásica do que hoxe coñecemos como ''[[ciencias naturais]]''.</ref> que non dera ningún paso decisivo desde a [[antigüidade clásica]]. De aí deduciu a necesidade de instaurar un novo método adecuado aos novos coñecementos científicos que substituíse ao vello sistema aristotélico. Bacon propuxo un método que permitía obter coñecementos: o [[razoamento indutivo|método indutivo]].

Bacon consideraba a [[observación]] e a [[experimentación]] como as únicas fontes de coñecemento. O seu método consistía en partir do coñecido para chegar ao descoñecido, do particular ao xeral, do individual ao universal. Realizou investigacións e recolleu datos co fin de chegar, a través de hipóteses e comprobacións, a algunha conclusión sobre o fenómeno que estudaba. Bacon, polo tanto, é o pai do [[empirismo]]. Sentou os primeiros fundamentos da ciencia e dos seus métodos.<ref>Para máis datos, véxase ''Francis Bacon, science et méthode'' por Michel Malherbe & Jean-Marie Pousseur [http://books.google.fr/books?id=7iKYOZqYnCkC&dq=bacon+science&printsec=frontcover&source=bl&ots=3th6AxvLcd&sig=aMK2Tr2D-VkNn2Wx_f-grAbcMhM&hl=fr&ei=Lka4SfjdOKKHjAeYyeCuCQ&sa=X&oi=book_result&resnum=4&ct=result#PPA9,M1. Consultábel en liña]. {{fr}}</ref>

Para Bacon, "a verdadeira ciencia é a ciencia das causas". Oponse á lóxica aristotélica <ref>Francis Bacon fustrígaa a través desta célebre declaración, tirada de ''Novum Organum'': «A ciencia debe tirarse da luz da natureza, non debe sacarse da escuridade da antigüidade».</ref> que establece unha ligazón entre os principios xerais e os feitos particulares, abandona o pensamento dedutivo, que procede a partir dos principios admitidos pola autoridade dos antigos, en proveito da ''interpretación da natureza'', onde a experiencia arrequece realmente o saber.<ref>«Non son as ás as que fan o noso espírito, que parecen de chumbo», explica, a fin de mostrar a preponderancia da experiencia sobre a abstracción.</ref>

En suma, Bacon preconiza un razoamento e un método fundados no razoamento experimental. Para Bacon, como máis tarde para os [[científico]]s, a ciencia mellora a condición humana.

==== Da ''imago mundis'' á astronomía. Copérnico. Galileo ====
{{Artigo principal|Revolución copernicana|Historia da astronomía}}
[[Ficheiro:Nikolaus Kopernikus.jpg|miniatura|esquerda|190px|Nicolao Copérnico.]]
Facilitada polos avances das matemáticas do [[Renacemento]], a [[astronomía]] emancípase da [[Aristóteles|mecánica aristotélica]], ''posta ao día'' por [[Hiparco]] e [[Tolomeo]]. A [[teoloxía]] medieval fundaméntase por unha parte no modelo de [[Aristóteles]] e, por outra, sobre o dogma da [[creacionismo (pseudociencia)|creación]] [[Biblia|bíblica]] do mundo.

É sobre todo [[Nicolao Copérnico]],<ref>''Niklas Koppernigk'' en polaco; ''Nicolaus Copernicus'' en latín.</ref> (Toruń, [[Polonia]] [[1473]] - Frombork, Polonia [[1543]]) coa súa obra ''De revolutionibus Orbium Caelestium'' (''Das revolucións dos corpos celestes'') (1543), quen pon fin ao modelo aristotélico da inmobilidade da Terra. A súa doutrina permite a instauración do [[heliocentrismo]]: "con Copérnico, e só con el, ponse en marcha unha revolución da que xurdiron a astronomía e a física modernas" explica Jean-Pierre Verdet,<ref>Jean-Pierre Verdet: ''Une Histoire de l'astronomie'', Seuil, col. "Points", Paris, 1990, páx. 86.</ref> e por iso considerámolo o fundador da ''astronomía moderna''. A súa principal dedicación foi a astronomía. Segundo o seu sistema heliocéntrico todos os planetas, incluída a Terra, xiran ao redor do Sol en órbitas circulares, tanto máis rápido canto máis preto están del. A Terra, ademais de xirar ao redor do Sol, xira sobre si mesma (o que explica o movemento aparente do Sol).
[[Ficheiro:CopernicSystem.png|miniatura|280px|Representación da [[mecánica celeste]] no sistema de Nicolao Copérnico.]]

Copérnico demostrou que os movementos aparentes do Sol e das estrelas podían explicarse admitindo o duplo movemento da Terra, a súa rotación diaria e a súa translación anual ao redor do Sol.<ref>"O movemento da Terra ao redor do Sol abre unha estratexia nova na práctica astronómica", véxase en Jean-Pierre Verdet: ''Une Histoire de l'astronomie'', Seuil, col. "Points", Paris, 1990, páx. 98.</ref>

Esta tese [[Heliocentrismo|heliocéntrica]], que fora xa establecida na antigüidade por [[Aristarco de Samos]], contradicía a tradicional teoría [[xeocentrismo|xeocéntrica]] de Tolomeo, que daquela formaba parte da ideoloxía oficial e, o que é aínda peor, desprazaba ao home do centro do [[Universo]], poñendo en cuestión a teoloxía cristiá da época. Por este motivo, e aínda que Copérnico non ocultaba as súas hipóteses, resistiuse a publicar a súa obra principal, ''De Revolutionibus''. Mesmo moitos [[Reforma protestante|reformadores]] ([[Protestantismo|protestantes]]) opuxéronse a esta obra, como [[Martiño Lutero|Lutero]], que afirmaba que [[Xosué]] mandou deterse ao Sol, e non á Terra, ou [[Jean Calvin|Calvino]], que se manifestou en termos parecidos.

A obra de Copérnico foi unha das primeiras teorías científicas, que tivo unha sinalada influencia nos filósofos e pensadores posteriores. Retomado e desenvolvido por [[Georg Joachim Rheticus]], o heliocentrismo sería confirmado polas observacións, achando a súa máis brillante confirmación en [[1610]], ano en que Galileo observou as fases de [[Venus]] (que Copérnico vaticinara) e de [[Xúpiter]], que pon a punto por entón unha das primeiras [[lente (óptica)|lentes]] astronómicas, que denomina "[[telescopio]]", iniciándose así a revolución astronómica que culmina en [[Newton]].

Antes de que Galileo interviñera, a teoría de Copérnico permanecera confinada nalgúns especialistas, de maneira que non encontra máis que oposicións puntuais por parte dos teólogos, mentres que a maioría dos astrónomos permanecen máis favorábeis á tese xeocéntrica. Publicado o libro polo seu amigo [[Georg Joachim Rheticus|Rheticus]], en [[1543]], ao ano escaso da morte do seu autor, case setenta e cinco anos despois, en [[1616]], o [[Santo Oficio]] (inquisición) publica un decreto condenando o sistema de Copérnico (foi considerado herético) e metendo a súa obra no ''[[Index Librorum Prohibitorum|Índice]]'' de libros prohibidos, prohibíndose tamén a súa divulgación.

Porén, a pesar desta prohibición, "Galileo adoptará a [[cosmoloxía]] de Copérnico, construíndo unha nova física co éxito e as consecuencias sabidas",<ref>Jean-Pierre Verdet, ''Une Histoire de l'astronomie'', Seuil, col. "Points", Paris, 1990, páx. 99.</ref> é dicir, que permitirá a difusión das teses heliocéntricas. Galileo Galilei ([[Pisa]], [[1564]] - Arcetri, preto de [[Florencia]], [[1642]]), desempeñou un papel fundamental na introdución das matemáticas para a explicación das leis físicas e pode considerarse, ante todo, como un dos fundadores da ''mecánica moderna''. Descubriu o movemento isócrono do péndulo (que pensou que podería utilizarse para medir o tempo), estableceu un método para determinar o peso específico dos corpos, describiu a traxectoria parabólica dos proxectís de artillaría e formulou a lei da caída libre dos corpos, afirmando que a velocidade de caída era independente da masa do grave (o corpo que cae). 
[[Ficheiro:Galileo.arp.300pix.jpg|miniatura|esquerda|200px|Galileo Galilei.]]

En [[1609]] construíu o anteollo ocular diverxente e iniciou o estudo dos astros. Descubriu 4 satélites de [[Xúpiter]], o anel de [[Saturno]], as manchas e a rotación do Sol, as fases de Venus e numerosas estrelas descoñecidas até entón. Todas estas novidades viñan corroborar as ideas de Copérnico, das que Galileo se declarou decidido partidario. Até aquel momento a teoría copernicana non suscitara demasiadas preocupacións na igrexa romana, como xa vimos. Pero a negación da inmobilidade da Terra non só contradicía as opinións aristotélicas e tolemaicas sobre o mundo, profundamente enraizadas na ensinanza oficial —que dependía naquel tempo case por enteiro da Igrexa—, senón que se opoñía tamén aos relatos bíblicos sobre a orixe do mundo interpretados de maneira literal. Aínda que Galileo demostrou mediante moitos escritos que dita interpretación literal debía descartarse, e que a Biblia non tiña por que substituír a ciencia, dado que o seu obxectivo era ante todo relixioso, foi denunciado á [[Inquisición]].

Co libro de Copérnico posto no ''Índice'', a Galileo prohibíuselle ensinar a doutrina copernicana, aínda que non se lle inquietou persoalmente até [[1632]], data de publicación do seu libro ''Dialogo sopra due massimi sistemi del mondo, tolemaico e copernicano'' (''Diálogo sobre os dous máximos sistemas do mundo, o tolemaico e o copernicano''). A obra foi sometida á Inquisición, perante o tribunal da cal compareceu Galileo en [[1633]]. Foi obrigado a pronunciar de xeonllos a abxuración da súa doutrina<ref>A tradición conta que, ao se levantar, golpeou o chan co pé dicindo: ''Eppur, si muove'' (e porén, móvese).</ref> e condenado á excomuñón e a reclusión perpetua, incluíndose o seu libro no ''Índice''. Foi autorizado a retirarse a Arcetri, preto de Florencia, onde permaneceu ata a súa morte.

Máis tarde [[Johannes Kepler]] desenvolvería as leis empíricas dos movementos dos corpos celestes, mentres que [[Christiaan Huygens|Huygens]] describía a [[forza centrífuga]]. [[Isaac Newton]] unificaría estas achegas descubrindo a [[Gravidade|gravitación universal]].

==== Da alquimia á química ====
{{Artigo principal|Alquimia|Historia da química}}
Arte [[esoterismo|esotérica]] desde a Antigüidade, a [[alquimia]] é a antecesora da [[física]] no sentido de observación da materia. Segundo [[Serge Hutin]], especialista na historia da alquimia, as "fantasías dos ocultistas" bloquearon, porén o progreso científico, sobre todo nos [[Século XVI|séculos XVI]] e [[Século XVII|XVII]]. Porén, opina que estes espellismos que nutriron a [[alegoría]] alquímica influíron considerablemente o pensamento científico.<ref>Serge Hutin: ''L'alchimie'', PUF, col. "Que sais-je?", Paris, 2005, páx. 109.</ref>

A [[experimentación]] debe tamén moito aos laboratorios dos alquimistas, onde se descubriron numerosos corpos que formaron máis tarde parte da [[química]]. Os instrumentos dos alquimistas foron tamén os dos químicos modernos, o [[alambique]], por exemplo. Segundo Hutin, foi sobre todo sobre a medicina na que a alquimia tivo unha influencia máis notábel, pola achega de medicamentos minerais e polo desenvolvemento da [[farmacopea]].<ref>Serge Hutin: ''L'alchimie'', PUF, col. "Que sais-je?", Paris, 2005, páx. 110.</ref> Para o químico [[Jean-Baptiste Dumas]]: "A química práctica neceu nos talleres dos ferreiros, dos oleiros, dos cristaleiros e nas tendas dos perfumistas".<ref>Citado por Serge Hutin, ''L'alchimie'', PUF, col. "Que sais-je?", Paris, 2005, páx. 120.</ref>

Para a conciencia popular, foron os primeiros químicos modernos —como [[Antoine Lavoisier|Lavoisier]] sobre todo, no [[século XVIII]], que pesa e mide os elementos químicos— os que consuman o divorcio entre química e alquimia. Numerosos filósofos e sabios foron na súa orixe alquimistas, como ([[Roger Bacon]] ou [[Paracelso]]); outros, interesáronse por eles, como Francis Bacon,<ref>Véxase: [http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=14501511 ''Francis Bacon réformateur de l'alchimie: tradition alchimique et invention scientifique au début du XVIIe siècle''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110924161345/http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=14501511 |date=24 de setembro de 2011 }} en CAT.INIST. {{fr}}</ref> e incluso, máis tarde, [[Isaac Newton]].

Aínda que as dúas disciplinas estiveron ligadas, pola historia e polos seus actores, a diferenza reside na representación da materia: combinacións químicas para a química, manifestacións do mundo inanimado como fenómenos biolóxicos para a alquimia. A química nace como disciplina científica con [[Andreas Libavius]], que publica o primeiro compendio de química, ligándoa coa medicina e a [[farmacia]], e máis tarde [[Nicolas Lémery]] publica o primeiro ''Tratado de química'' elevándoa xa definitivamente ao rango de ''ciencia'' e facendo autoridade co seu ''Cours de chimie, contenant la manière de faire les opérations qui sont en usage dans la médecine, par une méthode facile, avec des raisonnements sur chaque opération, pour l’instruction de ceux qui veulent s’appliquer à cette science'' en [[1675]]. [[Johann Rudolf Glauber]] ou [[Robert Boyle]], pola súa parte, achegan considerábeis experimentacións sobre os elementos químicos.<ref>Para máis datos sobre os autores de descubrimentos nos primeiros tempos da alquimia, pódese consultar a obra de Bernard Vidal: ''Histoire de la chimie'', PUF, col. "Que sais-je?", Paris, 1985, e o sitio [http://w3.umh.ac.be/lignetempschimie/15to17s.html La Ligne du Temps de la Chimie] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100126075131/http://w3.umh.ac.be/lignetempschimie/15to17s.html |date=26 de xaneiro de 2010 }}. {{fr}}</ref>

==== O nacemento da fisioloxía moderna ====
{{AP|André Vesalio|Miguel Servet|Ambroise Paré}}
Os descubrimentos médicos e os progresos efectuados no coñecemento da [[anatomía]], en particular despois da tradución de numerosas obras antigas de [[Hipócrates]] e [[Galeno]] nos [[Século XV|séculos XV]] e [[Século XVI|XVI]] permitiron avances en materia de [[hixiene]] e da loita contra a mortalidade. André Vesalio senta así as bases da anatomía moderna, mentres Miguel Servet descobre o funcionamento da circulación sanguínea e [[Ambroise Paré]] fai as primeiras [[Ligadura (cirurxía)|ligaduras]] de [[arteria]]s. Fanse un certo número de comparacións entre os membros inferiores dos humanos e dos [[Equidae|équidos]] (cabalos, principalmente). [[Otto Brunfels]], [[Hieronymus Bock]] e [[Leonhart Fuchs]] foron tres grandes autores sobre plantas silvestres. Hoxe en día son recoñecidos como os pais da [[botánica]] [[Alemaña|alemá]]. Da mesma maneira, escribíronse obras sobre animais como as de [[Conrad Gesner]] ilustradas, entre outros, por [[Albrecht Dürer|Alberto Durero]].

==== A difusión do saber: a imprenta ====
{{AP|Johannes Gutenberg}}
O campo das técnicas progresa considerabelmente grazas á invención da [[imprenta]] por [[Johannes Gutenberg]] no [[século XV]], invento que revoluciona a transmisión do saber.
O número de libros publicados aumenta exponencialmente, a [[escola]]rización en masa faise posíbel, e os científicos poden debater por medio das publicacións das súas experimentacións. A ciencia convértese así nunha comunidade de sabios. Aparecen as [[Academia (institución)|Academias de ciencias]], en [[Londres]], [[París]], [[San Petersburgo]] e [[Berlín]].

Pero os dominios do saber están aínda mesturados e non constitúen totalmente disciplinas separadas. A ciencia, ao tempo que se institucionaliza, forma nesta altura parte do campo da investigación filosófica. Michel Blay di: "é moi sorprendente e, en definitiva, moi anacrónico separar, no período clásico, a historia das ciencias da historia da filosofía, e tamén do que se chama a historia literaria".<ref>Michel Blay: ''Dictionnaire des concepts philosophiques'', Larousse, col. "CNRS éditions", Paris, 2005, entrada ''science classique'', citado en ''La science classiqe en chantier'', na revista ''Sciences Humaines'', hors-série, ''Histoire et philosophie des sciences'', n° 31, decembro-xaneiro 2000-2001, páx. 14.</ref>

Finalmente, o Renacemento permite, para as disciplinas científicas da materia, a creación de disciplinas e de epistemoloxías distintas pero reunidas pola ''cientificidade'', e o mesmo permite para as matemáticas, porque, segundo a expresión de Pascal Brioist: "a matematización dunha práctica conduce a darlle o título específico de ciencia.<ref>Evelyne Barbin (dir.): ''Arts et sciences à la Renaissance'', Ellipses, 2007.</ref> Michel Blay ve tamén nos debates ao redor de conceptos claves, como o do [[Absoluto (filosofía)|absoluto]] ou o de [[movemento]], de [[tempo]] e de [[espazo]], os elementos dunha ciencia clásica.<ref>Michel Blay: ''Dictionnaire des concepts philosophiques'', Larousse, col. "CNRS éditions", Paris, 2005.</ref>

=== O século XVIII: o século das luces ===
{{Artigo principal|Ilustración}}
No [[século XVII]], a "[[revolución científica]]" <ref>"Esta noción aparece coa mesma historia das ciencias, no [[século XVIII]]. (...) O termo esténdese rapidamente para falar da obra de Newton, e banalízase na Enciclopedia". Dominique Lecourt: ''La philosophie des sciences'', PUF, col. "Que sais-je?", Paris, 2001.</ref> foi posíbel pola ''matematización'' da ciencia. Pero isto non ocorre até no transcurso do [[século XVIII]] no que aparecen as grandes institucións científicas, especialmente as [[Academia (institución)|Academias das Ciencias]], as [[Sociedade científica|Sociedades científicas]] e as [[universidade]]s. Sobre todo, as [[ciencias naturais]] e a [[medicina]] desenvólvense durante este período.<ref>[http://www.ac-nancy-metz.fr/enseign/svt/ressourc/rescien/lumiere/lumiere.htm ''Sciences naturelles et Médecine au siècle des Lumières''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101228210916/http://www.ac-nancy-metz.fr/enseign/svt/ressourc/rescien/lumiere/lumiere.htm |date=28 de decembro de 2010 }}, recursos científicos en liña para a ensinanza das ciencias {{fr}}.</ref> No século XVIII a maioría dos científicos eran partidarios dun cambio: fronte ás ideas anteriores, consideraban a ciencia como a única vía obxectiva de coñecemento (de aí, o nome de ''Século das luces''). Este espírito quedou reflectido na ''Enciclopedia das Artes e das Ciencias'', recompilada por [[Denis Diderot|Diderot]] e [[Jean Le Rond d'Alembert|D'Alembert]], obra na que se resumía todo o coñecemento científico da época en todas as ramas do saber, e da que se trata máis abaixo.

En España, durante o século XVIII, no reinado de [[Carlos III de España|Carlos III]], produciuse unha recuperación en todas as ordes tras a superación da [[crise económica]] do [[século XVII]]. Exemplos do rexurdimento das ciencias foron as fundacións do ''[[Real Xardín Botánico de Madrid]]'' e o ''[[Colexio de Cirurxía de Barcelona]]'', así como as diversas [[exploración|expedicións científicas]] ao [[Novo Mundo]], entre as que destaca a de [[José Celestino Mutis]]. Os [[século XVI|séculos XVI]] e [[século XVII|XVII]] estiveron moi influídos polo descubrimento de [[América]]. As novas especies de [[plantas]] e [[animais]] polarizaron o interese dos [[naturalista]]s, entre os que destacaron os [[Taxonomía|sistemáticos]] [[John Ray]] e [[Tournefort]].

Entre os científicos máis importantes do [[século XVII]] destacan o [[italia]]no [[Francesco Redi]], que se declarou contrario á [[xeración espontánea]]; [[Zacharias Janssen]] que, segundo din algúns, inventou o [[microscopio]] a finais do século XVI; [[Malpighi]], que descubriu os [[Capilar|capilares sanguíneos]] (a existencia dos cales xa fora prevista por [[William Harvey|Harvey]]), os [[Alvéolo pulmonar|alvéolos pulmonares]], a [[Ril|circulación renal]] (as [[ril|pirámides de Malpighi]] levan o seu nome) etc., e [[Robert Hooke]], que introduciu o termo [[célula]] ao ver o parecido entre un tecido suberoso (de [[cortiza]]), visto ao microscopio, e as celas dun [[favo]].

<center><gallery>
Ficheiro:Louis-Michel_van_Loo_001.jpg|O filósofo [[Denis Diderot]], impulsor de ''[[Enciclopedia]]'', por Louis-Michel van Loo
Ficheiro:Alembert.jpg|[[Jean Le Rond d'Alembert]], impulsor da ''[[Enciclopedia]]'', por Quentin de la Tour
Ficheiro:José Celestino Mutis.jpg|[[José Celestino Mutis]], botánico e matemático español
</gallery></center>
<center><gallery>
Ficheiro:John Ray from NPG.jpg|[[John Ray]], un dos fundadores da [[taxonomía]]
Ficheiro:Francesco Redi.jpg|[[Francesco Redi]]
Ficheiro:Buffon 1707-1788.jpg|[[Buffon|George-Louis Leclerc]], conde de [[Buffon]]
</gallery></center>

E entre os do [[século XVIII]] cabe destacar a [[Anton van Leeuwenhoek]], descubridor dos [[protozoos]] e primeiro observador de células como os [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]], os [[espermatozoide]]s e as [[bacteria]]s; [[John Needham]], defensor da xeración espontánea, e [[Lazzaro Spallanzani]], detractor da mesma.

O século XVIII é a época dos grandes [[exploración|exploradores]] e [[sistemática|sistemáticos]]. Entre eles destaca o [[Suecia|sueco]] [[Carl von Linné]], [[fixismo|fixista]] e [[aristotelismo|aristotélico]], que ideou a [[nomenclatura binomial]] actualmente en uso, e clasificou os animais e as plantas nas sucesivas edicións das súas famosas obras ''[[Systema Naturae]]'' (''O sistema da natureza'') ([[1735]]) e ''[[Species Plantarum]]'' (''As especies de plantas'') ([[1753]]), obras que serven de base á [[sistemática|sistemática actual]] de animais e plantas, respectivamente. O seu contemporáneo [[Buffon]], [[naturalista]] [[Francia|francés]] autor dunha ''Histoire naturelle'' (''Historia natural'') á que dedicou gran parte da súa vida, criticouno e adoptou unha concepción [[transformismo (bioloxía)|transformista]] do [[universo]].

<center><gallery>
Ficheiro:Jan Verkolje - Antonie van Leeuwenhoek.jpg|[[Anton van Leeuwenhoek]]
Ficheiro:John Turberville Needham.jpg|[[John Needham]]
Ficheiro:Spallanzani.jpg|[[Lazzaro Spallanzani]]
Ficheiro:Carl von Linné.jpg|[[Carl von Linné]]
</gallery></center>

==== A ''Enciclopedia'' ====
{{AP|Encyclopédie}}
Un segundo cambio importante no [[Ilustración|Século das luces]] en relación co século precedente tivo a súa orixe en Francia, cos enciclopedistas. Este movemento intelectual defendía a idea de que existe unha arquitectura científica e moral do saber. O filósofo [[Denis Diderot|Diderot]] e o matemático [[Jean Le Rond d'Alembert|d'Alembert]] publicaron en [[1751]] a ''[[Encyclopédie]] ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers'' (coñecido como "A [[Enciclopedia]]") que permitiu acceder a todo o coñecemento científico da época. Esta ''Enciclopedia'' vén ser coma un himno ao progreso científico.<ref>Véxase sobre este punto: Pierre Astruc [et al.]: ''L'Encyclopédie et le progrès des sciences et des techniques'', Centre International de synthèse. Section d'Histoire des Sciences, 1952, (Artigos que apareceron antes na ''Revue d'histoire des Sciences et de leurs applications'' e reunidos coa ocasión do bicentenario da Enciclopedia).</ref>

Coa ''Enciclopedia'' nace igualmente a concepción clásica que a ciencia debe a súa aparición ao descubrimento do método experimental. Jean le Rond d'Alembert explica así, no ''Discours préliminaire de l'Encyclopédie'' ([[1759]]), que: 
{{Cita|''Non é mediante hipóteses vagas e arbitrarias polo que nós podemos esperar coñecer a natureza, é (...) pola arte de reducir tanto como sexa posíbel, un gran número de fenómenos a un só que poida considerarse como o principio (...). Esta redución constitúe o verdadeiro espírito sistemático, que é preciso non tomar polo espírito do sistema.''<ref>Jean le Rond d'Alembert, ''Discours préliminaire de l'Encyclopédie'', Vrin, Paris, 1984, páx.30.</ref>}}

==== Racionalismo e ciencia moderna ====
{{Artigo principal|Racionalismo|René Descartes|David Hume|Gottfried Wilhelm Leibniz|Immanuel Kant|Isaac Newton}}

O período chamado ''das luces'' iniciou o ascenso da corrente [[racionalismo|racionalista]], que proviña de [[René Descartes]] e, despois, de filósofos ingleses como [[Thomas Hobbes]] e [[David Hume]], que adoptaron unha vía empírica,<ref>Sobre o empirismo en filosofía, especialmente sobre Hume, véxase [http://www.yann-ollivier.org/philo/Empirisme sitio de Yann Ollivier].</ref> poñendo o acento nos sentidos e a [[experiencia]] na adquisición dos coñecementos, en detrimento da [[razón]] pura. Pensadores, igualmente científicos (como [[Gottfried Wilhelm Leibniz|Leibniz]], que desenvolveu as matemáticas e o [[cálculo infinitesimal]], ou [[Immanuel Kant|Kant]], ou o [[Paul Henri Thiry d'Holbach|barón de Holbach]], no seu ''Sistema da natureza'', no que sostén o [[ateísmo]] contra calquera concepción relixiosa ou [[Deus|deísta]], o materialismo e o fatalismo, é dicir, o determinismo científico, ou mesmo [[Pierre Bayle]] cos seus ''Pensées diverses sur la comète''<ref>Pierre Bayle, ''Pensées diverses sur la comète'', GF-Flammarion, édition de Joyce et Hubert Bost.</ref> fixeron da [[Razón]] (con maiúscula) un culto ao progreso e ao desenvolvemento social. Os descubrimentos de [[Isaac Newton]], a súa capacidade para confrontar e para ensamblar as probas axiomáticas e as observacións físicas nun sistema coherente, déronlle o ton a todo o que seguiría a súa exemplar ''[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica]]'' (''Principios matemáticos da filosofía natural''). Enunciando a ''[[Gravidade|teoría da gravitacion universal]]'', Newton inaugurou a idea dunha ciencia como discurso tendente a explicar o mundo considerado como racional por estar ordenado por leis reproducíbeis.

<center><gallery>
Ficheiro:Frans_Hals_-_Portret_van_René_Descartes.jpg|[[René Descartes]]
Ficheiro:Pierre Bayle.jpg|[[Pierre Bayle]]
Ficheiro:David Hume.jpg|[[David Hume]]
Ficheiro:Gottfried Wilhelm von Leibniz.jpg|Gottfried W. von [[Leibniz]]
</gallery></center>
<center><gallery>
Ficheiro:Immanuel Kant (portrait).jpg|[[Immanuel Kant]]
Ficheiro:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|Sir [[Isaac Newton]]
Ficheiro:Antoine lavoisier.jpg|[[Antoine-Laurent de Lavoisier|Antoine de Lavoisier]]
Ficheiro:Paul Heinrich Dietrich Baron d'Holbach Roslin.jpg|[[Barón de Holbach|Paul Heinrich Dietrich, barón d'Holbach]]
</gallery></center>

==== O nacemento das grandes disciplinas científicas ====
A maioría das disciplinas maiores da ciencia consolídanse, coas súas epistemoloxías e os seus métodos, no século XVIII. A [[botánica]] aparece con [[Carl von Linné]], que publica en [[1735]] ''Systema Naturae'' e en [[1753]] ''Species plantarum'', punto de partida do [[Nomenclatura binominal|sistema binomial]] e da nomenclatura botánica para animais e vexetais, respectivamente.<ref>Sobre as achegas de Linneo á botánica véxase [http://www.fundp.ac.be/sciences/biologie/bio2001/bioscope/1735_linne/linne.html o sitio da Universidade de Namur] {{fr}}.</ref> A [[química]] nace por aquel tempo con [[Antoine Lavoisier|Lavoisier]] que enuncia en [[1778]] a ''lei da conservación da materia'', e identifica e bautiza o [[oxíxeno atómico|oxíxeno]]. As [[ciencias da Terra]] fan tamén a súa aparición. Como disciplina, a medicina progresou igualmente coa constitución dos exames clínicos e as primeiras clasificacións das enfermidades.

=== O século XIX ===
{{Artigo principal|Fixismo|Evolución|Jean-Baptiste Lamarck|Charles Darwin|Bacterias|Inmunoloxía}}

Tras dun século coma o XVIII, no que a maior actividade dos biólogos se desenvolveu no campo da sistemática, nun intento de clasificar as especies procedentes do Novo Mundo, suscitouse no século XIX unha interpretación, baseada na razón, tanto da aparición das diferentes especies coma da súa distribución e parentesco. Así xurdiu a teoría [[Teoría da evolución|evolucionista]]. Un dos primeiros en defendela foi [[Jean-Baptiste Lamarck|Jean-Baptiste de Monet]], coñecido como Lamarck, que explicaba a súa hipótese baseándose en dous principios: "a necesidade crea o órgano e a súa función desenvólveo", e "os [[herdanza dos caracteres adquiridos|caracteres adquiridos]] transmítense hereditariamente".

Esta teoría ([[lamarckismo]]) batía, por un lado, coa crítica daqueles que pedían datos, experiencias etc., que a confirmaran e, por outro, coa opinión do francés [[Georges Cuvier]], considerado como o pai da [[paleontoloxía]] e da [[anatomía comparada]], e os seus seguidores. Cuvier era [[fixismo|fixista]], é dicir, cría na inmutabilidade das especies. Para explicar a desaparición de especies que só existiron no pasado, e das que só nos chegaron restos fosilizados, supoñía que houbera unha serie de catástrofes sucesivas que producirían a súa extinción ([[catastrofismo]]). Posteriormente, despois de cada catástrofe, desenvolvíase unha nova e distinta creación.
[[Ficheiro:Charles Darwin 01.jpg|miniatura|160px|Charles Darwin.]]

A oposición entre ciencia e [[relixión]] refórzase coa aparición, en [[1859]] de ''A orixe das especies segundo a selección natural'' do naturalista inglés [[Charles Darwin]]. Neste libro Darwin recolleu as conclusións ás que chegara durante a viaxe científica que moitos anos antes ([[1831]] - [[1836]]) realizara por todo o Novo Mundo e o Pacífico a bordo do ''[[HMS Beagle|Beagle]]''.<ref>O '''HMS ''Beagle''''' era un [[bergantín]] da Mariña Real Británica, de 27,5 metros de eslora, 7,5 metros de manga, 3,8 metros de calado, dez canóns, 235 toneladas de carga e unha tripulación de cento vinte homes. Despois de servir como buque de guerra adaptouse como [[bricbarca]] e participou en tres expedicións. Na segunda, baixo o mando do comandante [[Robert FitzRoy]], viaxou a bordo o mozo naturalista Charles Darwin, cuxo traballo fixo do ''Beagle'' un dos máis famosos buques da historia.</ref>

A teoría de [[Charles Darwin|Darwin]] ([[darwinismo]]) apóiase en dous puntos: a [[xenética|variabilidade da descendencia]] e a [[evolución|selección natural]] ou, dito doutro xeito, a supervivencia do máis apto. Pronto se desencadeou unha controversia entre os seguidores do francés Lamarck e os do inglés Darwin (e, algo máis tarde, e máis intensamente, entre estes últimos e os sectores relixiosos).

O filósofo [[Herbert Spencer]] utilizou o impacto do darwinismo na sociedade do século XIX para, dándolle unha carga relixiosa da cal esta teoría en principio carece (Darwin era [[agnosticismo|agnóstico]]), realizar un ataque contra a opinión doutros científicos. Así, produciuse unha primeira reacción de rexeitamento do darwinismo en moitos ambientes relixiosos e científicos.

Darwin morreu en [[1882]] sen poder achegar datos que explicaran a orixe da variabilidade entre os descendentes dunha mesma parella,<ref>Porque, nesa data, aínda non eran coñecidos os traballos de Mendel, publicados en 1865.</ref> fenómeno que constitúe a base fundamental da súa teoría evolucionista.

<center><gallery>
Ficheiro:Georges Cuvier 3.jpg|[[Georges Cuvier]].
Ficheiro:Jean-baptiste lamarck2.jpg|[[Jean-Baptiste Lamarck]].
Ficheiro:Edward_Jenner.jpg|[[Edward Jenner]].
Ficheiro:Louis Pasteur.jpg|[[Louis Pasteur]].
Ficheiro:Geoffroy Saint Hilaire, Etienne cropped.jpg|[[Étienne Geoffroy Saint-Hilaire|É. Geoffroy Saint-Hilaire]].
</gallery></center>
<center><gallery>
Ficheiro:Gregor_Mendel_Monk.jpg|[[Gregor Mendel]].
Ficheiro:friedrich woehler.jpg|[[Friedrich Wöhler]].
Ficheiro:Claude Bernard 2.jpg|[[Claude Bernard]].
Ficheiro:Ernst Haeckel.jpg|[[Ernst Haeckel]].
Ficheiro:Joseph Lister.jpg|[[Joseph Lister]].
</gallery></center>

No primeiro terzo deste século XIX cómpre recordar tamén o labor de [[Edward Jenner]], descubridor da primeira [[vacina]], a da [[varíola]], que abriu o camiño da [[inmunoloxía]]. Posteriormente [[Schleiden]] e [[Schwann]] destacaron en [[citoloxía]] e [[histoloxía]] por enunciar a [[teoría celular]]. Máis tarde, en [[microbioloxía]], [[Louis Pasteur]] levou a cabo experimentos definitivos sobre a falsidade da [[xeración espontánea]], descubriu que algúns microorganismos tiñan carácter [[patoloxía|patóxeno]], deduciu o concepto de [[inmunidade (medicina)|inmunidade]] e descubriu a vacina [[rabia|antirrábica]]; está considerado como o pai da microbioloxía.

Posteriormente, [[Robert Koch]] illou o microbio que producía o [[carbúnculo]], o [[bacilo da tuberculose]] e o [[vibrio]] do [[cólera]]. En [[1865]], o médico escocés [[Joseph Lister]] ([[1827]] - [[1912]]) descubriu que as infeccións das feridas se deben ás bacterias, e en [[1867]] utilizou [[alcohol|fenol]] para crear un ambiente [[bactericida]] nas salas de operacións ([[antisepsia]]). En [[1884]], o médico e bacteriólogo español [[Jaime Ferrán]] descubriu a vacina contra o [[cólera]].

A [[bioloxía]] coñece no século XIX profundos cambios co nacemento da [[xenética]], cos [[traballo (socioloxía)|traballos]] de [[Gregor Mendel]]. En [[1865]], o freire agostiño Gregor Mendel publicou os seus traballos sobre as [[leis de Mendel|leis]] que rexen a [[xenética|herdanza biolóxica]].<ref>Aínda que estes traballos non foron coñecidos plenamente até 1901, grazas ao seu redescubrimento por [[Hugo de Vries|de Vires]].</ref>

O abandono definitivo do [[vitalismo]], despois da (accidental) [[síntese]] da [[urea]], en [[1828]], a partir de [[amoníaco]] e [[dióxido de carbono]], polo alemán [[Friedrich Wöhler]], que demostrou que os compostos orgánicos obedecen ás mesmas leis fisicoquímicas que os compostos inorgánicos, favoreceu o desenvolvemento da [[fisioloxía]]. Nesta disciplina destacou o francés [[Claude Bernard]], que pode ser considerado o pai desta ciencia.

A mediados do século XIX apareceu por primeira vez o termo [[ecoloxía]] para designar unha nova rama das ciencias biolóxicas. O alemán [[Ernst Haeckel]] foi o introdutor desta palabra e talvez o primeiro que definiu a nova ciencia. Nun traballo publicado en [[1870]] dicía: "''Entendemos por ecoloxía o conxunto dos coñecementos referentes á economía da natureza, a investigación de todas as relacións do animal tanto co seu medio orgánico coma inorgánico''". Tamén a mediados deste século o zoólogo francés [[Étienne Geoffroy Saint-Hilaire]] propuxo a denominación de [[etoloxía]] para o estudo das relacións dos organismos dentro da familia, da sociedade no seu conxunto e da comunidade.

==== A Revolución industrial ====
{{Artigo principal|Revolución industrial}}

A Primeira e a Segunda Revolucións Industriais estiveron marcadas por profundos cambios económicos e sociais, derivados das innovacións e descubrimentos científicos e técnicos. O [[vapor]] e, despois, a [[electricidade]] contan entre os progresos notábeis que permitiron a mellora dos transportes e da produción. Os instrumentos científicos son máis numerosos e máis seguros, tales como o [[microscopio]] ou o [[telescopio]], que se perfeccionan.

A [[física]] adquire as súas principais leis, especialmente con [[James Clerk Maxwell|Maxwell]], que enuncia os principios da [[teoría cinética dos gases]], así como a [[ecuación de onda electromagnética]], fundando o [[electromagnetismo]]. Estes dous descubrimentos permiten importantes traballos ulteriores especialmente en [[teoría da relatividade|relatividade restrinxida]] e en [[mecánica cuántica]].

Estabelécense así os fundamentos das ciencias do século XX, sobre todo os principios da [[física de partículas]], a propósito da natureza da luz.

=== O século XX ===
==== Unha ciencia ''postindustrial'' ====
{{Artigo principal|Revolución científica}}
[[Ficheiro:NeXTstation.jpg|miniatura|esquerda|200px|A informática, a maior innovación do século XX, representa unha enorme axuda para a investigación.]]

A historia recente da ciencia está marcada polo continuo refinamento do coñecemento adquirido e o desenvolvemento tecnolóxico, acelerado xa desde a aparición do método científico. Se ben as revolucións científicas de principios do século XX déronse sobre todo no campo da física a través do desenvolvemento da mecánica cuántica e a relatividade xeral, no século XXI a ciencia enfróntase á revolución biotecnolóxica.

No século XX produciuse unha aceleración sen precedentes do progreso científico. Esta ''revolución científica'' débese tanto á aparición de novos instrumentos, como o [[microscopio|microscopio electrónico]], que permitiu, xunto co progreso que experimentaron outras ciencias, como a [[química|química orgánica]], grandes avances en [[citoloxía]] e [[histoloxía]], como á gran cantidade de persoas e grupos de investigación que se dedican á ciencia en todo o mundo. Prodúcese unha importate mellora da precisión dos [[Instrumento de medida|instrumentos]] que, eles mesmos, resultan dos avances máis recentes da ciencia.

A [[informática]], que se desenvolve a partir dos anos [[1950]], e que permite un mellor tratamento dun volume de [[información]]s cada vez máis importante, e que chegou a revolucionar a práctica da investigación, é un destes instrumentos.

Os intercambios internacionais dos coñecementos científicos son cada vez máis rápidos e fáciles. Cada vez máis os descubrimentos máis coñecidos do século XX preceden a verdadeira [[mundialización]] e á uniformación lingüística das publicacións científicas.

=== Ética e ciencia: o porvir da ciencia no século XXI ===
{{Artigo principal|Bioética}}
O [[século XXI]] caracterízase por unha aceleración dos descubrimentos "punta", como a [[nanotecnoloxía]]. Ademais, no seo das ciencias naturais, a [[xenética]] promete cambios sociais ou biolóxicos sen precedentes. A informática é á vez unha ciencia e un instrumento de investigación xa que a [[informática|simulación informática]] permite experimentar modelos cada vez máis complexos e gorentosos en termos de potencia de cálculo.

A ciencia democratízase. Por unha parte, importantes proxectos internacionais ven a luz (loita contra a [[SIDA]] e o [[cancro]], programa [[SETI]], astronomía, detectores de partículas etc.). E por outra, a vulgarización científica permite acceder a cada vez máis persoas ao razoamento e á curiosidade científica.

A [[ética]], nestes tempos, representa unha noción concomitante á da ciencia. As nanotecnoloxías e a xenética sobre todo presentan os problemas da sociedade futura, a saber, respectivamente, os perigos das innovacións para a saúde e a manipulación do patrimonio hereditario do home. Os países avanzados tecnoloxicamente crean así órganos institucionais encargados de examinar o bo uso das aplicacións científicas. Por exemplo, leis bioéticas estabelécense a través do mundo, aínda que non en todos os lugares da mesma maneira, porque están moi ligadas aos [[dereito]]s locais.<ref>Para ampliar estas cuestións pódense consultar:

* Alonso Bedate, Carlos y Mayor Zaragoza, Federico (coord.) (2004): ''Gen-ética''. Barcelona: Ariel. ISBN 84-344-1241-1
* Andorno, Roberto (1988): ''Bioética y dignidad de la persona''. Madrid: Tecnos. ISBN 84-309-3236-4
* Cabré Pericàs, Lluís (coord.) (2003): ''Decisiones terapéuticas al final de la vida''. Barcelona: Editorial Edikamed S.L. ISBN 84-7877-344-4
* Gómez-Heras, Jose M. G. (2005): ''Bioética. Perspectivas emergentes y nuevos problemas''. Tecnos. ISBN 84-309-4282-3
* Gracia, Diego (1991): ''Procedimientos de decisión en ética clínica''. Madrid: Eudema. ISBN 84-7754-083-7
* Hottois, Gilbert (1991): ''El paradigma bioético. Una ética para la tecnociencia''. Barcelona: Anthropos. ISBN 84-7658-308-7
* Nombela, César (2007): ''Células madre''. EDAF. ISBN 978-84-414-1823-3.
* Sádaba, Javier (2004): ''Principios de bioética laica''. Barcelona: Gedisa, Barcelona. ISBN 84-7432-996-5
* Thomasma, David y Kushner, Thomasine (1999): ''De la vida a la muerte: ciencia y bioética''. Tradución española da primeira edición, feita por Rafael Herrera Bonet. Madird: Cambridge University Press. ISBN 84-8323-073-9
* Tomás y Garrido, Gloria Mª. (2006): ''Cuestiones actuales de bioética''. EUNSA. ISBN 84-313-2392-2
* Vázquez, Rodolfo (2004): ''Del aborto a la clonación. Principios de una bioética liberal''. México: Fondo de Cultura Económica. ISBN 968-16-7108-2
* Velayos, Carmen (1996): ''La dimensión moral del ambiente natural: ¿Necesitamos una nueva ética?''. Granada: Comares. ISBN 84-8151-366-0</ref>

== Filosofía da ciencia ==
{{AP|Filosofía da ciencia}}
A efectividade da ciencia como método para obter coñecemento constituíu un notable campo de estudo para a [[filosofía]]. A filosofía da ciencia intenta comprender a natureza do coñecemento científico e as súas implicacións éticas.

Foi difícil establecer unha [[Método científico|explicación do método científico]] definitiva que poida servir para distinguir a ciencia da non-ciencia. Aínda que hai argumentos lexítimos sobre onde están exactamente os límites da ciencia, o que se coñece como o [[problema da demarcación]].

Non obstante, hai un conxunto de preceptos principais que posúen un consenso entre os filósofos da ciencia e dentro da [[comunidade científica]]. Por exemplo, é universalmente aceptado que debe ser posíbel verificar independentemente as hipóteses e as teses científicas doutros científicos para que sexan aceptadas pola comunidade científica.

Hai diferentes escolas de pensamento na filosofía do método científico. O [[naturalismo|naturalismo metodolóxico]] mantén que a investigación científica debe incluír os estudos empíricos e a verificación independente como proceso para desenvolver e avaliar apropiadamente as explicacións naturais de [[fenómeno]]s [[observación|observábeis]].<ref>{{Cita publicación periódica|journal = The Review of Metaphysics|título = Casebeer, William D. Natural Ethical Facts: Evolution, Connectionism, and Moral Cognition|autor = Brugger, E. Christian|volume = 58 |número = 2|ano = 2004}}</ref> Deste modo o naturalismo metodolóxico rexeita explicacións [[sobrenatural|sobrenaturais]], [[Argumentum ad verecundiam|argumentos de autoridades]] e [[estudo observacional|estudos observacionais]] tendenciosos. O [[racionalismo|racionalismo crítico]], por outro lado, afirma que a observación non tendenciosa non é posíbel, e que a demarcación entre explicacións naturais e sobrenaturais é arbitraria; no lugar deste criterio propón a [[falseabilidade]] como o límite das teorías empíricas e a falsificación como o método empírico universal. O racionalismo crítico argumenta que a habilidade da ciencia en aumentar o espectro dos valores que poden ser asumidos no coñecemento verificábel, mais ao mesmo tempo propón que a ciencia debería contentarse coa eliminación racional dos erros nas súas teorías, non en buscar a súa verificación (como afirmar certeza ou proba e contra-proba probábel; tanto a proposta como a falsificación dunha teoría son apenas un carácter metodolóxico, conxectural e tentador no racionalismo crítico).<ref>{{cita libro |título = Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge |url = https://archive.org/details/nlsiu.121.pop.34742 |autor = Popper, Karl |publisher = Routledge |ano = 2002}}</ref> O [[instrumentalismo]] rexeita o concepto de verdade e enfatiza só a utilización das teorías como instrumentos para explicar e predicir fenómenos.<ref>{{cita libro|título = The Rationality of Science |autor = Newton-Smith, W. H. |location = London |publisher = Routledge |ano = 1994 |páxina=30}}</ref>

== Que é e que non é a ciencia ==
A ciencia non se considera dona da [[verdade]] absoluta e incuestionábel. A partir do racionalismo crítico, todas as súas verdades poden ser quebradas, bastando apenas unha pinga de evidencia. A ciencia tira conclusións da realidade a través de ''observacións'' dos feitos e da natureza.

A ciencia non é unha fonte de xuízos de valores subxectivos, a pesar de poder certamente tratar de casos de [[ética]] e [[política]] pública ao denunciar as probábeis consecuencias das accións. O que alguén proxecta a partir de hipóteses científicas actuais máis racionais, adentrándose noutros reinos de interese, non é un tópico científico e o [[método científico]] non ofrece ningunha axuda para quen desexa facelo desa maneira. A xustificación científica (ou a refutación) para moitas cousas é, polo contrario, exixida frecuentemente. Claro que o valor dos xuízos son intrínsecos á ciencia. Por exemplo, os valores verdadeiros e o coñecemento da ciencia.

O obxectivo subxacente ou propósito da ciencia para a sociedade e os individuos é o de producir ''modelos útiles da realidade''. Tense dito que é virtualmente imposíbel facer inferencias dos sentidos humanos que realmente describan o que "é". Por outro lado, como quedou dito, a ciencia pode facer ''predicións'' baseadas en ''observacións''. Estas predicións xeralmente benefician á sociedade ou aos individuos que fan uso delas, por exemplo, a [[mecánica clásica|física newtoniana]], e en casos máis extremos a [[Relatividade xeral|relatividade]], permítenos predicir calquera causa do efecto dun movemento que unha bóla de billar terá noutras, até cousas como traxectorias de sondas espaciais e satélites. A [[química]] e a [[bioloxía]] xuntas transformaron a nosa habilidade para usar e predicir reaccións e escenarios químicos e biolóxicos. Nos tempos modernos, estas disciplinas científicas segregadas están sendo máis utilizadas conxuntamente co fin de producir modelos e ferramentas máis complexos.

En resumo, a ciencia produce ''modelos útiles'' que nos permiten facer ''predicións'' máis útiles. A ciencia intenta ''describir'' o que é, mais evita tentar ''determinar'' o que é (o que é imposíbel por razóns prácticas). A ciencia é unha ''ferramenta útil'', é un corpo crecente de entendemento que nos permite identificármonos máis eficazmente co medio ao noso redor e a mellor forma de adaptármonos e evolucionarmos como un todo social así como independentemente.

O [[individualismo]] é unha suposición tácita subxacente en moitas bases empíricas da ciencia que trata a ciencia coma se fose puramente unha forma na que un único individuo confronte a natureza, verificando e predicindo hipóteses. Pero, de feito, a ciencia é sempre unha actividade ''colectiva'' conducida por unha [[comunidade científica]]. Iso pode demostrarse de varias maneiras, talvez o resultado máis fundamental e trivial proveniente da ciencia sexa comunicada coa [[linguaxe]]. Entón, os valores das comunidades científicas permean a ciencia que elas producen.

=== Limitacións da ciencia ===
O home hai xa máis de medio século que chegou á [[Lúa]], acadou desenvolvementos espectaculares en todos os campos e logrou a comprensión de fenómenos que, até hai moi pouco, estábannos vedados. Porén, pese ao enorme impacto que exerce sobre a sociedade moderna, a ciencia non é algo ilimitado na súa capacidade para resolver problemas ou comprender o descoñecido. De feito, existen unha serie de limitacións que son consecuencia das propias limitacións do método científico. Poderiamos resumilas nestes catro puntos:

: 1º. ''A ciencia non pode responder a todo tipo de preguntas''. Polo tanto, será unha ferramenta inútil para calquera hipótese que non poida ser comprobada experimentalmente. Por exemplo, a existencia de [[Deus]].

: 2º. ''A ciencia é incapaz de avaliar calquera verdade que non poida probarse experimentalmente''. Isto é así en virtude da súa propia definición. Por exemplo, que había cinco minutos antes de que se producira o ''[[Big Bang|big-bang]]''?

: 3º ''A ciencia non pode garantir a solución de todos os problemas''. Por exemplo, o problema da [[fame]] no mundo ten, nestes momentos, solucións desde o punto de vista científico, pero que non se traducen en realidades concretas pola mesma natureza do home e por intereses económicos e hexemónicos inconfesábeis, que non permiten a solución do problema.

: 4º. ''A ciencia está incapacitada para facer xuízos morais ou de valor''. Actualmente, ao científico estáselle exixindo unha alta responsabilidade, sobre todo en temas que afectan claramente aos coñecementos biolóxicos e médicos: medio ambiente (especialmente sobre o [[cambio climático]]), [[enxeñería xenética]] (por exemplo, [[alimentos transxénicos]], [[clonación]] etc.), [[reprodución asistida]], [[selección de sexo]] para evitar enfermidades hereditarias etc., investigacións con [[células nai]], dereito a unha morte digna etc. Non obstante, é a [[sociedade]] a que debe establecer a utilización ou non dos coñecementos científicos adquiridos. O desenvolvemento dun [[oocito]] humano ''[[in vitro]]'' non é malo nin bo en si mesmo, e é a sociedade a que deberá pronuciarse sobre os aspectos éticos e a súa utilización. As actuais investigacións sonbre o [[xenoma humano]] será un bo banco de probas sobre este punto.

Por outra parte, ''as verdades científicas non son absolutas'' e teñen vixencia só durante un certo período de tempo. O coñecemento da verdade científica acádase por sucesivas aproximacións. E cómpre sinalar tamén que os científicos ''non poden predicir os efectos que se poidan derivar dos resultados experimentais'' (e dos que os científicos ''puros'', é dicir, os que se dedican á investigación das [[Ciencia básica|ciencias puras]], non son responsábeis). Á vista están os efectos sobre o medio ambiente causados pola maioría dos inventos que constiuíron o orgullo da época industrial: [[contaminación]], [[chuvia ácida]]... coas súas consecuencias de extinción de especies etc.

E, dado o gran ''custo económico'' que supón a investigación científica, existe o perigo de que, por parte do contribuínte, se pida que só se invista en [[ciencia aplicada]]: que se cure o cancro, que se acabe coa fame no mundo. A historia, porén, amosa que non hai ciencia aplicada sen ''investigación básica''; aínda que tamén é certo que hoxe a investigación básica adoita requirir uns medios que só a ciencia aplicada lle pode subministrar.

Tamén hai que ter en conta que, debido á ciencia, moitos gobernos son hoxe máis opresores, as novas tecnoloxías aplicadas á guerra exhiben unha impensada capacidade destrutiva, e os medios de comunicación, cos avances tecnolóxicos, poden manipular á opinión pública cunha terríbel eficacia.

Pero cada día estase a ver que, grazas á ciencia, podemos curar cada vez máis enfermidades, axudar a vencer as barreiras da soidade, mellorar o nivel de vida, e promover a cultura. Se non fose pola [[revolución científica]], a maioría de nós nin sequera estariamos vivos ou nin sequera teriamos nacido.

Hoxe, con todo, segue a ser certo que ''é máis o que ignoramos que o que coñecemos''. E isto é un reto para atrevernos a saber, para sermos ousados nos nosos intentos de coñecemento científico.

== Clasificación das ciencias ==
As ciencias poden organizarse en grandes disciplinas científicas, especialmente en [[matemáticas]], [[química]], [[bioloxía]], [[física]], [[mecánica]], [[óptica]], [[farmacia]], [[medicina]], [[astronomía]], [[arqueoloxía]], [[economía]], [[socioloxía]], e outras. Estas disciplinas non se distinguen só polos obxectos de estudo e polos métodos empregados, senón tamén polas súas institucións: revistas, sociedades de membros, cátedras ou mesmo polos seus diplomas.

En primeiro lugar podemos distinguir entre as [[ciencias da natureza]] e as [[ciencias sociais]] ou [[Ciencias humanas|humanas]]. As primeiras, como a [[física]], centran o seu estudo nos fenómenos naturais, mentres que as segundas, como a [[socioloxía]], estudan os fenómenos ligados á acción humana.

Un esquema algo máis detallado de clasificación propúxoo o [[epistemoloxía|epistemólogo]] [[Alemaña|alemán]] [[Rudolf Carnap]], o primeiro en dividir a ciencia en ciencias puras, ciencias aplicadas e ciencias sociais ou humanas.

* [[Ciencia básica|Ciencias puras]] ou lóxico-formais: son as que non teñen en conta a súa aplicación práctica. Utilizan a [[dedución]] como método de procura da verdade. 
:* [[Lóxica]].
:* [[Matemáticas]].
* [[Ciencias aplicadas]] ou fácticas: encadran as [[Ciencias naturais]] que teñen por obxecto o estudo da [[natureza]]. Seguen o método científico.
:* [[Astronomía]].
:* [[Bioloxía]].
:* [[Física]].
:* [[Química]].
* [[Ciencias sociais]] ou [[Ciencias humanas|humanas]]: son todas as ciencias, na súa acepción máis ampla, que se ocupan dos aspectos do home —[[cultura]] e [[sociedade]]— non estudados nas [[Ciencias naturais]]. O método depende de cada disciplina particular.
:* [[Antropoloxía]].
:* [[Historia]].
:* [[Psicoloxía]].
:* [[Socioloxía]].
:* [[Economía]].

Máis recentemente algúns autores, como [[Herbert Simon]]<ref>Véxase ''The science of the artificial'', (1969), MIT Press. Véxase tamén [[Jean-Louis Le Moigne]] (dir), ''Les nouvelles sciences: comprendre les sciences de l’artificiel, avec le Pr. H. A. Simon''</ref>, mencionan a aparición doutra categoría, a das ciencias do [[artificial]], que centran o seu estudo nos sistemas creados polo ser humano —artificiais— pero que presentan un comportamento independente ou relativamente independente da acción humana. Trátase, por exemplo das ciencias do enxeñeiro.

O sentido común asocia unha disciplina a un obxecto de estudo. Por exemplo a socioloxía ocúpase da sociedade; a psicoloxía, do pensamento; a física, dos fenómenos mecánicos, térmicos, ópticos etc.; a química, das características dos elementos, das reaccións da materia etc. Para [[Robert Nadeau]], "''recoñécese xeralmente que se poden clasificar [as ciencias] segundo o seu obxecto (...), segundo o seu método (...), e segundo a súa finalidade"''.<ref>Robert Nadeau (1999): ''Vocabulaire technique et analytique de l'épistémologie'', PUF, col. "Premier cycle", páx. 636.</ref>

Pero as investigacións modernas mostran unha ausencia de fronteiras e a necesidade de desenvolver transversalidades. Por exemplo, en certas disciplinas fálase de "físico-química" ou de "quimio-bioloxía", expresións que permiten amosar as fortes ligazóns das especialidades entre elas. Unha disciplina defínese, ó final, polo conxunto de referenciais que utiliza para estudar un conxunto de obxectos, o que forma a súa ''cientificidade''. Porén, este criterio non é absoluto.

Para o sociólogo [[Raymond Boudon]], non existe unha cientificidade única e transdisciplinar. Apóiase na noción de ''aires de familia'', noción que xa teorizara o filósofo [[Ludwig Wittgenstein]], segundo a cal non existen máis que parecidos formais entre as ciencias, sen polo tanto poder deducir unha regra xeral que permita dicir o que é "a ciencia". Raymond Boudon, en ''L'art de se persuader des idées douteuses, fragiles ou fausses'' <ref>Raymond Boudon, ''L'art de se persuader des idées douteuses, fragiles ou fausses'', Fayard, col. "Points Essais", Paris, 1990, páx. 390.</ref> explica así que só o [[relativismo]] permite unha aproximación realista e obxectiva ao fenómeno científico.

Outra maneira de categorizar as ciencias consiste en distinguir as [[Ciencia fundamental|ciencias fundamentais]], nas que a finalidade primeira é a de producir coñecementos, das [[ciencias aplicadas]], que tratan sobre todo de aplicar estes coñecementos á resolución de problemas concretos.

De maneira xeral, ningunha categorización é completamente exacta nin enteiramente xustificábel, e as áreas epistemolóxicas entre elas son difusas.<ref>{{Cita libro|título=Essai sur la classification des sciences / par Edmond Goblot,...|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k770421|data=1898|lingua=FR|nome=Edmond (1858-1935) Auteur du texte|apelidos=Goblot}}</ref>

=== Ciencias fundamentais e aplicadas ===
{{Artigo principal|Ciencia fundamental|Ciencias aplicadas}}

Esta clasificación primeira responde á noción de utilidade: certas ciencias producen coñecementos que poden actuar sobre o mundo (as ciencias aplicadas, que non hai que confundir coa [[técnica]] en tanto que aplicación de coñecementos empíricos), é dicir, na perspectiva dun obxectivo práctico, económico ou industrial, mentres que outras (as ciencias fundamentais) tratan prioritariamente da adquisición de coñecementos novos abstractos.

Porén, este límite é difuso. As matemáticas, a física ou a bioloxía poden ser fundamentais e aplicadas, segundo o contexto. Certas disciplinas permanecen, porén, máis ancoradas nun dominio do que noutro. A [[cosmoloxía]] é, por exemplo, unha ciencia exclusivamente fundamental. A astronomía é, igualmente unha disciplina que permanece en gran medida como ciencia fundamental. A medicina ou a [[enxeñaría]] son, pola contra, ciencias esencialemente aplicadas (pero non exclusivamente). As ciencias aplicadas e as ciencias fundamentais non están ''tabicadas''.

Os descubrimentos tirados da ciencia fundamental encontran finalidades útiles (por exemplo, o [[láser]] e a súa aplicación ao son numérico en CD-ROM). Do mesmo xeito, certos problemas técnicos necesitan ás veces novos descubrimentos da ciencia fundamental. Así, os [[laboratorio de investigación|laboratorios de investigación]] e os [[investigador]]es poden facer paralelamente [[investigación científica|investigación aplicada]] e [[investigación científica|investigación fundamental]]. Por outra parte, a investigación en ciencias fundamentais utiliza as [[tecnoloxía]]s tiradas das ciencias aplicadas, como a [[microscopía]], as posibilidades do [[cálculo numérico|cálculo]] dos [[ordenador]]es para a simulación numérica, por exemplo.

Por outra parte, as matemáticas considéranse frecuentemente como unha cousa distinta que unha ciencia. En parte, porque a verdade matemática non ten nada que ver coa verdade das outras ciencias. O obxecto das matemáticas é, en efecto, interno a esta disciplina. Tamén, nesta base, as [[matemáticas aplicadas]] percíbense nun principio como unha rama matemática ao servizo doutras ciencias (como o demostran os traballos do matemático [[Jacques-Louis Lions]], que explica: ''o que me gusta das matemáticas aplicadas é que ambicionan dar ao mundo dos sistemas unha representación que permite comprender e actuar'') non terían, en principio, finalidade práctica. ''A contrario'', as matemáticas posúen un importante número de ramas, en principio abstractas, que se desenvolveron en contacto con outras disciplinas como a [[estatística]], a [[teoría dos xogos]], a [[lóxica combinatoria]], a [[teoría da información]], a [[teoría dos grafos]] entre outros exemplos, mentres que ten ramas que non están catalogadas como matemáticas aplicadas pero que, porén, nutren a outras ramas científicas.

=== Ciencias nomotéticas e idiográficas ===
[[Ficheiro:Wilhelm Windelband.jpg|miniatura|150px|[[Wilhelm Windelband]].]]

Unha clasificación das ciencias pode apoiarse nos métodos empregados. Unha primeira distinción desta orde pode facerse entre as ciencias nomotéticas e as ciencias idiográficas:
* as ''ciencias nomotéticas'' buscan establecer leis xerais para fenómenos susceptíbeis de reproducirse. Entre elas, a [[física]] e a [[bioloxía]] (e igualmente ciencias humanas ou sociais como a economía, a psicoloxía ou mesmo a socioloxía).
* as ''ciencias idiográficas'' ocúpanse polo contrario do singular, do único, do non recorrente. O exemplo (dentro das ciencias sociais) da [[historia]] amosa que non é absurdo considerar que o singular pode xustificar unha aproximación científica.

É con [[Wilhelm Windelband]], filósofo alemán do século XIX, cando se fai o primeiro esbozo desta distinción. A reflexión de Windelband prodúcese sobre a natureza das ciencias sociais. Na súa ''Historia e ciencia da natureza'' (1894), afirma que a oposición entre ciencias da natureza e do espírito baséase nunha distinción de método e de "formas de obxectivación".<ref>Sylvie Mesure et Patrick Savidan: ''Le dictionnaire des sciences humaines'', entrada "Wilhelm Windelband".</ref>

=== Ciencias empíricas e lóxico-formais ===
{{Artigo principal|Ciencia empírica|Ciencia formal}}
Propúxose unha categorización pola epistemoloxía distinguindo as ''ciencias empíricas'' e as ''ciencias lóxico-formais''. O seu punto común reside nas matemáticas e no seu uso nas disciplinas ligadas. Porén, segundo Gilles-Gaston Granger, "a realidade non é tan simple. Porque, por unha parte, é frecuente, en relación a cuestións baseadas na observación empírica, que se liberen de conceptos matemáticos; e por outra parte, se a matemática non é unha ciencia da natureza, non ten por iso menos verdadeiros obxectos".<ref>Gilles-Gaston Granger (1993): ''La science et les sciences''. Paris: PUF. Col. "Que sais-je?", páx. 59.</ref> Segundo Léna Soler, na súa ''Introduction à l’épistémologie'', distingue por unha parte as ciencias formais das ciencias empíricas, e por outra parte entre as ciencias da natureza das ciencias humanas e sociais.<ref>Léna Soler (2000): ''[https://www.amazon.fr/Introduction-%C3%A0-l%C3%A9pist%C3%A9mologie-L%C3%A9na-Soler/dp/2729842608 Introduction à l’épistémologie]''. Paris: Ellipses. ISBN 978-2-7298-4260-4, páxs. 21-22.</ref>

* as chamadas ciencias empíricas tratan sobre o mundo empiricamente accesíbel, sensíbel (percibido polos sentidos). Inclúen as [[ciencias da natureza]], que teñen por obxecto o estudo dos fenómenos naturais; as [[ciencias humanas]], que teñen por obxecto de estudo o home e os seus comportamentos individuais e colectivos, pasados e presentes;
* ao seu lado, as ciencias lóxico-formais (ou [[ciencias formais]]) exploran pola [[dedución]], segundo as regras de formación e de demostración, dos sistemas axiomáticos. Trátase, por exemplo, das matemáticas ou da lóxica.<ref>Algunhas aproximacións da economía pertencen igualmente a esta categoría (véxase [[Escola austríaca de economía]]).</ref>

=== Ciencias da natureza e ciencias humanas e sociais ===
{{Artigo principal|Ciencias da natureza|Ciencias humanas e sociais}}
Segundo Gilles-Gaston Granger, existe outra maneira de oposición epistemolóxica, distinguindo por unha parte as ''ciencias da natureza'', que teñen como obxectivo o estudo dos obxectos que emanan do mundo sensíbel, mensurábeis e clasificábeis, e, por outra parte as ''ciencias do home'' tamén chamadas ciencias humanas, para as cales o seu obxecto é abstracto. Gilles-Gaston Granger rexeita por outra parte facer do estudo do fenómeno humano unha ciencia propiamente dita. El di: "Aplicar o cualificativo de ''ciencias'' ao coñecemento dos feitos humanos está considerado por algúns como un abuso da linguaxe. Está bastante claro, en efecto, que nin os saberes sociolóxicos ou psicolóxicos, económicos ou lingüísticos poden pretender, no seu estado presente e pasado, ter a solidez e a fecundidade dos saberes físico-químicos, ou incluso biolóxicos".<ref>Gilles-Gaston Granger (1993): ''La science et les sciences''. París: PUF col. "Que sais-je?", páx. 85.</ref><ref>O mesmo opinan a case totalidade dos científicos que estudan a natureza, os que forman a comunidade científica. E por iso no inicio deste artigo sinalouse que se trataría nel das ''ciencias naturais''.</ref>

* as ''ciencias humanas e sociais'' son as que teñen por obxecto de estudo os homes, as sociedades, a súa historia, as súas culturas, as súas realizacións e os seus comportamentos;
* as ''ciencias da natureza''', ou '''ciencias naturais''' (''Natural science'' en inglés) teñen por obxecto o mundo natural, a Terra e o Universo.

A oposición tradicional entre ciencias humanas e ciencias naturais repousa sobre a diferenza entre natureza e cultura.<ref>Aínda que iso non implique, obviamente, que a ''cultura científica'' non forme parte da ''cultura'' da humanidade.</ref>

== Razoamento científico ==
=== Tipo formal puro ===
{{Artigo principal|Lóxica}}
Segundo [[Immanuel Kant]] a lóxica formal é a "''ciencia que expón con detalle e proba de maneira estrita unicamente as regras formais de todo pensamento''". As matemáticas e a lóxica formalizadas compoñen este tipo de razoamento. 
[[Ficheiro:Immanuel Kant portrait c1790.jpg|miniatura|Immanuel Kant.]]

Esta clase fúndase sobre os dous principios constitutivos dos sistemas formais: o [[axioma]] e as regras de [[dedución]] e tamén na noción de [[siloxismo]], expresada por primeira vez por [[Aristóteles]]<ref>Véxase, sobre este punto, a obra de Robert Blanché e Jacques Dubucs: ''La logique et son histoire: d'Aristote à Bertrand Russell'', Paris, Armand Colin, 1996.</ref> e ligada ao "razoamento dedutivo" (fálase tamén de razoamento "hipotético-dedutivo"), que expón nos seus ''[[Tópicos (Aristóteles)|Tópicos]]''<ref>Aristoteles: ''Topiques'', Tomo 1, Libros I-IV, texto traducido ao francés por J. Brunschwig, Les Belles Lettres, Paris, 1967.</ref> e no seu tratado sobre a [[lóxica]]: ''[[Órganon]]''.

Trátase igualmente do tipo que é o máis adecuado á realidade, para a técnica especialmente. A palabra clave do tipo formal puro é a [[demostración (filosofía)|demostración]] lóxica e non contraditoria (entendida como a demostración que non poderá desviarse no sistema estudado sexa cal for a proposición) <ref>Michel Blay: ''Dictionnaire des concepts philosophiques'', Paris, Larousse, col. "CNRS éditions", 2005, entrada "Science formelle"".</ref>. Noutras palabras, non se trata propiamente de falar dun razoamento sobre o obxecto, senón máis ben dun método para tratar os feitos no seo de demostracións científicas e, polo tanto, sobre as [[Cálculo das proposicións|proposicións]] e os [[postulado]]s.

Distínguense así neste tipo dúas disciplinas fundamentais:
:: 1) a lóxica da [[dedución natural]];
:: 2) a [[lóxica combinatoria]].

O tipo formal desenvolveuse particularmente no século XX, co [[loxicismo]] e a [[filosofía analítica]]. [[Bertrand Russell]] desenvolve en efecto un "método atómico" (ou [[atomismo lóxico]]) que se esforza en dividir a linguaxe nas súas partes elementais, nas súas estruturas mínimas, a frase simple en suma.

[[Ludwig Wittgenstein|Wittgenstein]] proxectou elaborar unha linguaxe formal común para todas as ciencias que permitise evitar o recurso á linguaxe natural, e na que o [[cálculo proposicional]] representa o seu termo.

Con todo, e a despeito dunha estabilidade epistemolóxica propia, ''a contrario'' dos outros tipos, o tipo formal puro é igualmente tributario da historicidade das ciencias.<ref>Jean Ladrière di: "''Non hai un criterio absoluto de validez, establecida dunha vez por todas, senón unha sorte de depuración progresiva dos criterios, que vai ao par coa extensión do campo matemático e co descubrimento de dominios novos''", en ''Encyclopædia Universalis'', Tomo 21, Entrada ''Sciences'' - ''Sciences et discours rationnel''}}, páx.775.</ref>

=== Tipo empírico-formal ===
{{Artigo principal|Empirismo|Modelo científico|Teoría|Experimentación}}

O modelo deste tipo, fundado no [[empirismo]], é a física. O obxecto é aquí concreto e exterior, non construído pola disciplina (como no caso do tipo formal puro). Este tipo é de feito a unión de dúas compoñentes:
* por unha parte fúndase na ''teórica formal'', as matemáticas (a física fundamental, por exemplo);
* por outra parte, a ''dimensión experimental'' é complementaria (o método científico).
[[Ficheiro:University_of_Queensland_Pitch_drop_experiment-white_bg.jpg|miniatura|150px|Experiencia demostrando a viscosidade do betume.]]

O tipo empírico-formal progresa deste xeito da [[teoría]] —dada como ''a priori''— á [[experiencia]], pois volve á primeira vía nun razoamento circular destinado a confirmar ou refutar os axiomas. O "modelo" é entón o intermediario entre a teoría e a práctica. Trátase dunha esquematización que permite probar puntualmente a teoría. A noción de "teoría" é desde hai moito tempo central na filosofía das ciencias, pero substitúese, baixo o impulso empirista, pola de modelo, desde mediados do século XX <ref>Jean-Marie Legay e Anne-Françoise Schmidt, en ''Question d’épistémologie. Modélisation des objets complexes et interdisciplinarité, une collaboration entre un biologiste et une philosophe'' estudan o paso da teoría ao modelo.</ref>.

A experiencia (no sentido da posta en práctica) é aquí central, segundo a expresión de [[Karl Popper]]: "''Un sistema que forme parte da ciencia empírica debe poder ser refutado pola experiencia''".<ref>Noëlla Baraquin e Jacqueline Laffitte: ''Dictionnaire des philosophes'', París, Armand Colin, 2008, Deuxième édition, entrada "Karl Popper".</ref>

Entre as ciencias empíricas, distínguense dúas grandes familias de ciencias: as ciencias da natureza e as ciencias humanas. Porén, o [[empirismo]] só non permite, separado da [[imaxinación]], elaborar teorías innovadoras, fundadas sobre a intuición do científico, que permitan superar as contradicións que a simple observación dos feitos non podería resolver.<ref>Véxase sobre este asunto a crítica de [http://www.gillesguerin.com/philosophie/th/empirisme.htm no sitio de Gilles Guérin, philosophe] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110416232043/http://www.gillesguerin.com/philosophie/th/empirisme.htm |date=16 de abril de 2011 }}. {{fr}}</ref>

Existen, porén, debates sobre na natureza empírica de certas ciencias humanas, como a [[economía]]<ref>Véxase sobre isto: [http://www.er.uqam.ca/nobel/philuqam/dept/textes/Economique_science_empirique1999.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924002006/http://www.er.uqam.ca/nobel/philuqam/dept/textes/Economique_science_empirique1999.pdf|date=24 de setembro de 2015}} ''L’économique est-elle une science empirique ?'' de Robert Nadeau, Departamento de filosofía, Universidade do Quebec en Montreal. {{fr}}</ref> ou a [[historia]], que non se sustentan nun método totalmente empírico, sendo o obxecto [[virtual]] nas dúas disciplinas.

=== Tipo hermenéutico ===
{{Artigo principal|Hermenéutica|Fenomenoloxía}}
As ciencias hermenéuticas (do [[lingua grega|grego antigo]] ἑρμηνευτική [τέχνη], ''hermeneutiké [téchne]'', "arte de interpretar", de ἑρμηνεύειν, "interpretar", e do nome do deus da mitoloxía grega Ἑρμῆς, [[Hermes]], mensaxeiro dos deuses e intérprete das súas ordes), descodifican os signos naturais e establecen interpretacións. Este tipo de discurso científico é característico das [[ciencias humanas]], onde o obxecto é o home. No método [[hermenéutico]], os efectos visíbeis considéranse como un texto para descodificar, coa significación agochada. A [[fenomenoloxía]] é así a explicación filosófica máis próxima deste tipo,<ref>En ''Encyclopedia Universalis'', Tomo 21, entrada "Science - Sciences et discours rationnel", páx. 775.</ref> que comprende, entre outras, a [[socioloxía]], a [[lingüística]], a [[economía]], a [[etnoloxía]], a [[teoría dos xogos]] etc.

Poden tratarse daquela de dúas categorías de discurso:

* a intención primeira é entón o obxecto da investigación hermenéutica, por exemplo: na [[psicoloxía]];
[[Ficheiro:Dilthey1-4.jpg|miniatura|200px|Wilhelm Dilthey.]]

* a interpretación é tamén posíbel: a teoría prevé os fenómenos, simula as relacións e os efectos, pero o obxecto permanece invisíbel (caso da psicanálise).

Con relación aos dous outros tipos formais, o estatuto científico do tipo hermenéutico é contestado polos partidarios dunha ciencia matemática chamada "dura". Á concepción da unidade da ciencia postulada polo [[positivismo]] toda unha corrente de pensamento, seguindo a [[Wilhelm Dilthey]] ([[1833]] - [[1911]]), afirma a existencia dunha separación radical entre as ciencias da natureza e as ciencias do espírito. As ciencias da natureza non buscan máis que explicar o seu obxecto, mentres que as ciencias do home, e a [[historia]] en particular, piden igualmente comprender o interior e, polo tanto, tomar en consideración o vivido.

Estas últimas non deben adoptar o método que se usa nas ciencias da natureza porque elas teñen un obxecto totalmente diferente. As ciencias sociais deben ser obxecto dunha [[introspección]], o que Wilhelm Dilthey chama unha "marcha hermenéutica", é dicir, un camiño de interpretación das manifestacións concretas do espírito humano.

O tipo hermenéutico marca o século XX, con autores como [[Hans-Georg Gadamer]] que publicou, en [[1960]], ''[[Verdade e método]]'' obra na que, opoñéndose ao todopoderoso empirismo, afirma que "o método non é suficiente".<ref>Para un estudo das achegas de Gadamer á hermenéutica, especialmente en reacción contra o positivismo, véxase o ensaio de Christian Ruby, ''Hans-Georg Gadamer. L'herméneutique: description, fondation et éthique'', en [http://www.espacestemps.net/document355.html ''EspacesTemps.net''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081115082325/http://www.espacestemps.net/document355.html |date=15 de novembro de 2008 }}. {{fr}}</ref>

=== Cientificidade ===
A [[cientificidade]] é a calidade das prácticas e as teorías que buscan establecer [[regularidade]]s [[reproductibilidade|reproducíbeis]], [[Medida física|mensurábeis]] e [[refutación|refutábeis]] nos fenómenos por medio do [[método experimental|medidas experimentais]], e así producir unha representación explícita.

Máis xeralmente, é o "carácter do que responde aos criterios da ciencia".<ref>Entrada "scientificité", no [http://atilf.atilf.fr/dendien/scripts/tlfiv5/advanced.exe?8;s=1453963080; ''Trésor de la Langue Française Informatisée''].</ref>. De maneira xeral a todas as ciencias, o método científico baséase en catro criterios:
# é sistemático (o protocolo debe poder aplicarse a todos os casos, e da mesma maneira);
# é unha proba de [[obxectividade]] (é o principio do "duplo-cego": os datos deben poder ser contrastados por colegas investigadores; este é o papel da publicación);
# é rigoroso, avaliable (pola experimentación e os modelos científicos);
# e, finalmente, debe ser coherente (as teorías non deben contradicirse, nunha mesma disciplina).
[[Ficheiro:SternwarteReutlingenRefraktor.jpg|miniatura|dereita|300px|A cientificidade non se limita á [[observación]].]]

porén, cada un destes puntos é problemático, e os cuestionamentos da epistemoloxía tratan principalmente dos criterios de cientificidade. Así, con respecto á coherencia interna das disciplinas, o epistemólogo [[Thomas Kuhn]] ataca este criterio de cientificidade, establecendo que os paradigmas cambian nas "revolucións científicas". O principio de obxectividade, que frecuentemente se presenta como un atributo da ciencia, é, por si mesmo, fonte de interrogantes, sobre todo no seo das ciencias humanas. A [[psicanálise]] por exemplo non se acepta como ciencia polos partidarios da cientificidade. [[Karl Popper]], como [[Ludwig Wittgenstein]], rexeitan este estatuto en razón do seu carácter non refutábel pola experiencia. Popper engade, en ''A lóxica do descubrimento científico'' (1934) que "a actitude científica [é] a actitude crítica", o que constitúe o núcleo da cientificidade.

Para o sociólogo da ciencia [[Roberto Miguélez]] "semella que a idea da ciencia supón, primeiramente, a dunha lóxica da actividade científica; e en segundo lugar, a dunha sintaxe do discurso científico. Noutros termos, parece que, para poder falar da ciencia, cómpre postular a existencia dun conxunto de regras —e só dun— para o tratamento dos problemas científicos —o que se chamará entón "o método científico"—, e dun conxunto de regras —e só se un— para a construción dun discurso científico".<ref>''Science, valeur et rationalité'', Éditions de l’Université d’Ottawa, Col. Sciences Sociales, 1984, páx. 15.</ref> A [[socioloxía das ciencias]] estuda en efecto cada vez máis os criterios de cientificidade, no seo do espazo social científico, pasando dunha visión interna, a da epistemoloxía, a unha visión máis global.

== O método científico ==
{{Artigo principal|Método científico}}
O "método científico" (do [[lingua grega|grego antigo]] μέθοδος, ''méthodos'', que significa a persecución ou a busca dunha vía para realizar calquera cousa,<ref>O termo está formado do prefixo μέτ-, de μετά, ''metα'', "despois", "o que segue", e ὁδός, ''hodós'', "camiño", "vía", "medio". [O θ, ''th'', resulta do espírito áspero do ''o'' inicial de ὁδός, que en latín se transcribe por ''h''].</ref> é "''o conxunto dos procedementos razoados para alcanzar un fin; o que pode conducir a un razoamento segundo as regras da rectitude lóxica, de resolver un problema de matemáticas, de conducir a unha experimentación para verificar unha hipótese científica''".<ref>Blay, M. (2005): ''Dictionnaire des concepts philosophiques''. París: Larousse, col. "CNRS éditions", páx. 518.</ref> Está estreitamente ligado á [[historia da ciencia]].<ref>Véxase: Nicolle, Jean-Marie: ''Histoire des méthodes scientifiques: du théorème de Thalès au clonage''.</ref> O método científico comprende catro operacións distintas:

=== Experimentación ===
{{Artigo principal|Experimentación}}
A "experimentación" é un procedemento científico que consiste en verificar por [[experiencia]]s repetidas a validez dunha hipótese e en obter datos cuantitativos que permitan afinala. Baséase nos [[Metodo experimental|protocolos]] experimentais que permiten normalizar os pasos.

A [[física]] ou a [[bioloxía]] constrúense sobre un camiño activo do científico que constrúe e controla un dispositivo experimental reproducindo certos aspectos dos fenómenos naturais estudados. A maior parte das ciencias empregan tamén o [[método experimental]], no que o protocolo se adapta ao seu obxecto e á súa [[cientificidade]]. De maneira xeral, unha experiencia debe subministrar precisións cuantificadas (ou estatísticas) que permitan refutar ou sustentar o modelo. Os resultados das experiencias non son sempre cuantificábeis, como nas ciencias humanas. A experiencia dobe tamén poder refutar os modelos teóricos.

A experimentación foi impulsada pola corrente do [[empirismo]]. Con todo, o epistemólogo [[Karl Popper]] oponlle a abdución (ou método para a conxectura e refutación). A [[Abdución (epistemoloxía)|abdución]] (ou [[conxectura]]) é un procedemento consistente en introducir unha regra a título de hipótese a fin de considerar ese resultado como un caso particular que cae baixo esta regra. Consiste na invención a priori dunha conxectura que precede á experiencia. En suma, isto significa que a indución subministra directamente a teoría, mentres que no proceso abdutivo a teoría invéntase antes da experiencia e esta última non fai máis que responder pola afirmación ou pola negación á hipótese.

=== Observación ===
{{Artigo principal|Observación}}
A "observación" é a acción de seguir atentamente os fenómenos, sen vontade de modificalos, sexa a simple vista o coa axuda de medios de estudo apropiados. Os científicos recorren a ela principalmente cando seguen un método empírico. É, por exemplo, o caso da astronomía ou da física. Trátase de observar o fenómeno ou o obxecto sen desnaturalizalo, ou incluso interferir na súa realidade. Algunhas ciencias, como a [[física cuántica]] ou a [[psicoloxía]], teñen en conta a observación como un paradigma explicativo que inflúe no comportamento do obxecto observado. A filósofa [[Catherine Chevalley]] resume así este novo estatuto da observación: "''O propio da teoría cuántica é de facer caduca a situación clásica dun "obxecto" existente indrpendentemente da observación que se faga''".

A ciencia definiu a noción de observación no cadro da aproximación obxectiva do coñecemento, observación permitida por unha medida e seguindo un protocolo fixado de avance.

=== Teoría e modelo ===
Unha "teoría" (do grego antigo θεωρία, ''theoría'', "visión do mundo", de θεωρείν, ''theoreín'', "mirar", "observar") é un modelo ou un cadro de traballo para a comprensión da natureza e do humano. En física, o termo teoría designa xeralmente o soporte matemático, derivado dun pequeno conxunto de principios de base e de ecuacións, que permite producir previsións experimentais para unha categoría dada de sistemas físicos. Un exemplo é a "teoría electromagnética", habitualmente confundida co [[electromagnetismo]] clásico, e na que os resultados específicos obtéñense a partir das [[ecuacións de Maxwell]]. O adxectivo "teórico" adxunto á descrición dun fenómeno indica frecuentemente que un resultado particular foi predito por unha teoría, pero que non foi aínda observado. A teoría non é así a miúdo máis que un modelo entre a experimentación e a observación que aínda non está confirmada.

A concepción científica da teoría vén ser así unha fase provisoria do método experimental. Claude Bernard, na súa ''Introduction à la médecine expérimentale'' insiste no papel clave das preguntas e sobre a importancia da [[imaxinación]] na construción das hipóteses, unha especie de teoría en vías de desenvolvemento. O neurobiólogo [[Jean-Pierre Changeux]] di: 
{{Cita|''O científico constrúe "modelos" que confronta coa realidade. Acéptaos ou rexéitaos en función da súa adecuación co que pretende sen nunca pretender esgotalos. O avance do científico é un debate crítico, "improvisación desconcertante", vacilación, sempre consciente dos seus límites"''.<ref>[[Jean-Pierre Changeux]], ''Raison et plaisir'', Odile Jacob, 1994.</ref>}}

En efecto, se a experimentación é preponderante, non é porén suficiente, conforme á máxima de Claude Bernard: "''O método experimental non dará ideas novas aos que non as teñan''", a teoría e o modelo permiten probar a realidade ''a priori''.

=== Simulación ===
{{Artigo principal|Simulación|Modelización}}
A "simulación" é a "reprodución artificial" do funcionamento dun aparello, dunha máquina, dun sistema, dun fenómeno, coa axuda dunha maqueta ou dun programa informático, con fins de estudo, de demostración ou de explicación".<ref>Definición de ''simulacion'' no [http://atilf.atilf.fr/dendien/scripts/tlfiv5/advanced.exe?8;s=384415815 ''Trésor de la Langue Française Informatisée''].</ref>. Está directamente ligada á utilización da [[informática]] desde mediados do século XX. Existen dous tipos de simulacións:
[[Ficheiro:CDF Top Event.jpg|miniatura|dereita|Simulación dunha colisión de partículas.]]

# A [[Modelo matemático|modelización]] física consiste especificamente en utilizar outro fenómeno físico distinto do observado, pero aplicando leis que teñan as mesmas propiedades e as mesmas ecuacións. Un modelo matemático é así unha tradución da realidade para poder aplicala aos útiles, ás técnicas e as teorías matemáticas. Neste caso hai dous tipos de modelizaciósn: os ''modelos preditivos'' (que anticipan os acontecementos ou as situacións, como os que serven para prever o tempo coa [[meteoroloxía]]), e os ''modelos descritivos'' (que representan os datos históricos).

# A [[simulación]] numérica utiliza un programa específico ou eventualmente un ''package'',<ref>Programa ou conxunto de programas informáticos, coherente, independente e documentado, concibido para subministrar a varios usuarios con vistas a unha mesma aplicación ou dunha mesma función que un usuario pode utilizar de forma autónoma.</ref> máis xeral, que presenta a vantaxe de maior flexibilicade e potencia de cálculo. Os simuladores de voo de avións, por exemplo, permiten adestrar aos pilotos. En investigación fundamental as simulacións, que se chaman tamén "modelizacións numéricas", permiten reproducir fenómenos complexos, moitas veces invisíbeis ou demasiado tenues, como a colisión de [[Partícula subatómica|partículas]].

=== Publicación. Literatura científica ===
{{Artigo principal|Publicación científica|Cienciometría}}
[[Ficheiro:Science and Invention Nov 1928 pg578.png|miniatura|dereita|250px|Un exemplo de publicación científica: a revista ''Science and Invention'' (1928).]]
O termo "publicación científica" agrupa varios tipos de comunicacións que os [[investigador]]es fan dos seus traballos dirixidas a un público de especialistas, e que sufriron unha forma de exame do rigor do método científico empregada para estes traballos como, por exemplo, o exame independente ou [[revisión por pares]].

A publicación científica é, pois, a validación de traballos pola [[comunidade científica]]. É tamén o lugar de debates contraditorios a propósito de asuntos polémicos ou de discusións de métodos.

Existen varios tipos de publicacións:
* as [[revista científica|revistas científicas]] con revisión por pares;
* os relatorios de [[congreso científico|congresos científicos]] con revisión por pares;
* obras colectivas que reúnen artigos de revistas ou de investigacións sobre un tema determinado, coordinadas por un ou varios investigadores denomiados ''editores'';
* [[monografía]]s sobre un tema de investigación.

As publicacións destacadas enriba son xeralmente as únicas que se consideran para a avaliación dos investigadores e os estudos bibliométricos, até tal punto que o adaxio ''publish or perish'' (publicar ou perecer) está totalmente fundado.

A [[cienciometría]] é, en efecto, un método estatístico que se aplica ás publicacións científicas. Utilízano os organismos e entidades que financian a [[investigación]] como intrumento para a [[avaliación da investigación|avaliación]]. As políticas orzamentarias desenvolvidas nos laboratorios e nas unidades de investigación dependen tamén frecuentemente destes indicadores cientométricos.

== Epistemoloxía: o discurso sobre a ciencia ==

=== Epistemoloxía, ou filosofía das ciencias? ===
{{Artigo principal|Epistemoloxía}}
O termo "[[epistemoloxía]]" substitúe ao de [[filosofía das ciencias]] ao principio do século XX.<ref>Dominique Lecourt (dir.): ''Dictionnaire d'histoire et de philosophie des sciences'', Paris, PUF, col. "Quadrige", 1999, páx. 15.</ref> Trátase dun [[neoloxismo]] construído por [[James Frederick Ferrier]], na súa obra ''Institutes of metaphysics'' (1854). A palabra está composta coa raíz ''epistemo-'' do termo grego επιστήμη, ''epistéme'', que significa "ciencia, no sentido de saber e de coñecemento" e o sufixo ''loxía'', do grego λόγος, ''lógos'', que significa "discurso". Ferrier opono ao concepto antagonista da "agnoioloxía", ou teoría da ignorancia. O [[filosofía analítica|filósofo analítico]] [[Bertrand Russell]] empregouno de contado, no seu ''Ensaio sobre os fundementos da xeometria'' en [[1901]], baixo a definición de análise rigorosa dos discursos científicos, para examinar os modos de razoamento no que actúan e describir a estrutura formal das súas teorías.<ref>Dominique Lecourt (dir.): ''Dictionnaire d'histoire et de philosophie des sciences'', Paris, PUF, col. "Quadrige", 1999, páx. 16.</ref> Noutras palabras, os epistemólogos céntranse na marcha do coñecemento, dos modelos e as teorías científicas, que presentan como autónomas con relación á filosofía.<ref>Para unha definición de epistemoloxía, e as cuestións claves con ela relacionadas, véxase: [http://www.apsq.org/sautquantique/telechargement/Epistemologie.pdf ''L'épistémologie'', por Jean-Claude Simard, do Cégep de Rimouski] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100602000601/http://www.apsq.org/sautquantique/telechargement/Epistemologie.pdf |date=02 de xuño de 2010 }}. {{fr}}</ref>

[[Jean Piaget]] <ref>Citado polo profesor Jean-Louis Le Moigne en ''Les Épistémologies Constructivistes'', París, PUF, Que sais-je?, 1995, páx. 3. Piaget utiliza esta expresión na introdución de ''Logique et connaissance scientifique'', 1967.</ref> propoñía definir a epistemoloxía como a "''primeira aproximación como o estudo da constitución dos coñecementos válidos''", denominación que, segundo [[Jean-Louis Le Moigne]], permite formular as tres grandes cuestións da disciplina:

# Que é o [[coñecemento]] e cal é o seu modo de investigación? (é a cuestión [[gnoseoloxía|gnoseolóxica]]).
# Como se constitúe ou enxendra o coñecemento? (é a cuestión metodolóxica). 
# Como apreciar o seu valor ou a súa validez? (cuestión da súa cientificidade).

Antes destas investigacións, a ciencia concibíase como un ''corpus'' de coñecementos e de métodos, obxecto de estudo da [[filosofía das ciencias]], que estudaba o discurso científico en relación aos postulados ontolóxicos ou filosóficos, é dicir, non autónomos en si. A epistemoloxía permitirá o recoñecemento da ciencia e das ciencias como disciplinas autónomas en realción coa filosofía. As análises da ciencia (a expresión "metaciencia" emprégase ás veces) levaron inicialmente a ciencia como ''corpus'' de coñecemento, e hai moito tempo situárona na filosofía. É o caso de Aristóteles, de Francis Bacon, de René Descartes, de [[Gaston Bachelard]], do [[círculo de Viena]], e despois de [[Karl Popper|Popper]], [[Willard Van Orman Quine|Quine]], [[Imre Lakatos|Lakatos]], en fin, entre os máis importantes. A epistemoloxía, pola contra, apóiase na análise de cada disciplina particular que poñen de relevo as epistemoloxías chamadas ''rexionais''. [[Aurel David]] explica así que "''a ciencia conseguiu pecharse nela mesma. Aborda as súas novas dificultades polos seus propios medios e non se axuda en ningunha das producións máis elevadas e máis recentes do pensamento metacientífico''".<ref>Aurel David, ''La cybernétique et l'humain'', Gallimard, col. "Idées", 1965, páx. 22.</ref>

Para o premio Nobel de física [[Steven Weinberg (físico)|Steven Weinberg]], autor de ''Le Rêve d'une théorie ultime'' (1997)<ref>Steven Weinberg, ''Le Rêve d'une théorie ultime'', 1997, Odile Jacob.</ref> a filosofía das ciencias é inútil porque non axudou nunca a avanzar o coñecemento científico.

=== Interrogantes da epistemoloxía ===
Ligada á [[teoría do coñecemento]], a epistemoloxía trata de explicar e de racionalizar un conxunto de cuestións filosóficas. A ciencia progresa de maneira fundamentalmente descontinua, e os cambios das presentacións dos sabios, tamén chamados "paradigmas científicos", segundo a expresión de [[Thomas Kuhn]], están igualmente no núcleo dos interrogantes epistemolóxicos.

Entre estas cuestións centrais da epistemoloxía distínguense:
# a natureza da produción de coñecementos científicos (por exemplo, os tipos de razoamento nos que se fundan);
# a natureza dos coñecementos en si mesmos (a obxectividade é sempre posíbel, por exemplo). Este problema de epistemoloxía concirne máis directamente a cuestión de saber como identificar ou separar as teorías científicas das teorías metafísicas;
# a organización dos coñecementos científicos (nocións de teorías, de modelos, de hipóteses, de leis);
# a evolución dos coñecementos científicos (que mecanismo move a ciencia e as disciplinas científicas).

Moitos filósofos ou epistemólogos interrogaron así a natureza da ciencia e en primeiro lugar a tese da súa unicidade. O epistemólogo [[Paul Feyerabend]], en ''Contre la méthode'', foi un dos primeiros, nos anos 1960, en rebelarse contra as ideas recibidas con respecto á ciencia e a relativizar a idea demasiado simple de "método científico". Expuxo unha teoría anarquista do coñecemento avogando pola diversidade das razóns e das opinións, e explica en efecto que "''a ciencia está moito máis próxima ao mito do que unha filosofía científica está disposta a admitir''".<ref>Paul Feyerabend, ''Contre la méthode, esquisse d’une théorie anarchiste de la connaissance'', Seuil, col. "Points Sciences", 1988, páx. 33.</ref> O filósofo [[Louis Althusser]], que seguiu unha traxectoria sobre esta cuestión desde unha perspectiva marxista, di que: "''todo científico está afectado por unha ideoloxía ou por unha filosofía científica''" <ref>Louis Althusser, ''Philosophie et philosophie spontanée des savants'', François Maspero, 1967, páx. 76.</ref> que el chama "filosofía espontánea dos sabios" (P.S.S) <ref>Véxase para máis detalles o artigo ''Althusser et le concept de Philosophie Spontanée des Savants'', en ''Groupe d'études La philosophie au sens large'', animado por Pierre Macherey, [http://stl.recherche.univ-lille3.fr/seminaires/philosophie/macherey/macherey20072008/macherey21052008.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110525225907/http://stl.recherche.univ-lille3.fr/seminaires/philosophie/macherey/macherey20072008/macherey21052008.html|date=25 de maio de 2011}} Consultábel en liña {{fr}}.</ref>). [[Dominique Pestre]] dedícase a mostrar a inutilidade dunha distinción entre "racionalistas" e "relativistas", en ''Introduction aux Sciences Studies''.

=== Grandes modelos epistemolóxicos ===
A historia das ciencias e da filosofía produciu numerosas teorías sobre a natureza e o alcance do fenómeno científico. Existe tamén un conxunto de grandes modelos epistemolóxicos que pretenden explicar a especificidade da ciencia.
 
O século XX marcou un xiro radical. Moi esquematicamente, ás primeiras reflexións puramente filosóficas e frecuentemente normativas xuntáronse reflexións máis sociolóxicas e psicolóxicas, despois aproximacións sociolóxicas e antropolóxicas nos anos 1980, e despois en fin aproximacións fundamentalmente heteroxéneas a partir dos anos 1990 cos ''[[Science studies]]''. O discurso será igualmente interrogado pola psicoloxía coa corrente do [[Construtivismo (epistemoloxóa)|construtivismo]]. Finalmente, a epistemoloxía interésase pola "ciencia en acción" (expresión de Bruno Latour), é dicir, en traballar o cotián e non só a natureza das cuestións teóricas que produce.

==== Cartesianismo e racionalismo ====
{{Artigo principal|Racionalismo}}
[[Ficheiro:Frans Hals - Portret van René Descartes.jpg|miniatura|175px|René Descartes.]]
O [[racionalismo]] é unha corrente epistemolóxica nacida no [[século XVII]] e para a cal "''todo coñecemento válido provén, sexa exclusivamente, sexa esencialmente, do uso da razón''".<ref>Renald Legendre, ''Dictionnaire actuel de l'éducation'', Canadá, Guérin, col. "Le defi éducatif", 2006, páx. 1003.</ref> Autores como [[René Descartes]] (fálase entón de [[cartesianismo]]), ou [[Leibniz]], fundan as bases conceptuais deste movemento que pon diante o [[razoamento]] en xeral e máis particularmente o [[razoamento dedutivo]] tamén chamado ''analítico''. Trátase pois dunha [[teoría do coñecemento]] que postula a primacía do [[intelecto]]. A experimentación ten un estatuto particular: non serve máis que para validar ou refutar as hipóteses. Dito doutro xeito, a [[razón]] é suficiente para discernir o verdadeiro do falso no razoamento racionalista. Os racionalistas toman así como exemplo o célebre episodio do diálogo de [[Platón]], onde [[Sócrates]] proba que un mozo escravo iletrado, etapa por etapa e sen a súa axuda, pode refacer e redemostrar o [[teorema de Pitágoras]].

O racionalismo, sobre todo o moderno, pondera o poder das matemáticas sobre as outras ciencias. As matemáticas representan en efecto o medio intelectual, demostrando que o intelecto e a razón poden pasar da observación e da experiencia. Xa Galileo explicaba en [[1623]] na súa obra ''O ensaiador'' (''Il Saggiatore'', en italiano) —que é igualmente unha demostración de lóxica—, que 
{{cita|''O gran libro do Universo está escrito na linguaxe das matemáticas. Non se pode comprender este libro máis que se se aprende antes esta linguaxe, e o alfabeto co cal está redactado. Os caracteres son os triángulos e os círculos, e tamén as outras figuras xeométricas sen as cales é humanamente imposíbel descifrar a menor palabra''.}}

==== Empirismo ====
{{Artigo principal|Empirismo}}
[[Ficheiro:Sir Isaac Newton (1643-1727).jpg|miniatura|175px|[[Isaac Newton]].]]
O [[empirismo]] postula que todo coñecemento provén esencialmente da experiencia. Representado polos filósofos ingleses [[Roger Bacon]], [[John Locke]] e [[George Berkeley]], esta corrente postula que o coñecemento se funda na acumulación de observacións e de feitos mensurábeis, das que se poden extraer leis por un [[razoamento indutivo]] (tamén chamado ''sintético''), indo en consecuencia do concreto ao abstracto.

A indución consiste, segundo [[David Hume|Hume]] na xeneralización de datos da experiencia pura.<ref>''[[Enquisa sobre o entendemento humano]]'', seccións IV e V.</ref> Porén, [[Bertrand Russell]] menciona na súa obra ''[[Ciencia e relixión]]'' o que denomina "o escándalo da indución", este método de razoamento non ten nada de universal; en efecto, segundo el as leis admitidas como xerais pola indución non foron, porén, verificadas máis que por un certo número de casos experimentais.

No empirismo, o razoamento é secundario mentres que a observación é primaria. Os traballos de [[Isaac Newton]] testemuñan un método empírico na formalización da lei da gravidade.

==== O positivismo de Auguste Comte ====
{{Artigo principal|Positivismo}}
[[Auguste Comte]] distingue tres etapas históricas: na etapa teolóxica, o espírito do home trataba de explicar os fenómenos naturais por axentes sobrenaturais. Na etapa metafísica, a explicación fúndase nas forzas naturais pero aínda personificadas (a teoría do éter, por exemplo). Coa etapa positiva, o espírito non busca explicar os fenómenos polas súas causas, senón que se edifica polos feitos constatábeis e mensurábeis. O personaxe de Newton é, para Comte, revelador desta "marcha progresiva do espírito humano.<ref>''Cours de philosophie positive'', 1ª lección, páx. 22.</ref>

==== Crítica da indución de Mach ====
Inventor da medida da velocidade de propagación do son, [[Ernst Mach]] desenvolve un pensamento epistemolóxico que influiría notabelmente en [[Albert Einstein]]. En ''La Mécanique, exposé historique et critique de son développement'' <ref>Ernst Mach, ''La Mécanique, exposé historique et critique de son développement'', Paris, Hermann, 1904.</ref> Mach desvela a concepción mitolóxica que alimenta as representacións mecanicistas da súa época, que acabarán no conflito entre os espiritualistas e os materialistas. Pero a crítica de Mach descansa sobre todo no método da indución, pendente da dedución. En ''La Connaissance et l'erreur'' (1905), Mach explica que o traballo do sabio implica sobre todo as relacións dos obxectos estudados entre eles, e non na súa clasificación. A marcha da investigación é ante todo mental, conclúe Mach: "Antes de comprender a natureza, cómpre aprender na imaxinación, para dar aos conceptos un contido intuitivo vivente".<ref>Mach, Op cit. páx. 113.</ref> Ademais, Mach defende a idea de que a ciencia é simbólica, tese que retoma [[Karl Pearson]] na ''Grammaire de la science'' (1892)<ref>[[Karl Pearson]], ''Grammaire de la science'', traduction française, March, Paris, Alcan, 1912.</ref> e que explica que a ciencia é "unha escenografía conceptual". Mach anuncia que só o método empírico é científico: 
{{Cita|''Debemos limitar a nosa ciencia física á expresión de feitos observábeis, sen construír hipóteses detrás dos feitos, onde non existe nada que poida concibirse ou probarse''.<ref>Mach: ''La Mécanique'', Op. cit., introdución.</ref>}}

<center><gallery>
Ficheiro:Auguste Comte.jpg|[[Auguste Comte]].
Ficheiro:Ernst-Mach-1900.jpg|[[Ernst Mach]] en 1900.
Ficheiro:Karl Popper.jpg|[[Karl Popper]] en 1980.
Ficheiro:Professor Imre Lakatos, c1960s.jpg|[[Imre Lakatos]], contra 1960.
</gallery></center>

==== Refutabilidade de Karl Popper e os "programas de investigación científica" de Imre Lakatos ====
O filósofo austríaco [[Karl Popper]] ([[1902]] - [[1994]]) revoluciona a epistemoloxía clásica propoñendo unha nova teoría do coñecemento, en [[1959]], coa ''Lóxica do descubrimento científico''.

Dá á epistemoloxía novos conceptos e ferramentas de exame, como a ''[[falsifiabilidade]]'' (capacidade dunha teoría científica de someterse a un método crítico severo) ou a ''[[infalibilidade]]'' (que define ''a contrario'' as teorías metafísicas, psicanalíticas, marxistas, astrolóxicas). Propón tamén ver na ''[[refutabilidade]]'' o criterio que permite distinguir a ciencia da non-ciencia. Un enunciado é así "''empiricamente informativo, só se é verificábel ou falsifiábel, é dicir, se é posíbel, polo menos en principio, que certos feitos poidan contradicilo" <ref>Blay, M. (2005): Dictionnaire des concepts philosophiques. París: Larousse, col. "CNRS éditions", páx. 705.</ref>. Porén, Popper admite que os enunciados non refutábeis poden ser heurísticos e ter un sentido (é o caso das [[ciencias humanas]]).

O pensamento de [[Imre Lakatos]] ([[1922]] - [[1974]]) está na mesma liña que o de Popper. É o creador da noción de "programas de investigación científica" (P.I.C.), que é un ''corpus'' de hipóteses teóricas ligado a un plan de investigación no seo dun dominio particular (un "paradigma") como a metafísica cartesiana, por exemplo. Lakatos, aínda que foi alumno de Karl Popper, opónselle no punto da refutabilidade. Un programa de investigación está, segundo el, caracterizado á vez por unha [[heurística]] positiva (o que hai que buscar e coa axuda de que método) e unha heurística negativa (as hipóteses son inviolábeis).

==== "Ciencia normal" de Thomas Kuhn ====
Os traballos de [[Thomas Kuhn]] marcan unha ruptura fundamental na filosofía, na historia e na socioloxía das ciencias.<ref>Véxase para unha análise da teoría epistemolóxica de Thomas Kuhn a ficha de lectura de [http://www.cnam.fr/lipsor/dso/articles/fiche/kuhn.html Delphine Montazeaud] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100219221543/http://www.cnam.fr/lipsor/dso/articles/fiche/kuhn.html |date=19 de febreiro de 2010 }}. En liña. {{fr}}</ref> Repasa a historia da ciencia, e rexeita unha concepción fixista nela. Na súa principal obra sobre esta materia, ''La Structure des Révolutions Scientifiques'' (publicada en inglés en [[1962]]) di que "''é difícil considerar o desenvolvemento cientifíco como un proceso de acumulación, porque é difícil illar os descubrimentos e os inventos individuais''".<ref>Thomas Kuhn (1972): ''La Structure des Révolutions Scientifiques'' Paris: Flammarion. Collection Champs. ISBN 978-2-08-081115-8.</ref>

{{Cita|''Cando os científicos non poden ignorar máis tempo as anomalías que derruban a situación estábel na práctica científica, entón comezan as investigacións extraordinarias que os conducen finalmente a un novo conxunto de conviccións, nunha nova base para a práctica da ciencia''}} 
engade, cualificando estas bases prácticas de paradigmas científicos (como por exemplo a luz considerada como un corpúsculo, despois como unha onda, e despois en fin como unha partícula). Estes "episodios extraordinarios" son como "revolucións científicas" (como as achegadas por [[Isaac Newton]], [[Nicolás Copérnico]], [[Antoine Lavoisier|Lavoisier]], ou [[Albert Einstein|Einstein]]): todos eles cambian un paradigma dominante. O estado dunha ciencia, dos coñecementos, dos paradigmas, nun período dado constitúe a "ciencia normal" que é segundo Kuhn {{Cita|''Unha investigación firmemente acreditada por varios descubrimentos científicos pasados, descubrimentos que tal ou cal grupo científico [considerou] como suficientes para chegaren a ser o punto de partida doutros traballos''.}}

==== Construtivismo ====
{{Artigo principal|Construtivismo (epistemoloxía)}}
O termo ''construtivismo'' xurdiu a principios do século XX co matemático holandés [[Luitzen Egbertus Jan Brouwer|Brouwer]], que o utilizou para caracterizar a súa posición sobre a cuestión dos fundamentos das matemáticas como disciplina mestra.

Pero é sobre todo [[Jean Piaget]] quen fai ao construtivismo a súa principal achega coa publicación en [[1967]] da enciclopedia da ''Pléiade'' e sobre todo do artigo ''Logique et connaissance scientifique'', que opera, segundo [[Jean-Louis Le Moigne]], un "renacemento do construtivismo epistemolóxico, notabelmente a partir dos traballos de [[Bachelard]]".<ref>Jean-Louis Le Moigne, ''Le Constructivisme'', tomo 1.</ref> Porén, segundo [[Ian Hacking]], [[Kant]] foi o "gran pioneiro da construción".<ref>Ian Hacking citado en [[Léna Soler]] (2000): ''Introduction à l’épistémologie''. Paris: Ellipses, páx. 65.</ref>
[[Ficheiro:Jean Piaget.jpg|miniatura|Jean Piaget.]]

A escola construtivista non acepta como verdade o que o científico pode construír, a partir de ideas e de hipóteses, que a [[intuición]] (como fundamento das matemáticas) acepta como verdades, e que son representábeis. O psicólogo e epistemólogo Jean Piaget explicou así que a "''o feito é (...) sempre o produto da composición, entre unha parte subministrada polos obxectos, e outra construída polo suxeito''".<ref>Jean Piaget e Rolando García (1983): ''Psychogenèse et histoire des sciences''. Paris: Flammarion. Véxase en [http://www.fondationjeanpiaget.ch/fjp/site/ModuleFJP001/index_gen_page.php?IDPAGE=355&IDMODULE=72#s2 Les notions de fait et d’observable]. {{fr}}</ref> A experimentación non serve entón máis que para verificar a coherencia interna da construción (é a noción de [[modelo epistemolóxico]]). Piaget estenderá o cadro construtivista ao que el denomina "epistemoloxía xenética", que estuda as condicións do coñecemento e as leis do seu crecemento, en relación co densenvolvemento neurolóxico da [[intelixencia]]. Para el, a epistemoloxía engloba a teoría do coñecemento e a filosofía das ciencias (o que el denomina "círculo das ciencias": cada ciencia reforza o edificio das outras ciencias). Tamén dixo que "a sucesión das ciencias na historia obedece á mesma lóxica que a [[ontoxénese]] dos coñecementos".<ref>Baraquin, N. & Laffitte, J. (2008): ''Dictionnaire des philosophes''. Paris: Armand Colin. (2ª ed.) páx. 292.</ref> Sen falar de semellanza total, os mecanismos, do individuo ou grupo de investigadores e, polo tanto, das disciplinas científicas, son comúns.

Rexeitando o empirismo, a epistemoloxía construtivista postula que o coñecemento faise no medio dunha dialéctica do suxeito ao obxecto e do obxecto ao suxeito, nun ir e vir experimental.

== Ciencia e sociedade ==

=== Influencia da ciencia na sociedade ===
O desenvovemento moderno da ciencia avanza en paralelo co desenvolvemento tecnolóxico, e ambos os campos impúlsanse mutuamente. Dado o carácter universal da ciencia, a súa influencia esténdese a todos os campos da sociedade, desde o desenvolvemento tecnolóxico, aos modernos problemas de tipo xurídico relacionados con asuntos da [[medicina]] ou a [[xenética]], e temas con implicacións morais, como o desenvolvemento das [[Arma nuclear|armas nucleares]] e a [[clonación]], por citar só algúns casos.

Porén, desde o mundo académico percíbese un afastamento entre ciencia e sociedade. En ocasións, a investigación científica permite abordar temas de gran sona social como o [[Proxecto Xenoma Humano]]. É importante, polo tanto, que a [[divulgación científica]] chegue a toda a sociedade. Para iso, ademais dos científicos, os medios de comunicación e os museos teñen un papel de vital importancia.

A ciencia practícase en [[universidade]]s e outros institutos científicos, así como no campo, pero tamén se practica por afeccioados, que tipicamente se encadran na parte de ''observación'' da ciencia. Os traballadores de [[laboratorio|laboratorios de investigación]] de corporacións ou empresas tamén practican ciencia, a pesar de que os seus resultados son xeralmente considerados [[segredo de mercado]] e non son publicados en revistas públicas. Os científicos de corporacións e os universitarios xeralmente cooperan, os últimos centrándose en investigacións básicas e os primeiros aplicando os achados daqueles nunha [[tecnoloxía]] específica que sexa de interese para a súa compañía. Persoas implicadas no campo da [[educación da ciencia]] argumentan que o proceso da ciencia se realiza por todos os individuos cando aprenden sobre o seu mundo.
[[Ficheiro:Santiago GDFL o campus 26.jpg|miniatura|esquerda|Campus sur da [[Universidade de Santiago de Compostela]].]]
[[Ficheiro:CERN Globe of Science and Innovation.jpg|miniatura|O Globo da Ciencia e da Innovación, no [[CERN]].]]

Aínda así, a investigación científica moderna require, ás veces, de grandes investimentos en instalacións como, por exemplo, o [[acelerador de partícula]]s ([[CERN]]), a [[exploración do Sistema Solar]] ou a investigación da [[fusión nuclear]] en proxectos como [[ITER]]. En todos estes casos é desexábel que os avances científicos alcanzados sexan trasladados á sociedade. En realidade, en todos os casos é desexábel que os avances científicos cheguen á sociedade.

Os métodos da ciencia practícanse en moitos lugares para acadar metas específicas. Por exemplo:

* Control de calidade en fábricas de [[manufactura]]s (por exemplo, análises microbiolóxicas nas fábricas de [[queixo]] aseguran que os cultivos conteñan especies apropiadas de [[bacteria]]s).
* Obtención e procesamento de evidencias na [[escena do crime]] ([[ciencia forense]]).
* Seguimento de actuacións que sexan conformes ás [[leis da natureza|leis ambientais]].
* Realización de [[exame médico|exames médicos]] para axudar aos médicos a avaliar a saúde dos pacientes.
* Investigación das causas dun [[desastre]] (tales como un colapso nunha ponte ou un accidente aéreo).

=== A ciencia ao servizo da humanidade: o ''progreso'' ===
{{Artigo principal|Progreso científico|Progreso técnico}}
O termo de [[progreso]] vén do [[lingua latina|latín]] ''progressus'', que significa "acción de avanzar". Segundo esta etimoloxía o progreso designa un paso a un grao superior, é dicir, a un estado mellor, que participa na melloría económica da sociedade.<ref>Véxase: Nicolas Rescher: ''Le progrès scientifique: un essai philosophique sur l'économie de la recherche dans les sciences de la nature''.</ref> A [[civilización]] fúndase así, no seu desenvolvemento, nunha serie de progresos, entre eles o progreso científico. A ciencia sería, ante todo, un medio para procurar a felicidade da humanidade, sendo o motor do progreso material e moral. 
[[Ficheiro:Einstein oppenheimer.jpg|miniatura|300px|dereita|[[Albert Einstein]] e [[Robert Oppenheimer]]. A utilización militar da tecnoloxía nuclear supuxo un dilema para estes dous científicos.]]

Esta identificación da ciencia co progreso é moi antiga, remontándose aos fundamentos filosóficos da ciencia.<ref>Véxase: [[Pierre-André Taguieff]]: ''Du progrès. Biographie d'une utopie moderne'', Librio, 2001, e ''Le Sens du progrès. Une approche historique et philosophique'', Flammarion, 2004</ref>. Esta tese é distinta da ciencia chamada pura (en si mesma), e establece o problema da autonomía da ciencia, en particular na súa relación co poder político.<ref>Véxase, por exemplo, ''Éthique, science et droits de l’homme'', [http://www.droits-fondamentaux.org/article.php3?id_article=87 entrevista con Nicole Questiaux] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061123145547/http://www.droits-fondamentaux.org/article.php3?id_article=87 |date=23 de novembro de 2006 }}. {{fr}}</ref> As cuestións éticas tamén limitan esta definición da ciencia como un progreso <ref>Véxanse os informes do humanismo e das biotecnoloxías no sitio do INRA: [http://www.inra.fr/dpenv/p-rotili.htm ''Humanisme, biotechnologie et éthique de la science'', contribución inicial de Pietro Rotili] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110701103157/http://www.inra.fr/dpenv/p-rotili.htm |date=01 de xullo de 2011 }}. {{fr}}</ref> Algúns descubrimentos científicos teñen aplicacións militares ou incluso poden ser letais, a pesar de ter un uso en principio benéfico <ref>O dobre uso da [[fisión nuclear]] —as armas atómicas por unha parte, a industria nuclear civil por outra— ilustra a ambivalencia dos descubrimentos científicos.</ref>

Segundo os usuarios da ciencia como medio de melloría da sociedade (entre eles, [[Ernest Renan]] ou [[Auguste Comte]] están entre os máis representativos), o progreso ofrece:
* unha explicación do funcionamento do mundo: vese pois como un poder explicativo real e ilimitado;
* as aplicacións [[Tecnoloxía|tecnolóxicas]], cada vez máis útiles, permiten transformar o contorno co fin de facer a vida máis fácil.

A tese da ciencia pura postula, pola súa parte, que a ciencia é ante todo, o propio do [[Humanidade|humano]], o que fai do [[Homo sapiens|home]] un animal diferente dos outros. Nunha carta do [[2 de xullo]] de [[1830]] dirixida a [[Legendre]], o matemático [[Charles Gustave Jacob Jacobi]] escribe así, a propósito do físico [[Joseph Fourier]]: {{cita|"''Mr. Fourier tiña a opinión que o fin principal das matemáticas era a utilidade pública e a explicación dos fenómenos naturais; pero un filósofo como el debería saber que o fin único da ciencia, é o honor do espírito humano, e que baixo este título, unha cuestión de números vale tanto como unha cuestión do sistema do mundo.''<ref>C. G. J. Jacobi, letter to Legendre, July 2, 1830, en Gesammelte Werke, Vol. I, Berlín (1881), páx. 454.</ref>}} 
Outras correntes de pensamento como o [[cientifismo]] contemplan o progreso baixo un ángulo aínda máis utilitarista.

Finalmente, correntes aínda máis radicais afirman que a ciencia e a técnica permitirán superar a condición [[Ontoloxía (filosofía)|ontolóxica]] e biolóxica do home. O [[transhumanismo]] ou o [[Extropianismo|extropismo]] son, por exemplo, correntes de pensamento que consideran que o fin da humanidade é deixar atrás as inxustizas biolóxicas (como as [[Enfermidade xenética|enfermidades xenéticas]], grazas ao xenio [talento] xenético) e sociais (polo [[racionalismo]]), e que a ciencia é o único medio que o pode conseguir. En oposición, as correntes [[Tecnofobia|tecnófobas]] rexeitan a idea dunha ciencia ''salvadora'' e sinalan, pola contra, as desigualdades sociais e ecolóxicas, entre outras, que xera a ciencia.

=== Ciencia e pseudociencias ===
{{Artigo principal|Pseudociencia}}
Unha [[pseudociencia]] (do grego ψευδής, ''pseudḗs'', 'falso', 'farsante', 'mentireiro') é unha maneira de pesar, ou de razoar, pretendidamente científica pero que non respecta os canons do [[método científico]], entre eles o da [[refutabilidade]].

[[Ficheiro:Zodiaco-simbolosrojos.jpg|miniatura|200px|esquerda|A [[astroloxía]] está considerada como unha pseudociencia.]]
Este termo, de connotación normativa, utilízase co fin de denunciar certas disciplinas para desmarcalas dos razoamentos de carácter científico recoñecido.

Foi no século XIX, (baixo a influencia do [[positivismo]] de [[Auguste Comte]], do [[cientifismo]] e do [[materialismo]]) cando se excluíu do ámbito da ciencia todo o que non é verficábel polo método experimental. Un conxunto de criterios explica por que unha teoría pode clasificarse como pseudociencia. [[Karl Popper]] relega tamén a [[psicanálise]] ao rango de pseudociencia, ao mesmo nivel que, por exemplo, a [[astroloxía]], a [[frenoloxía]] ou a [[adiviñación]].<ref>Véxase para un estudo completo da súa diferenza o artigo "Science and Pseudo-Science" no sitio [http://plato.stanford.edu/entries/pseudo-science/ ''Stanford Encyclopedia of Philosophy''] {{en}}.</ref>

O criterio de Popper é, porén, contestado por certas disciplinas; pola psicanálise, por exemplo, porque que a psicanálise non pretende ser unha ciencia exacta. Por outra parte, Popper foi, no seu sistema, bastante ambiguo sobre o estatuto da [[teoría da evolución]].

Os [[Escepticismo científico|escépticos]], como [[Richard Dawkins]], [[Mario Bunge]], [[Carl Sagan]], [[Richard Feynman]] ou aínda [[James Randi]] consideran toda pseudociencia como perigosa.

Na definición de ciencia, ao principio deste artigo, resáltase explicitamente que non se admiten, por principio, entidades e causas sobrenaturais como elementos responsábeis de fenómenos naturais ou sociais, pois, neste caso, habería un lapso na causalidade inherente ao método científico (e ao mundo natural), estando entón as relacións causa-efecto suxeitas ás ''vontades imprevisíbeis'' das entidades e forzas sobrenaturais, non sendo as mesmas, polo tanto, verificábeis ou falseábeis polo propio método científico, espiña dorsal do que se chama por principio ciencia.

=== Ciencia e protociencia ===
{{Artigo principal|Protociencia}}
Se o termo normativo pseudociencia [[Problema da demarcación|separa]] as ''verdadeiras'' ciencias das ''falsas'' ciencias, o termo [[protociencia]] (do grego πρῶτος, ''protos'', 'primeiro', 'inicial') inscribe os campos de investigación nun ''continuum'' temporal: é protocientífico o que ''podería'', no porvir, integrarse na ciencia, ou non integrarse.

=== Ciencia ou técnica? ===
{{Artigo principal|Técnica}}
A [[técnica]] (do grego τέχνη, ''téchnē'', que significa ''arte, ofício'') "''refírese ás aplicacións da ciencia, do coñecemento científico ou teórico, nas realizacións prácticas e nas producións industriais e económicas''".<ref>Definición tirada da entrada "Técnica", no [http://atilf.atilf.fr/dendien/scripts/tlfiv5/visusel.exe?14;s=1453963080;r=1;nat=;sol=5; ''Trésor da Langue Française Informatisée''(TLF)].</ref> A técnica cobre así o conxunto dos métodos de [[fabricación]], de [[mantemento]], de [[xestión]], de [[reciclaxe]], e de [[eliminación]] dos [[refugallo]]s, que utilizan métodos procedentes de coñecementos científicos ou simplemente métodos ditados pola práctica de certos oficios e innovacións empíricas. Pódese entón falar de arte, no seu sentido primeiro, ou de ''[[ciencia aplicada]]''. A ciencia é, por outro lado, un estudo máis abstracto. Así a epistemoloxía examina especialmente as relacións entre a ciencia e a técnica, como a articulación entre o abstracto e o oficio. Non obstante, historicamente, a técnica veu primeiro. "O home foi ''homo faber'', antes de ser ''homo sapiens''", explica o filósofo [[Henri Bergson|Bergson]]. Contrariamente á ciencia, a técnica non ten por vocación interpretar o mundo, simplemente está para transformalo, a súa vocación é práctica, e non teórica.

A técnica frecuentemente considérase como se formase parte integrante da [[historia das ideas]] ou da [[Historia da ciencia|historia das ciencias]]. Porén, é efectivamente necesario admitir a posibilidade dunha técnica ''non-científica'', isto é, evolucionando fóra de calquera corpo científico o que se resume nas palabras de [[Bertrand Gille]]: ''"o progreso técnico só se fai por unha suma de erros que acabaron nalgúns espectaculares éxitos"''. A técnica, na acepción de coñecemento intuitivo e empírico da materia e as leis naturais, é así a única forma de coñecemento práctico.

=== Artes e ciencia ===
{{Artigo principal|Arte científica}}
[[Ficheiro:Masaccio-TheExpulsionOfAdamAndEveFromEden-Restoration.jpg|miniatura|175px|dereita|''A expulsión de Adán e Eva do Xardín do Edén'', antes e despois da súa restauración.<ref>Cadro pintado en [[1425]] (concluído en [[1428]]), alterado en [[1680]], e restaurado en [[1980]].</ref>]]

Hervé Fischer fala, no libro ''A sociedade no diván'' (2007), dunha nova corrente artística que usa a ciencia e os seus descubrimentos como inspiración, como as [[biotecnoloxía]]s, as manipulacións [[xenética]]s, a [[intelixencia artificial]], a [[robótica]].

Alén diso, o tema da ciencia foi frecuentemente a orixe de cadros ou de esculturas. O movemento [[futurismo|futurista]], por exemplo, considera que o campo social e cultural deben racionalizarse.

Por último, os descubrimentos científicos axudan aos peritos en arte:

* O coñecemento do período de [[Física nuclear|semidesintegración]] do [[carbono]]<sup>14</sup>, por exemplo, permite datar as obras.
* O [[láser]] permite restaurar, sen danar as superficies, os monumentos.
* O principio da síntese aditiva das cores restaura [[autocromo]]s.
* As técnicas de análise [[físico-química]]s permiten explicar a composición dos cadros, ou mesmo descubrir [[palimpsesto]]s.
* A [[radiografía]] permite sondar o interior de obxectos ou de pezas sen contaminalos.
* O [[Espectroscopía|espectrógrafo]] utilízase, por último, para datar e restaurar os vitrais.<ref>O CNRS propón unha exposición sobre o tema ''arte e ciencia'', presentando as diferentes técnicas ao servizo da conservación das obras de arte. [http://www.cnrs.fr/cw/dossiers/dosart/]. {{fr}}</ref>

=== Divulgación ou vulgarización científica ===
{{Artigo principal|Divulgación científica}}
A divulgación científica pretende facer doado o coñecemento científico á sociedade máis aló do mundo puramente académico. A divulgación pode referirse aos descubrimentos científicos do momento, como a determinación da masa do [[neutrino]], a teorías xa ben establecidas como a [[teoría da evolución]], ou a campos enteiros do coñecemento científico. Todo iso utilizando unha linguaxe comprensíbel aos non iniciados na ciencia.

A divulgación científica é unha importante tarefa que levan a cabo escritores, científicos, museos e, tamén, de xeito ocasional, pero cada día con máis frecuencia, os medios de comunicación.
[[Ficheiro:Cage de Faraday.jpg|miniatura|200px|esquerda|Unha demostración dunha experiencia na [[Gaiola de Faraday]] no museo ''Palais de la découverte'', París.]]

Algúns científicos notábeis teñen contribuído especialmente á divulgación do coñecemento científico. Entre os máis coñecidos están [[Stephen Hawking]], [[Carl Sagan]], [[Richard Dawkins]], [[Stephen Jay Gould]], [[Martin Gardner]], e autores de [[ciencia ficción]] como [[Isaac Asimov]]. Outros científicos realizan tarefas de vulgarización tanto en libros divulgativos coma en novelas de ciencia ficción, como [[Fred Hoyle]]. A maioría das axencias ou institutos científicos importantes dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] teñen un departamento de divulgación (chamado ''Education and Outreach''), pero isto non é unha práctica común noutros lugares.

A comprensión da ciencia polo gran público é obxecto de estudos; os autores falan de ''Public Understanding of Science'', expresión consagrada na [[Gran Bretaña]]; ''Science literacy'', nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) ou ''culture scientifique'' en [[Francia]]. Nós non posuímos un termo específico, pero basta cos xenéricos e internacionalmente aceptados ''divulgación científica'' ou ''vulgarización científica''.

Segundo os senadores franceses [[Marie-Christine Blandin]] e [[Ivan Renard]] a divulgación científica é un dos principais vectores da democratización e da xeneralización do saber.<ref>Relatorio de información n° 392, ao [[Senado]] (2002-2003) titulado [http://www.senat.fr/rap/r02-392/r02-392.html ''A divulgación da cultura científica''] {{fr}}</ref>

En varias democracias, a vulgarización da ciencia dáse mediante variados proxectos que mesturan diferentes actores económicos, institucionais e políticos. En Francia, a [[Educación en Francia|Educación Nacional]] ten a misión de sensibilizar aos alumnos cara á curiosidade científica, a través de conferencias, de visitas regulares ou de talleres de experimentación. A ''Cité des sciences et de l'industrie'' é un establecemento público que pon á disposición de todos exposicións sobre os descubrimentos científicos, mentres que o ''Centre de culture scientifique, technique et industrielle'' ten por misión ''"favorecer os intercambios entre a comunidade científica e o público"''.<ref>Carta nacional dos ''Centres de Culture Scientifique, Technique et Industrielle''.</ref> ''Futuroscope, ''Vulcania'' e o ''Palais de la découverte'' son outros exemplos de dispoñibilidade de coñecementos científicos.

Os Estados Unidos tamén posúen institucións que posibilitan unha experiencia máis accesíbel a través dos sentidos e nas que os nenos poden experimentar, como o ''Exploratorium''<ref>{{Cita web |url=http://www.exploratorium.edu/ |título=Sitio do ''Exploratorium'' |lingua= |autor= |obra= |data= |dataacceso=}}. {{en}}</ref> de [[San Francisco]].
[[Ficheiro:Casa de las ciencias.jpg|miniatura|260px|A Casa das Ciencias, da Coruña.]]

Nos últimos anos en España iniciáronse iniciativas como as citadas máis arriba, sendo pioneira neste aspecto a cidade galega da [[A Coruña|Coruña]], coa inauguración, no ano [[1985]], da [[Casa das Ciencias]], un [[museo]] cultural de carácter científico, localizado no [[Parque de Santa Margarida]].<ref>A Casa das Ciencias creouse en [[1983]] por acordo plenario do [[Municipio|concello]] da Coruña a proposta do alcalde [[Francisco Vázquez Vázquez]], pero a idea foi do divulgador científico [[Ramón Núñez Centella]], que deseñou o plano museolóxico e os contidos, e foi o seu director até 2008. Inaugurada polos [[Juan Carlos I de España|reis de España]] o [[1 de xuño]] de [[1985]], converteuse no primeiro centro interactivo de titularidade pública creado en España (está financiado exclusivamente polo concello da Coruña). O seu obxectivo é a divulgación, comunicación e educación científica e tecnolóxica dos cidadáns de todas as idades. Organiza exposicións, relatorios, premios, cursiños, proxeccións e edicións, e colabora cos medios de comunicación en tarefas de difusión científica. A Casa das Ciencias foi o primeiro dos tres "Museos Científicos Coruñeses" (=mc<sup>2</sup>), institución dirixida actualmente por Xosé Antonio Fraga Vázquez. Na actualidade, Ramón Nuñez Centella é o director do [[Museo Nacional de Ciencia e Tecnoloxía]] de España (MUNCYT), que se trasladou de Madrid á Coruña, e cuxa sede se inaugurou o ano [[2012]], na zona de Riazor, no barrio de Labañou.</ref>

Baixo o lema "prohibido non tocar", e cualificado por [[Umberto Eco]] como "o museo máis formidábel do mundo", contén, entre outras cousas, módulos para experimentar fenómenos sorprendentes, unha incubadora onde se ven nacer pitos de galiña, exposicións, e un planetario (o segundo instalado en España) que ofrece programas en directo e pregravados.

A continuación naceron a Casa do Home, ou ''[[Domus (A Coruña)|Domus]]'', e a Casa dos Peixes, ou ''[[Aquarium Finisterrae]]'', museos científicos divulgativos onde, como na Casa das Ciencias, esta prohibido "non tocar" para facilitar a interrelación cos visitantes.

O primeiro presidente dos "Amigos de los Museos Científicos Coruñeses (=mc<sup>2</sup>)", Manuel Toharia, inspirouse neles para crear e dotar de contido os "Museos de la Ciudad de las Ciencias de Valencia", coa que se intercambian periodicamente módulos de exposicións.

Estes museos coruñeses teñen cada ano un importante número de visitas de escolares de toda España.<ref>Véxase o sitio dos "Museos científicos Coruñeses": [http://www.casaciencias.org/mc2/ (=mc<sup>2</sup>) {{gl}}, {{es}}] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511073154/http://www.casaciencias.org/mc2/ |date=11 de maio de 2011 }}</ref>

A vulgarización concretízase, en consecuencia, a través das institucións e dos museos, pero tamén, de acordo con [[Bernard Schiele]] no libro ''Les territoires de la culture scientifique'',<ref>Bernard Schiele, Presses Universitaires de Montréal, [[2003]].</ref> a través das animacións públicas, como a ''[[Nuit des étoiles]]'' (Noite das estrelas), de revistas e de personalidades científicas destacadas.

=== Ciencia e ideoloxía ===

==== Cientifismo ou ''relixión'' da ciencia ====
{{Artigo principal|Cientifismo}}
O [[cientifismo]], tamén chamado cientificismo, e unha [[ideoloxía]] que xurdiu no século XVIII, segundo a cal o [[coñecemento científico]] permitiría escapar da [[ignorancia]] e, por conseguinte, de acordo coa fórmula de [[Ernest Renan]] no libro ''L'avenir de la science'' (''O futuro da ciencia''), de ''"organizar cientificamente a [[humanidade]]"''.<ref>Ernest Renan (1980): ''L'avenir de la science''. (Obra escrita entre 1848-1849 e non publicada até 1890). [http://classiques.uqac.ca/classiques/renan_ernest/avenir_de_la_science/renan_avenir_de_la_science.doc Lewr en formato Word 2008][[Moz-extension://0d8b79b8-55ac-4db3-84de-0679b4d7dcc3/images/beside-link-icon.svg|ligazón=https://view.officeapps.live.com/op/embed.aspx?src=http%3A%2F%2Fclassiques.uqac.ca%2Fclassiques%2Frenan_ernest%2Favenir_de_la_science%2Frenan_avenir_de_la_science.doc&wdStartOn=1]].</ref>

Trátase, pois dunha ''[[fe (relixión)|fe]]'' na aplicación dos [[Principio (filosofía)|principios]] da ciencia en todos os dominios. Para varios detractores,<ref>Véxase: ''Scientisme et occident. Essais d'épistémologie critique'' de Jean-Paul Charrier.</ref> hai unha verdadeira relixión da ciencia, particularmente no [[Occidente]]. Baixo acepcións menos técnicas, o cientifismo pode ser asociado á idea de que só os coñecementos cientificamente establecidos son verdadeiros. Pode tamén causar un certo exceso de confianza na ciencia que a transformaría en [[dogma]]. A corrente do [[escepticismo científico]], que se inspira no [[Escepticismo (filosofía)|escepticismo filosófico]], tenta aprehender eficazmente a [[realidade]] mediante enquisas e experiencias que se apoian no método científico, e que ten como obxectivo contribuír á formación e cada individuo dunha capacidade de apropiación crítica do saber humano, sendo, neste sentido, unha forma de cientifismo.

Para certos epistemólogos, o cientifismo aparece de moitas formas. [[Robert Nadeau]], apoiándose nun estudo realizado en [[1984]],<ref>Robert Nadeau e Jacques Désautels, en ''Épistémologie et Didactique des sciences'', dan a síntese; trátase dun estudo estatístico e cualitativo efectuado no [[Canadá]].</ref> considera que a cultura escolar está constituída por ''clichés epistemolóxicos'' que formarían unha especie de ''mitoloxía dos tempos modernos'' que non sería máis que unha modalidade de cientifismo.<ref>Robert Nadeau, [http://www.erudit.org/revue/philoso/1986/v13/n2/203325ar.pdf ''Contra o cientifismo. Para a apertura dunha nova fronte''], revista ''Philosophiques'', XIII (2), 1986. {{fr}}</ref> Estes clichés inclúen a historia da ciencia, resumida e reducida aos descubrimentos que marcan o desenvolvemento da sociedade, e as ideas que consideran que as leis, e máis xeralmente os coñecementos científicos, son verdades absolutas e últimas, e que as probas científicas son non menos absolutas e definitivas, pero que, de acordo con [[Thomas Kuhn]], non cesan de sufrir revolucións e inversións.

Por último, foi sobre todo a [[socioloxía do coñecemento]], entre os anos [[1940]] a [[1970]], quen puxo termo á hexemonía do cientifismo. Os traballos de [[Ludwig Wittgenstein]], [[Alexandre Koyré]] e [[Thomas Kuhn]], sobre todo, demostraron a incoherencia do [[positivismo]]. As experiencias non constitúen, en efecto, probas absolutas das teorías, e os paradigmas están destinados a desapareceren.

==== Ciencias ao servizo da ideoloxía e da guerra ====
Durante a [[primeira guerra mundial]], as ciencias foron utilizadas polos Estados co fin de desenvolver novas [[arma química|armas químicas]], e promoveron novos estudos [[balística|balísticos]]. Tivo lugar o nacemento da chamada [[economía de guerra]], que se apoia sobre métodos científicos. O ''OST'', ou ''Organización Científica do Traballo'', de [[Frederick Winslow Taylor]], é un esforzo para mellorar a produtividade industrial grazas á ordenación das tarefas facilitada especialmente pola cronometraxe.

Porén, foi durante a [[segunda guerra mundial]] cando a ciencia pasou a utilizarse para fins militares. As armas secretas da [[Alemaña]] [[nazismo|nazi]], como o [[Foguete V2|V2]] ou o [[radar]] están no centro dos descubrimentos desta época.

Todas as disciplinas científicas son así dignas de interese para os gobernos. O ''secuestro'' de científicos alemáns á fin da guerra, quer polos [[soviético]]s, quer polos [[americano]]s, fixo nacer a noción de ''guerra dos cerebros'', que culminaría na carreira armamentista da [[guerra fría]]. Este período é, en efecto, o que conta co maior número de descubrimentos científicos, especialmente a [[bomba atómica]] e, en seguida, a [[bomba de hidróxeno]].

Numerosas disciplinas nacen en principio no campo militar, como a [[criptografía informática]] ou o desenvolvemento da [[bacterioloxía]] para a súa aplicación á [[guerra biolóxica]]. [[Amy Dahan]] e [[Dominique Pestre]]<ref>Amy Dahan e Dominique Pestre, ''Les sciences pour la guerre. 1940 - 1960'', París, Éditions de l'École des hautes études en sciences sociales, col. "Civilisations et Sociétés, número 120", 2004.</ref> explican así, a propósito deste período de investigacións desenfreadas, que se trata dun réxime epistemolóxico específico. Comentando o seu libro, [[Loïc Petitgirard]] explica: "''Este novo réxime de ciencia está caracterizado pola multiplicación de novas prácticas e relacións sempre máis estreitas entre ciencia, Estado e sociedade.''"<ref>Amy Dahan e Dominique Pestre, ''Les sciences pour la guerre. 1940 - 1960'', París, Éditions de l'École des hautes études en sciences sociales, col. "Civilisations et Sociétés, número 120", 2004, páx. 16.</ref> A concepción deste chamado entón [[complexo militar-industrial]] aparece en relación moi íntima coa [[política]].<ref>Véxase: François d'Aubert: ''Le savant et le politique aujourd'hui'' (colloque de La Villette), 1996.</ref>
[[Ficheiro:Military laser experiment.jpg|miniatura|300px|O [[láser]] é en orixe un dos descubrimentos militares.]]

A partir de [[1945]], coa constatación do aumento das tensións debido á oposición dos bloques [[capitalismo|capitalista]] e [[comunismo|comunista]], a guerra vólvese en si mesma o obxecto da ciencia: a [[polemoloxía]].

Por último, se ben a ciencia é por definición neutra, permanece a mercede dos homes, e das ideoloxías dominantes. Así, de acordo cos sociólogos [[relativismo|relativistas]] [[Barry Barnes]] e [[David Bloor]] da Universidade de [[Edimburgo]], as teorías son en primeiro lugar aceptadas polo poder político.<ref>[[Barry Barnes]] e [[David Bloor]] son os fundadores do "[[programa forte]]", unha variedade da [[socioloxía do coñecemento científico]], que procura explicar as orixes do coñecemento científico por factores exclusivamente sociais e culturais.</ref> Unha teoría imporíase entón non porque sexa verdadeira, senón porque é defendida polo máis forte. Noutros termos, a ciencia sería, se non unha expresión elitista, unha opinión maioritaria recoñecida como unha verdade científica.

A [[Socioloxía|socioloxía das ciencias]] interésase así, a partir dos anos [[1970]], pola influencia do contexto macro-social sobre o espazo científico. [[Robert King Merton]] mostrou, en ''Elementos da teoría e do método sociolóxico'' ([[1965]]) as relacións estreitas entre o desenvolvemento da [[Royal Society]], fundada en [[1660]], e a [[ética]] puritana dos seus autores. Para el, a visión do mundo protestante da época permitiu o crecemento do campo científico.

=== Ciencia e relixión ===
{{Artigo principal|Relación entre ciencia e relixión}}
O pensamento relixioso e o pensamento científico perseguen obxectivos diferentes, mais non opostos. A ciencia procura saber ''como'' o universo existe e funciona desta maneira. A relixión procura saber ''por que'' o universo existe e funciona desta maneira. Os conflitos entre a ciencia e a relixión prodúcense cando un dos dous pretende responder as cuestións atribuídas ao outro.

Porén, para os sociólogos e os etnólogos, como [[Emile Durkheim]], a fronteira que separa a ciencia do pensamento relixioso non é impermeábel. No libro ''Nas formas elementais da vida relixiosa'' ([[1912]]), Durkheim mostra que os cadros de pensamento científico como a [[lóxica]] ou as nocións de tempo e de espazo teñen a súa orixe nos pensamentos relixiosos e mitolóxicos.
[[Ficheiro:Galileo facing the Roman Inquisition.jpg|miniatura|esquerda|300px|Galileo perante a [[Inquisición]] romana. Óleo de [[Cristiano Banti]] (1857).]]

Con todo, a pesar deste parentesco, os discursos científico e teolóxico frecuentemente chocaron na historia. No [[cristianismo]], o proceso de [[Galileo Galilei]], en [[1633]], marca o divorcio do pensamento científico e o pensamento relixioso,<ref>Para máis información, véxase: [http://www.astrosurf.com/luxorion/astro-histoire-procesgalilee.htm ''O proceso de Galileo'' no sitio Astrosurf]. {{fr}}</ref> iniciado pola execución de [[Giordano Bruno]] en [[1600]].<ref>G. L. Bruno tiña postulado e tiña probado o pluralismo dos mundos posíbeis, como a existencia doutros planetas no universo, na súa obra ''De l’infinito universo et Mondi'' (''Do infinito universo e os mundos'').</ref> O [[Primeiro Concilio de Nicea|Concilio de Nicea]] de [[325]] instaurara na Igrexa o argumento dogmático segundo o cal [[Deus]] creara o ceo e a terra en sete días. Porén, as explicacións científicas foran posíbeis a partir deste credo, que non se pronunciaba sobre a creación do mundo.

Esta lagoa teolóxica permitiu certa actividade científica até a [[Idade Media]], entre as cales a principal foi a da [[astronomía]]. O [[Concilio de Trento]] ([[1545]]-[[1563]]) autorizou ás comunidades relixiosas a efectuar investigacións científicas.

Se o primeiro paso a prol do [[heliocentrismo]] (que sitúa a [[Terra]] en rotación ao redor do [[Sol]]) deuno [[Nicolás Copérnico]], Galileo enfróntase coa posición da Igrexa a favor de [[Aristóteles]], e por conseguinte, do [[xeocentrismo]]. Foi necesario esperar a que [[Johannes Kepler]] prolongara os traballos de Galileo e de [[Tycho Brahe]] para facer aceptar o movemento da Terra. A separación definitiva entre ciencia e relixión consúmase no século XVIII, durante a [[Ilustración]].

Na maioría das outras relixións, a ciencia tampouco se opón á relixión. No [[Islamismo]], a ciencia resulta favorecida porque nel non existe clero instituído; alén diso, o mundo vese como un código a descifrar para comprender as mensaxes divinas. Así, na Idade Media, a ciencia árabe-musulmán prosperou e desenvolveu a medicina, a matemática e principalmente a astronomía.

No [[século XIX]] os científicos afirman que a ciencia é a única que pode explicar o universo e que a relixión, din algúns, é o ''opio do pobo'', como diría máis tarde [[Karl Marx]], que fundou a visión [[materialismo|materialista]]. Os éxitos científicos e técnicos, que melloran a civilización e a calidade de vida, súmanse ao progreso científico e baten de fronte cos dogmas relixiosos na súa totalidade.

As teorías da física (principalmente a [[teoría cuántica]]) e da bioloxía (coa teoría da evolución de [[Charles Darwin]]), os descubrimentos da psicoloxía (para a cal o sentimento relixioso é un fenómeno interno ou mesmo neurolóxico), superan as explicacións místicas e espirituais.

Con todo, moitos relixiosos, como [[Pierre Teilhard de Chardin]] e [[Georges Lemaître]], intentan combinar as explicacións científicas e a [[ontoloxía]] relixiosa. A encíclica ''[[Fides et ratio]]'' ([[1993]]), do [[papa Xoán Paulo II]],<ref name=FeR/> recoñece que a relixión cristiá e a ciencia son dous modos de explicar o mundo.

No século XX, a confrontación dos partidarios da teoría da evolución cos [[creacionismo (pseudociencia)|creacionistas]], frecuentemente procedentes das correntes relixiosas máis radicais, cristalizan o difícil diálogo da fe e da razón. "O proceso do mono" (a propósito da "[[xenealoxía ascendente|ascendencia]]" do home) ilustra así un debate permanente na sociedade.<ref>Véxase sobre este punto Golding, Gordon: ''O proceso do mono: a Biblia contra Darwin', edicións Complexas, Col. Historiques, 2006, ISBN|2-8048-0085-7 {{fr}}.</ref>

Por último, algúns filósofos e epistemólogos interróganse sobre a natureza da relación entre as dúas institucións. O [[paleontólogo]] [[Stephen Jay Gould]], en ''Que Darwin sexa!'' fala de dous maxisterios, cada un permanecendo mestre do seu territorio mais sen entremeterse nos asuntos do outro, mentres que [[Bertrand Russell]] menciona na súa obra ''Ciencia e relixión'' os conflitos entre os opoñentes.

== A comunidade científica internacional ==
{{Artigo principal|Comunidade científica}}

A [[comunidade científica]] está formada polo corpo total de científicos, as súas relacións e as súas interaccións. Adoita dividirse normalmente en subcomunidades, cada unha traballando nun campo particular da ciencia (por exemplo, existe unha comunidade de [[entomoloxía|entomólogos]] dentro do campo da [[zooloxía]]).

Os membros da mesma comunidade non necesitan traballar en conxunto. A comunicación entre os membros establécese pola diseminación de traballos de investigación e hipóteses a través de artigos en [[revista científica|revistas científicas]], que son revisadas por pares, ou asistindo a congresos e outros tipos de reunións onde se presentan as novas investigacións, se intercambian ideas e son debatidas.

Existen tamén moitos métodos informais de comunicación de traballos científicos, así como de resultados, aínda que a verdadeira validez e importancia de cada un dependerá de cada subcomunidade.

Organizacións científicas internacionais, como o ''[[International Council for Science]]'', instituíronse para promover a cooperación entre as comunidades científicas de diferentes países. Máis recentemente, axencias gobernamentais influentes creáronse para dar soporte á investigación científica, incluíndo a ''[[National Science Foundation]]'' nos Estados Unidos.

Outras organizacións inclúen as academias de ciencias de varios países e institucións como a ''[[Deutsche Forschungsgemeinschaft]]'' en Alemaña, o ''[[Centre national de la recherche scientifique]]'' en Francia, o [[CSIC]] en España, a [[Academia de Ciencias]] de [[Rusia]], o [[CSIRO]] en [[Australia]] e a ''[[CONICET]]'' na [[Arxentina]],

[[sociedade científica|Sociedades científicas]] para a comunicación e promoción de ideas e experimentacións científicas existiron xa desde o período do [[Renacemento]].<ref>{{Cita web |apelido=Parrott |nome=Jim |data=9 de agosto de 2007 |url=http://www.scholarly-societies.org/1599andearlier.html |título=Chronicle for Societies Founded from 1323 to 1599 |publicación=Scholarly Societies Project |dataacceso=11 de setembro de 2007 |data-arquivo=14 de abril de 2015 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150414101957/http://www.scholarly-societies.org/1599andearlier.html |url-morta=yes }}. {{en}}</ref> A máis antiga institución que aínda existe actualmente é a ''[[Accademia dei Lincei]]'' en [[Italia]].<ref>{{Cita web|ano=2006 |url=http://positivamente.lincei.it/ |título=Benvenuto nel sito dell'Accademia Nazionale dei Lincei |lingua=italiano |publicación=Accademia Nazionale dei Lincei |dataacceso= 11 de setembro de 2007}}. {{it}}</ref> As [[academia de ciencia|academias de ciencias]] nacionais son institucións especiais que existen en varios países, comezando pola [[Inglaterra|inglesa]] ''[[Royal Society]]'' instituída en [[1660]] <ref>{{Cita web |url=http://www.royalsoc.ac.uk/page.asp?id=2176 |título=Brief history of the Society |publicación=The Royal Society |dataacceso=11 de setembro de 2007 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070930184639/http://www.royalsoc.ac.uk/page.asp?id=2176 |dataarquivo=30 de setembro de 2007 |urlmorta=yes }}. {{en}}</ref> e a [[Francia|francesa]] ''[[Académie des Sciences]]'', desde [[1666]].<ref>{{Cita web |nome=G. G. |apelido=Meynell |url=http://www.royalsoc.ac.uk/page.asp?id=2176 |título=The French Academy of Sciences, 1666-91: A reassessment of the French Académie royale des sciences under Colbert (1666-83) and Louvois (1683-91) |publicación=Topics in Scientific & Medical History |dataacceso=11 de setembro de 2007 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070930184639/http://www.royalsoc.ac.uk/page.asp?id=2176 |dataarquivo=30 de setembro de 2007 |urlmorta=yes }}. {{en}}</ref>

=== Do sabio ao investigador ===
[[Ficheiro:Hans Bethe and Swedish King.jpg|miniatura|dereita|O físico [[Hans Bethe]] recibindo o [[premio Nobel]] en 1967, pola súa contribución á teoría das reaccións nucleares.]]

Se a ciencia é ante todo un asunto de método, depende tamén moito do estatuto dos que a fan. O devanceiro do investigador é, na Antigüidade, o [[escriba]].

O termo "sabio" non aparece até o século XVII, distinguíndose do [[clérigo]] e do [[Humanismo (filosofía)|humanista]].

No século XIX esta figura difumínase e deixa o lugar á do "científico universitario" e á do "investigador especializado", ao lado das cales evolucionan o "investigador industrial" e o "investigador funcionario". Hoxe existe a figura do "investigador empresario", que domina, segundo os autores Yves Gingras, Peter Keating e Camille Limoges, como podemos ver no seu ''Du scribe au savant. Les porteurs du savoir, de l'Antiquité à la Révolution industrielle''.<ref>Yves Gingras, Peter Keating e Camille Limoges, ''Du scribe au savant. Les porteurs du savoir, de l'Antiquité à la Révolution industrielle'', PUF, Col. Science, savoir et société, 2000.</ref>.

Foi a creación de institucións como o ''Jardin royal des plantes médicinales'' ou a ''Académie royale des sciences'' de París o que marcou a chegada do estatuto de investigador especializado no século XIX. E foi en Alemaña, con [[Wilhelm von Humboldt]], en [[1809]], cando a investigación se incorpora ás Universidades.

Desde aquela comeza a ''industrialización'' da produción de investigadores, que aceleraría a especialización do saber. Despois da segunda guerra mundial, son os institutos de investigación e os organismos gobernamentais os que dominan, a través da figura do investigador funcionario.

Os sociólogos e antropólogos [[Bruno Latour]] <ref>Bruno Latour, ''La science en action. Introduction à la sociologie des sciences'', La Découverte, 2005.</ref>, [[Steve Woolgar]], [[Karin Knorr-Cetina]] ou aínda [[Michael Lynch]] estudaron o espazo científico, os laboratorios e os investigadores. Latour está en particular interesado na produción do discurso científico, que semella seguir un proceso de estabilizacións progresivas, o que permite aos enunciados adquirir credibilidade, mentres que Jean-François Sabouret e Paul Caro, en ''Chercher. Jours après jours, les aventuriers du savoir'' presentan retratos de investigadores de todos os dominios que traballan día a día.<ref>Jean-François Sabour et Paul Caro, ''Chercher. Jours après jours, les aventuriers du savoir'', Autrement, 2000.</ref><ref>Véxase tamén [[Georges Chapouthier]], ''Qu’est-ce qu’un biologiste aujourd’hui?'', Pour la Science, 2008, páxs. 30-33.</ref>

=== Investigación ===
{{Artigo principal|Investigación científica}}
[[Ficheiro:Fermilab.jpg|miniatura|esquerda|300px|O [[Fermilab]] <ref>Ou ''Laboratorio de Fermi'', así chamado en honra do afamado físico italo-americano [[Enrico Fermi]].</ref>, en Batavia, preto de [[Chicago]].]]

O termo [[investigación científica]] designa en primeiro lugar o conxunto das accións emprendidas con vistas a producir e desenvolver os coñecementos científicos. Por extensión metonímica, a investigación científica designa igualmente o cadro social, económico, institucional e xurídico destas accións.

Na maioría dos países que financian a investigación, esta é unha institución independente, ou unha instancia ministerial (como en España ou en Francia, onde forma parte dun Ministerio —de Investigación ou de Educación, segundo os casos— porque constitúe unha vantaxe xeopolítica e social importante para un país.

O [[premio Nobel]] (existe un para cada disciplina científica —á parte dos de Literatura e da Paz—) recompensa tamén á personalidade científica que contribuíu máis, polas súas investigacións e as do seu equipo, ao desenvolvemento dos coñecementos.

Os "''[[Science studies]]''" son unha corrente recente que agrupa os estudos interdisciplinares das ciencias.

== Críticas e polémicas ==

=== Auxe moderno da pseudociencia ===
{{Artigo principal|Pseudociencia}}
En contra da ciencia formal e o método científico, as sociedades humanas desenvolveron dende antigo un sistema de crenzas máxicas ou míticas. En ocasións chámaselles [[Ciencias ocultas]] ou alternativas: coñecementos e prácticas misteriosas que dende a antigüidade pretenden dominar os segredos da natureza. Non seguen o método científico polo que non son recoñecidas como disciplinas científicas e son consideradas en xeral como pseudociencias. Entre as máis populares en Occidente está a astroloxía.

Unha área de estudos, ou de especulación, enmascarada como ciencia como unha tentativa de alegar unha lexitimidade, que doutro modo non sería posíbel conseguir, é ás veces chamada pseudociencia, [[ciencia das fronteiras]], ou [[ciencia alternativa]]. Outro termo, [[ciencia lixo]], úsase ás veces para describir hipóteses ou conclusións científicas que, aínda que poidan ser lexítimas por si só, pénsase que se usan para dar soporte a unha posición que non se ve como lexítima pola totalidade das evidencias. Unha gran variedade de propagandas comerciais, que van desde unha simple campaña publicitaria até simplemente unha fraude, poden entrar nesta categoría.

Ás veces unha investigación pode caracterizarse como "''ciencia ruín''", unha investigación que é ben intencionada, pero que é vista como incorrecta, obsoleta, incompleta, ou cunha exposición moi simplificada de ideas científicas.

O termo [[fraude científica]] refírese a situacións en que os investigadores intencionadamente presentan incorrectamente as súas informacións. Os científicos son homes como os demais, e algúns enganan por varias razóns: para salvar dificultades na súa investigación, por diñeiro (para poder financiar investigacións, proxectos, institucións, ou por mero afán de lucro, grazas ao cobro de [[patente]]s), ou para acadar fama e prestixio. A fraude científica nos últimos tempos pasou a ser un feito bastante habitual, o que fixo necesario establecer, para combatelo, comisións investigadoras especializadas.<ref>Federico Di Trocchio, ''Las mentiras de la ciencia. ¿Por qué y cómo engañan los científicos?'', Madrid, Alianza Editorial, 1995, ISBN 84-206-0769-X.</ref>

=== Os medios de comunicación e o debate científico ===
Os [[Medio de comunicación de masas|medios de comunicación]] enfrontan algúns problemas á hora de escoller o máis correctamente posíbel cal das alegacións científicas posúe maior credibilidade dentro da comunidade científica. Determinar o forte que é cada un dos bandos do [[debate científico]] require un coñecemento considerábel sobre o asunto.<ref>{{Cita web |apelido=Dickson |nome=David |data=11 de outubro de 2004 |url=http://www.scidev.net/Editorials/index.cfm?fuseaction=readEditorials&itemid=131&language=1 |título=Science journalism must keep a critical edge |publicación=Science and Development Network |dataacceso=20 de febreiro de 2008 |data-arquivo=09 de novembro de 2007 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071109203025/http://www.scidev.net/Editorials/index.cfm?fuseaction=readEditorials&itemid=131&language=1 |url-morta=yes }} {{en}}</ref> 
[[Ficheiro:Edwina currie nightingale house cropped.jpg|miniatura|150px|Edwina Currie en 2009.]]

Poucos xornalistas posúen un coñecemento científico real, e mesmo reporteiros especializados no asunto, que saben moito sobre determinada cuestión científica, poden saber pouco sobre outras cuestións que, de súpeto, precisan cubrir.<ref>{{Cita web |apelido=Mooney |nome=Chris |ano=2007 |url=http://cjrarchives.org/issues/2004/6/mooney-science.asp |título=Blinded By Science, How 'Balanced' Coverage Lets the Scientific Fringe Hijack Reality |publicación=Columbia Journalism Review |dataacceso=2 de febreiro de 2008 |data-arquivo=29 de decembro de 2008 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20081229050552/http://cjrarchives.org/issues/2004/6/mooney-science.asp |url-morta=yes }} {{en}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |apelido=McIlwaine |nome=S. |autor2=Nguyen, D. A. |título=Are Journalism Students Equipped to Write About Science? |journal=Australian Studies in Journalism |ano=2005 |volume=14 |páxinas=41–60 |url=http://espace.library.uq.edu.au/view/UQ:8064 |dataacceso= 2 de febreiro de 2008}} {{en}}</ref>

=== Política ===
Moitas cuestións danan a relación da ciencia cos medios e o uso da ciencia e de argumentos científicos por [[político]]s. Xeneralizando, moitos políticos buscan certezas e feitos mentres que os científicos normalmente ofrecen probabilidades e advertencias. Porén, a habilidade dos políticos para seren escoitados polos medios de comunicación moitas veces distorsiona o entendemento científico para o público. Exemplos en [[Inglaterra]] inclúen a controversia sobre a [[inoculación]] [[vacina MMR|MMR]] e a dimisión forzada en [[1988]] da [[ministro (goberno)|ministra]] de saúde [[Edwina Currie]] por revelar a alta probabilidade de que os ovos batidos contiveran ''[[Salmonella]]''.<ref>{{Cita web |url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/december/3/newsid_2519000/2519451.stm |título=1988: Egg industry fury over salmonella claim", "On This Day," |lingua= |autor= |obra=BBC News |data=3 de decembro de 1988 |dataacceso=}} {{en}}</ref>

=== Críticas filosóficas ===
O historiador [[Jacques Barzun]] designou a ciencia como "''unha fe tan [[fanatismo|fanática]] como calquera outra na [[historia]]''", e alertou contra o uso do pensamento científico para invalidar consideracións sobre o [[significado]] da existencia [[humanidade|humana]].<ref>Jacques Barzun, ''Science: The Glorious Entertainment'', Harper and Row: 1964. páx. 15.</ref>

Algúns pensadores recentes, como [[Carolyn Merchant]], [[Theodor Adorno]] e [[E. F. Schumacher]], consideran que a [[revolución científica]] no século XVII cambiou o centro de atención da ciencia, de estudar e entender a [[natureza]] ou [[sabedoría]], pasou a estudar cuestións sobre a manipulación da natureza, e que este novo enfoque da ciencia leva inevitabelmente á manipulación das persoas.<ref>Fritjof Capra, ''Uncommon Wisdom'', páx. 213.</ref>

O psicólogo [[Carl Jung]] cría que a pesar de que a ciencia intentaba entender toda a natureza, o método experimental usado imporía cuestións artificiais e condicionais que proporcionarían só respostas parciais.<ref>{{cita libro |ISBN = 0691017948 |título = Synchronicity: An Acausal Connecting Principle |url = https://archive.org/details/synchronicityaca00cgju |páxina = [https://archive.org/details/synchronicityaca00cgju/page/35 35] |publisher = Princeton University Press |apelido = Jung |nome = Carl |ano = 1973 |authorlink = Carl Jung}}</ref> [[David Parkin]] chegou a comparar a presenza [[epistemoloxía|epistemolóxica]] da ciencia coa [[adiviñación]].<ref>David Parkin, 1991 ''Simultaneity and Sequencing in the Oracular Speech of Kenyan Diviners'', páx. 185.</ref> Suxeriu que, así como a adiviñación é un medio epistemolóxico específico para conseguir introspección nunha cuestión dada, a propia ciencia pode ser considerada unha forma de adiviñación.

Varios académicos fixeron críticas en relación coa [[ética]] na ciencia. No libro ''Science and Ethics'', por exemplo, o filósofo [[Bernard Rollin]] examinou a relevancia da ética para a ciencia, e argumenta a favor de facer da educación en ética parte do adestramento científico.<ref>{{cita libro |nome=Bernard E. |apelido=Rollin |ano=2006 |título=Science and Ethics |publisher=Cambridge University Press |ISBN=0521857546 }}</ref>

== Notas ==
{{Listaref|30em}}

== Véxase tamén ==
{{commonscat|Science}}
{{Wiktionary|ciencia}}
=== Bibliografía ===
* Althusser, L. (1967): ''Philosophie et philosophie spontanée des savants''. François Maspero. 
* Baraquin, N. & Laffitte, J. (2008): ''Dictionnaire des philosophes''. París: Armand Colin. ISBN 978-2-200-34647-8 (2ª ed.)
* Blay, M. (2005): ''Dictionnaire des concepts philosophiques''. París: Larousse, col. "CNRS éditions". ISBN 2-03-582657-9
* Bunge, M. (1960): ''La ciencia. Su método y su filosofía''. Buenos Aires: Siglo XXI.
* Bunge, M. (1983): ''La investigación científica''. Barcelona: Ariel.
* Butterfield, H. (1958): ''Los orígenes de la ciencia moderna''. Madrid: Taurus.
* Chemla, K. & Guo Shuchun (2004): ''Les neuf chapitres. Le classique mathématique de la Chine ancienne et ses commentaires''. París: Dunod. ISBN 2-10-049589-5.
* Chevallier, R. (1993): ''Sciences et techniques à Rome''. París: PUF, col. "Que sais-je?". ISBN 2-13-045538-7
* Couloubaritsis, L. (2000): ''La Physique d'Aristote: l'avènement de la science physique''. París: Vrin, 2ª ed.
* David, A. (1965): ''La cybernétique et l'humain''. París: Gallimard, col. "Idées". ISBN 978-2-07-035067-4
* Feyerabend, P. (1988): ''Contre la méthode, esquisse d’une théorie anarchiste de la connaissance''. París: Seuil, col. "Points Sciences". ISBN 978-2-02-009995-0
* Gingras, Y., Keating, P. e Limoges, C. (2000): ''Du scribe au savant. Les porteurs du savoir, de l'Antiquité à la Révolution industrielle''. París: PUF, Col. Science, savoir et société. ISBN 978-2-13-050319-4
* González Palencia, A. (1942): ''Don Raimundo y los traductores de Toledo''. Madrid.
* Granger, G. G. (1993): ''La science et les sciences''. París: PUF, col. "Que sais-je?". ISBN 2-13-045077-6
* Grellard, C. (editor) (2004): ''Méthode et statut des sciences à la fin du Moyen Âge'', Presses Universitaires du Septentrion. ISBN 2-85939-839-2
* Heisengberg, W. (1962): ''Los fundamentos de la ciencia''. Madrid: Norte y Sur.
* Larroque, E. (1964): ''El hombre y la revolución científica''. Madrid: Espasa-Calpe.
* Latour, B. (2005): ''La science en action. Introduction à la sociologie des sciences'' La Découverte. ISBN 978-2-7071-4546-8
* Lecourt (dir.) (1999): ''Dictionnaire d'histoire et de philosophie des sciences''. París: PUF, col. "Quadrige". ISBN 2-13-052866-X
* Legendre, R. (2006): ''Dictionnaire actuel de l'éducation''. Canadá, Guérin, col. "Le defi éducatif". ISBN 978-2-7601-6851-0
* Nadeau, R. (1999): ''Vocabulaire technique et analytique de l'épistémologie''. PUF, col. "Premier cycle". ISBN 978-2-13-049109-5
* Needham, J. (1998): ''Science et civilisation en Chine''. Picquier Philippe. (Versión resumida dos dous primeiros tomos). ISBN 978-2-87730-247-0
* Piaget, J. e García, R. (1983): ''Psychogenèse et histoire des sciences''. París: Flammarion. ISBN 2-08-211137-7
* Pichot, A. (1991): ''La Naissance de la science. Tome 1 : Mésopotamie, Égypte''. París: Gallimard. ISBN 2-07-032603-9.
* Soler, L.(2000): ''Introduction à l’épistémologie''. Ellipses. ISBN 978-2-7298-4260-4
* Théodoridès, J. (1977): ''Les Sciences biologiques et médicales à Byzance'', París: Centre national de la recherche scientifique, Centre de documentation Sciences humaines.
* Trebeschi, A. (1977): ''Manual de historia del pensamiento científico''. Barcelona: Avance.
* Vericat, J. (1976): ''Ciencia, historia y sociedad''. Madrid: Itsmo.
* Verdet, J.-P. (1990): ''Une Histoire de l'astronomie'' París: Seuil, col. "Points".
* Zimar, J. (1981): ''La credibilidad de la ciencia''. Madrid: Alianza.

=== Outros artigos ===

* [[:b:gl:A ciencia ten nome de muller|''A ciencia ten nome de muller'']] en Wikibooks
* [[Alberte o Magno]], patrón da ciencia e dos científicos
* [[Ciencia, Tecnoloxía e Sociedade]]
* [[Patente]]

=== Ligazóns externas ===
* {{Link|2=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?CMD=search&DB=books|3=National Center for Biotechnology Information|4=Bookshelf}} {{en}}
* {{Link|2=http://www.techbooksforfree.com/science.shtml |3=Techbooks for free: Science}} Libros de enxeñaría e ciencia gratis para baixar {{en}}
* {{Link|2=http://bibliotecadigital.ilce.edu.mx/sites/ciencia/menu.htm}} La ciencia para todos. Libros para lectura online {{es}}
* {{Link|2=http://www.cienciapt.net |3=Cienciapt.NET}} Información de Ciencia, Tecnoloxía e Innovación {{pt}}
* {{Link|2=http://science-advisor.net |3=Science-advisor}} Revisión online de artigos científicos. Comentarios curtos, revisións e cartas sobre artigos científicos, con ferramenta de busca de literatura científica {{en}}
* {{Link|2=http://www.newscientist.com |3=New Scientist|4=Magazine, Reed Business Information Ltd}} {{en}}
* {{Link|2=http://www.science.gov |3=United States Science Initiative|4=Authoritative selected science information provided by U.S. Government agencies, including research and development results}} {{en}}
* [http://consellodacultura.gal/album-de-galicia/coleccion.php?etiqueta=1652 Álbum da ciencia] Biografías de científicos galegos (inclúe tamén os de [[ciencias humanas]]) do [[Consello da Cultura Galega]].

{{Ciencias-zócolo}}
{{Ilustración}}
{{Control de autoridades}}

[[Categoría:Ciencia| ]]
[[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]]