Áfrika
.svg)
| |||||||||||||||
Áfrika ha'e yvyvusu tuichavéva mbohapyha, Ásia ha Amérika rire. Ojejuhu umi paraguasu mbytépe ha'éva Atlántiko, kuarahyreike gotyo, ha Índiko, kuarahyresẽ ngotyo. Para Yvy mbytépe ojejuhu yvate gotyo ha omopa'ũ Áfrika yvyvusu Európagui; yvy oñomoaguĩvehápe niko hérava ypo'i Hivyraytã, orekóvante 14.4 km ijehasahápe. Para Pytã omopa'ũ Áfrika ha Arávia Yvyapy, ojoaju Ásiare upe yvyjyva Suez rupive, oĩva Ehítope.
Ko yvyvusu apekue ohupyty amo 30 272 922 k, kóva niko 20,4 % opaite Yvýgui. Oiko Áfrikape amo 1.300.000.000 tapicha, upéva hína 15 % opaite tekove retakuégui yvy ape ári. Ko yvyrusúpe oĩ 54 tetã hekosãsóva, peteĩva katu ojejuhu mokõi yvyrusúpe (ha'éva Ehíto), upéicha avei oĩ mokõi tetã umi tetã ambuéva ndohechakuaapái isãsoha ha mokõi tetã nahekosãsóiva.
Ijyvy apekuépe ojejuhu tave'ỹ guasu, ha'éva Saára, Kalahári ha Namíve; ka'aguy opaichagua, techapyrãme umi savána ha Sahel; ysyry pukuitéva, oĩva Nílo, Sambése, Senegal, Gámbia, Kóngo, Níher ha heta ambuéva; ha ypa ojepyso porãva, ha'éva Victória, Tanganíka, Maláui ha ambuéva.
Oje'e Áfrikape oñepyrũhague yvypóra ha upégui ou opaite yvypóra ypykue, ojapo amo 300 000 ary, ha upe guive oñemyasãi oparupi yvy ape ári.
Tembiasakue
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Áfrika rembiasakue oñepyrũ ojechaukárõguare yvypóra ypykuekuéra. Ára Ymaguare pukukuévo ojehecha ko yvýpe oñepu'ã ha okakuaárõguare Ehíto. Upéicha avei oñemongakuaa heta tetã ambuéva ndojejuhúiva ysyry Nílo rembe'ýpe, heta oñemu ha omba'ejogua ko'ã tetã umi pytagua ndive Áfrika okágui.
Arykuéra 600 pahápe, Yvate ha Kuarahyresẽ Áfrikape hetaite umi ojeroviáva Islã rehe. Upégui heñói arandupy ha tetã pyahu imba'eguasúva avei ko yvy rembiasakuépe, ha'éva suahilikuéra ha Mali Mburuvi. Upe rupi avei oñemboheta tembiguái reko ha upéicha ivaive Áfrika rekoteépe amo sa'ary XIX peve.
Tembiguái reko
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Oikoháicha oparupi yvy ape ári, ojehecha avei ko tembiguái reko Áfrika yvýpe.[1][2] Hákatu oiko mokõi tembiguái ñemu ombohetave ha ombojetu'uve tembiguái reko ko yvýpe, ha'éva ojeporoguerahárõguare mbaretehápe Saára ha Atlántiko rupive.
Sa'ary VII guive amo sa'ary XX peve, oiko tembiguái ñemu árave, ojeporoguerahárõguare amo 18 sua Áfrika pegua Saára ha paraguasu Índiko rupive oiko tembiguái ramo. Amo 500 ary pukukuévo, tembiguái ñemu Atlántiko rupive ojeporogueraha amo 7 térã 12 sua Afrikagua oho hag̃ua oipota'ỹre Amérikape.[3][4][5] Oĩramo jepe Afrikagua oipytyvõ va'ekue Europaguápe ha Asiaguápe toiko hag̃ua tembiguái reko, hetaiteve umíva oñemoĩ hese, ombohovái ha oñorairõ ohekávo opa hag̃ua tembiguái ñemu ijyvýpe.[6][7]
Umi Afrikagua ojegueraha va'ekue upe kolónia Hyãsia mba'éva hérava Saint Domingue tuichamba'e ojapo oguete hag̃ua tembiguái ñemu paraguasu Atlántiko rupive. Oñepyrũ hikuái Haiti Ñepu'ã, ñorairõguasu omoheñói ha omosãso va'ekue tetã Haiti, tetã peteĩha ojoko hekópe tembiguái reko.[8] Oiko rire ko ñorairõ, Európa retãnguéra oñepyrũ omomichĩ tembiguái ñemu ha oheka avei oguete hag̃ua tembiguái reko.[9]
Kolónia
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Sa'ary XIX pahápe, Európa retãnguéra mbaretete ondyry ha oñemomba'e Áfrika yvy tuichakuére, ojapo hikuái ikoloniarã ha tetã hekosãso'ỹva. Mokõi tetã añoite hekosãsopáva ha ndojehecháiva Európa poguýpe, ha'éva Livéria ha Etiopía.
Ehíto ha Sudã araka'eve ojehecha hekoitépe Európa poguýpe, jepémo Vyretáña Mburuvi ondyry rire ary 1882-me Ehítore, opyta upépe oñemomba'évo upe yvýre ary 1922 meve.
Koloniakuérape ijetu'u, Europagua omba'eguerahapágui ha oguenohẽ mba'ereta, omonandívo tetãnguéra ha oporomomboriahúvo. Hetaite umi Afrikagua ohasa'asy vai ha oiko jejopy vaípe kolónia ára pukukuévo.
Ára javegua
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Ary 1951 jave, Lívia oñemosãso, kóva niko koloniakue peteĩha ohupyty va'ekue isãsorã, upe guive ipu'akave Áfrika retãnguéra ha Europagua oñepyrũ osẽ upe yvýgui, ikangyve hikuái Ñorairõ Guasu Mokõiha rire. Áfrika rembiasakue javegua henyhẽmba ñorairõguasúgui, ohekávo tetãnguéra isãsorã ha iñesãmbyhy, upéicha avei ojehecha okakuaaha heta tetã ha oñemyasãi jekopytyjoja.
Oñepyrũ ary 1998-pe ko ñorairõguasu tetãygua Kóngo Jekopytyjoja Retãme, tetãnguéra ambuéva ijykegua oike avei ñorairõme ha upe guive omano amo 6 sua tapicha.[10] Ko ára peve, ojehecha ñorairõguasu koichagua, ipukúva ha oporojukaitéva.
Ára 26 jasypo 2001-me ojejapo ko Áfrika Joaju, peteĩ Áfrika retãnguéra atyguasu omba'apo joáva ohekávo jokupyty, ñopytyvõ ha py'aguasu ijyvy tuichakuévo.
Tetãnguéra
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Mandu'py
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]- ↑ Historical survey > Slave societies Tembiecharã:Webarchive, Encyclopædia Britannica
- ↑ Swahili Coast Tembiecharã:Webarchive, National Geographic
- ↑ Welcome to Encyclopædia Britannica's Guide to Black History Tembiecharã:Webarchive, Encyclopædia Britannica
- ↑ «Focus on the slave trade», 3 September 2001.
- ↑ Transformations in Slavery: A History of Slavery in Africa. Cambridge University Press. 2000. p. 25. ISBN 978-0-521-78430-6. https://books.google.com/books?id=5t5ERBlosqUC&pg=PA25. Consultado el 2022-02-22.
- ↑ Inikori, Joseph. „Measuring the unmeasured hazards of the Atlantic slave trade : documents relating to the British trade“. Outre-Mers. Revue d'histoire, 83 (312), 53–92 (1996). DOI:10.3406/outre.1996.3457.
- ↑ (en en) Fighting the Slave Trade: West African Strategies. Ohio University Press. 2003-10-24. ISBN 978-0-8214-1517-7. https://books.google.com/books?id=n0lI5c9trSAC. Consultado el 2022-02-22.
- ↑ Gaffield, Julia. «Haiti was the first nation to permanently ban slavery». (en-US)
- ↑ Sailing against slavery. By Jo Loosemore Tembiecharã:Webarchive BBC
- ↑ Rayner, Gordon. «Is your mobile phone helping fund war in Congo?», The Daily Telegraph, 27 September 2011.
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
_political.svg)
.svg)
.svg)