Viana do Bolo

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase Viana do Bolo (homónimos), Viana ou O Bolo (homónimos)

Viana do Bolo

Localización
42°10′46″N 7°06′40″O
Estado	España
Comunidade autónoma	Galicia
Provincia	provincia de Ourense
Capital de	Viana
Capital	Viana do Bolo
Contén a división administrativa	Bembibre Caldesiños Cepedelo ../... 35+
Poboación
Poboación	2.750 (2023) (10,73 hab./km²)
Xeografía
Superficie	256,3 km²
Altitude	770 m
Comparte fronteira con	A Gudiña A Veiga Porto Pías O Bolo Vilariño de Conso Manzaneda A Mezquita
Organización política
• Alcalde	Andrés Montesinos
Eleccións municipais en Viana do Bolo
Identificador descritivo
Código postal	32...
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	32086
Páxina web	vianadobolo.gal

Viana do Bolo é un concello da provincia de Ourense, pertencente á comarca de Viana. Segundo o padrón municipal de habitantes a súa poboación en 2019 era de 2.886 persoas (3.368 en 2008, 3.743 en 2003). O seu xentilicio (véxase no Galizionario) é «vianés».

Algúns estudosos consideran que o nome de Viana lle foi dado nunha carta foral arredor de 1206 e faría referencia á cidade francesa de Vienne (en occitano Viana), localidade que aparece na Historia Turpini, do Códice Calixtino. Ese mesmo nome foille concedido despois ás localidades de Viana en 1219 e Viana do Castelo en 1262. O segundo elemento do nome: Bolo (do latín bullum 'outeiro' ou indicando a proximidade ao veciño concello do Bolo), consolídase na documentación escrita no século XVIII.

Xeografía

Limita ao norte cos concellos da Veiga e O Bolo, ao sur coa Gudiña e A Mezquita, ao leste coa provincia de Zamora e ao oeste con Vilariño de Conso. Ten 271,51 km², e é o segundo concello máis extenso da provincia tras A Veiga.

Historia e arte

Na vila de Viana do Bolo atopouse en 1728 unha prancha de bronce labrada, pertencente aos poboadores dun poboado castrexo. Destacan os castros do Castelo (en Covelo), O Forxancal (Edroso), O Buraco do Mouro (Bouza), As Antas (Fradelo), O Castelo, (San Agustiño) e O Castelo dos Mouros (Fornelos de Cova).

Diversos estudos relacionan os seus habitantes coa tribo dos bibalos e coa antiga vila romana de Forum Bibalorum. A presenza romana na zona está presente en restos e edificacións atopadas en numerosos castros e minas. Quedan vestixios das antigas instalacións mineiras do Castrillón (en Pinza), As Antas (Fradelo), As Borreas (Caldesiños) e A Fraga (Pradocabalos). Tamén se conservan restos como a Ara de Viana do Bolo, o Camiño Real de Rubiais e o Relevo de Bembibre.

Na Idade Media construíuse o castelo de Viana do Bolo, que gozaba de foros e goberno propios. Del consérvase a torre da homenaxe, de base cadrada e 18 metros de altitude, levantada arredor do ano 800 para a defensa contra os árabes e destruída na defensa da vila. En 1180 o rei Fernando II chegou á vila, que estaba deshabitada, e ordenou a reconstrución da torre e a repoboación da vila. A Torre pertenceu en primeira instancia a Fernando Osorio de Castro, pasando despois a Pedro Enríquez. En 1372 a poboación foi tomada por Men Rodríguez de Sanabria (exiliado trala primeira guerra civil castelá en Portugal tentaban colocar no trono de castela aos descendentes de Pedro I de Castela).

Foi reconstruída no século XV tras sucesivos conflitos, na Idade Moderna perde o seu carácter de reguengo ao ser entregada por Filipe II a favor de Pedro Pimentel (fillo do conde de Benavente) ao convertelo en marqués e así a vila pasa a pagar mais impostos.

Na Revolución de 1830 os liberais da zona, liderados por Antonio Rodríguez Bordás, inician unha sublevación liberal contra Fernando VII, pero son derrotados e asasinados. Co cambio de réxime durante a rexencia a zona viuse afectada pola primeira guerra carlista debido ás guerrillas carlistas que aproveitaron o castelo como fortaleza. Foi declarada Monumento Histórico-Artístico o 22 de abril de 1949.

Todas as parroquias agás Vilarmeao formaban parte da xurisdición de Viana do Bolo, señorío do rei. Coa formación a principios do século XIX dos primeiros concellos creáronse catro: Grixoa, Rubiais, Solbeira e Viana do Bolo, xuntándose en 1836.

Gravado da vila en 1879.

Até 1916 recibía simplemente o nome de Viana, pero nese ano pasou a ser chamado Viana do Bolo para distinguilo doutros concellos de España (Viana, en Navarra e Viana de Soria, que pasou a chamarse Viana de Duero)..

Cultura

Toponimia

Algúns estudosos consideran que o nome de Viana lle foi dado nunha carta foral arredor de 1206 e faría referencia á cidade francesa de Vienne (en occitano Viana), localidade que aparece na Historia Turpini, do Códice Calixtino. Ese mesmo nome foille concedido despois ás localidades de Viana en 1219 e Viana do Castelo en 1262. O segundo elemento do nome: Bolo (do latín bullum 'outeiro' ou indicando a proximidade ao veciño concello do Bolo), consolídase na documentación escrita no século XVIII.

Patrimonio

Vista da torre do castelo de Viana do Bolo.

A vila de Viana do Bolo ocupa un pequeno promontorio, rodeado por un dos brazos do encoro do Bao, do río Bibei. En torno á praza Maior hai edificios barrocos con soportais, un frontón semicircular, pináculos, gárgolas e balconadas, xunto con galerías acristaladas e a fonte do pío, monumento erguido en conmemoración do alzamento liberal liderado por Antonio Rodríguez Bordás que tivo lugar na vila en outubro de 1830, abortado coa execución na praza dos protagonistas da revolta.

A comarca de Viana conta con numerosas igrexas de orixe románica, destacando as de Bembibre, Grixoa e San Cibrao. A igrexa do Pai Eterno é un santuario neoclásico do século XVII, onde se celebra o día da Trindade unha romaría popular. A igrexa parroquial de Viana conserva restos románicos nas fiestras, de duplo arco de ferradura, con clara influencia mozárabe.

Entre os pazos do concello destacan o pazo de Humoso (do século XVIII, cun patio interior representativo da cultura palaciana ourensá), o pazo de Fradelo, o pazo de Punxeiro e o pazo de Grixoa (que aparece na obra OS Biosbardos de Eduardo Blanco Amor).

A torre da homenaxe do castelo de Viana acolle na actualidade o Museo Etnográfico de Viana do Bolo, que conta con seccións adicadas á arquitectura popular, o fogar e a vida doméstica, as técnicas agrícolas e gandeiras, e á artesanía e oficios tradicionais. Na planta baixa hai unha pequena pinacoteca con cadros de pintores como Nelson Zumel e Sofía García Mares.

Demografía

En 1900 Viana do Bolo tiña 8.016 habitantes, descendendo até os 7.906 en 1930. En 1950 a poboación aumentará a 8.448 habitantes, pero a partir dese ano minguou debido a un progresivo proceso de emigración, principalmente ao Brasil, así como a diversas cidades españolas e a outros países de América e Europa, especialmente Alemaña e Francia. En 1981 o censo rexistraba 6.411 habitantes, e dez anos despois a poboación descendera a 4.672. En 2008 tiña 3.368 habitantes. Un feito destacable é o aumento do ano 2009 cando o concello vianés gañou 14 habitantes con respecto ao ano 2008, un feito que non tivera lugar en todo o século XXI.

Censo total	2.886 (2019)
Menores de 15 anos	235 (8.14 %)
Entre 15 e 64 anos	1.471 (50.97 %)
Maiores de 65 anos	1.180 (40.89 %)

Evolución da poboación de Viana do Bolo   Fontes: INE e IGE.
1900	1930	1950	1981	2004	2009	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022	2023
8.016	7.906	8.448	6.411	3.663	3.323	3.247	3.180	3.163	3.113	3.037	2.982	2.964	2.929	2886	2818	2787
(Os criterios de rexistro censual variaron entre 1900 e 2004, e os datos do INE e do IGE poden non coincidir.)

Flora e fauna

Neste contorno natural destaca o equilibrio entre o monte baixo e a superficie arbórea, con prados nos pequenos vales entre os numerosos soutos de castiñeiros centenarios, carballos, coníferas, bidueiros e abeneiros. Nun destes soutos destaca o chamado Pai dos Rebolos, un carballo de grandes dimensións.

Existen diferentes vías para a práctica do sendeirismo, que percorren hábitats ocupados por bufos reais, aguias reais, petos reais ou vichelocregos. Hai exemplares de lobo ibérico, xunto a mandas de corzos, xabaríns e raposos. Nos ríos hai lontras, martas, xenetas, picapeixes e patos salvaxes.

Economía

Viana do Bolo é un concello eminentemente agrícola e gandeiro. A agricultura, limitada polo clima e o minifundio, é principalmente para o consumo particular, exceptuando a castaña, con grande expansión e demanda no mercado. Na gandería predomina o vacún, seguido do ovino, caprino e porcino, cun aproveitamento fundamentalmente cárnico.

A actividade forestal viuse incrementada notablemente, malia os incendios sufridos nos últimos anos. As coníferas foron as especies máis repoboadas.

A actividade industrial céntrase nas empresas de transformación agraria e na produción de enerxía hidroeléctrica nos vales dos ríos Bibei, Camba e Conso.

A principal vía de comunicación é a estrada OU-533, que une Freixido (A Rúa) e A Gudiña.

Gastronomía

As terras do concello ofrecen unha ampla gama de deleites culinarios, sendo o produto típico a androlla, un embutido elaborado a base de costela de porco adubada e curada ao fume das lareiras, celebrándose a súa festa gastronómica o domingo de Entroido. Preséntase en tripa gorda, afumada coma un chourizo e rechea de costela troceada con carne; todo sazonado con sal, pemento doce, pemento picante e allo. Logo pasa uns dez días afumándose e uns vinte de secado. É similar ao botelo do Bierzo pero con dúas diferenzas: para a androlla úsase a tripa gorda e para o botelo o estómago; ademais, a androlla énchese de costela adubada e troceada, mentres que o botelo se enche con ósos e carne da cabeza do porco.

O Domingo Gordo (Domingo de Entroido) celébrase a festa da Androlla no pavillón polideportivo e arredores, congregando até uns 3.000 comensais. O menú comeza cun caldo con picatostes, seguido dos célebres cachelos (patacas cocidas) con grelos, lacón, chourizo e androlla. A continuación sérvese año asado (criado na zona), para rematar o xantar coa bica de Viana e os vianos, uns bombóns recheos de mel.

Entrudio

Boteiro de Viana do Bolo

O Entrudio de Viana do Bolo, de recoñecida sona, é o evento máis antigo e de maior tradición da zona. Os preparativos comezan tralo día de Reis, cos ensaios e a preparación de disfraces e carrozas. Ao rematar a xornada diaria e durante as fins de semana, os veciños organízanse para ir tocar o fulión polas aldeas.

Dous xoves antes do Domingo Gordo (domingo de Entroido) é o Xoves de Compadres. A véspera as mulleres perseguen os homes para roubarlles unha peza e colocarlla ao Lardeiro, un boneco de ferro recheo de palla e petardos que se colga nun poste da Praza Maior. O xoves os homes perseguen as mulleres para tirarlles fariña, tralo cal faise a cea de Compadres. O sábado de fariña volve haber festa, para os chegados que estudan e traballan fóra.

O Xoves de Comadres é a seguinte semana. A véspera son os mozos os que rouban unha peza ás rapazas para colocarlla á boneca Lardeira, que se coloca nun poste a carón do Lardeiro. Durante o día as mulleres perseguen os homes para botarlles fariña. Pola tarde, os nenos teñen desfiles de disfraces e carrozas, acompañados de grupos tocando o fulión. Á noite as mulleres, disfrazadas e agrupadas en comparsas que rivalizan entre elas, organizan unha cea. O venres celébrase unha festa de disfraces para nenos e maiores, xuntándose todos de noite, ao igual que o sábado, día de maior afluencia de turistas.

O Domingo Gordo é un día grande. Iníciase o gran desfile que percorre as principais rúas, participando todos os personaxes típicos do Entrudio: os Boteiros, a Mula, os Fulións e as Carrozas. A camiseta dos boteiros é artesanal, confeccionada con máis de mil metros de seda ou cinta de raso, que forman distintas figuras xeométricas. A Mula vai guiada por un maragato; antigamente subíase ao seu lombo ao cacique da aldea para que convidase a viño e viandas a todos os veciños. O Fulión é un conxunto de veciños que fan soar ritmicamente grandes bombos e apeiros de labranza. Ao remate do desfile ten lugar a comida da Festa da Androlla, unha festa gastronómica que en 2020 festexou a súa 50ª edición.

O luns é o día dedicado aos nenos, con desfiles, concursos e pasarrúas. O martes é o penúltimo día. O fulión percorre as rúas, despedíndose até o vindeiro ano. Disfrazados e cargados de fariña, os participantes na festa percorren as rúas até a hora do baile e dos concursos de disfraces, despois da queima dos lardeiros. Ao día seguinte, o mércores de cinsa, ten lugar a procesión do enterro da sardiña.

Todos estes festexos foron xa documentados en 1914 por Nicolás Tenorio Cerero no seu libro La aldea gallega. A este escritor dedicóuselle unha rúa do concello.

Festas e feiras

Os días 13 e 28 de cada mes celébrase na vila a feira.

Ademais das festas patronais das diferentes parroquias, celébrase a Asunción da Nosa Señora do 13 ao 17 de agosto, a romaría do Padre Eterno en maio, e a romaría do Santo Antonio no barrio do Toural (en Viana do Bolo), o 13 de xuño.

Dende 2015 vénse celebrando en Viana do Bolo e Vilariño de Conso a "Mascarada Ibérica" (renomeada como "Festival Internacional Mascarada Ibérica ViBoMask" en 2020). Este festival, que exerce de antesala do Entrudio local, ten lugar en xaneiro e na súa sexta edición chegou a congregar máis de 40 mascaradas de invierno de diversos puntos de España, Portugal e mesmo Italia, con cerca de 700 participantes, o que fai dela a maior concentración de mascaradas de toda a Península Ibérica.

Galería de imaxes

Artigo principal: Galería de imaxes de Viana do Bolo.

• 
  Viana do Bolo desde o mirador de San Cibrao.
• 
  Encoro dende o parque do castelo.
• 

Lugares de Viana do Bolo

Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Viana do Bolo vexa: Lugares de Viana do Bolo.

Véxase tamén

Bibliografía

• Tenorio, Nicolás: La aldea gallega. Estudio de derecho consuetudinario y economía popular. Introdución de Carlos García Martínez. Edicións Xerais de Galicia, Vigo 1982. (en castelán)

Outros artigos

• Eleccións municipais en Viana do Bolo

Ligazóns externas

• Web do Concello de Viana do Bolo
• Fotografías do desfile do domingo de entroido de 2009 en Viana do Bolo en Flickr.
• Información de diferentes detalles do concello
• Web do Entrudio de Viana do Bolo