«Ազոտական թթու»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

18:51, 11 Մարտի 2016-ի տարբերակ խմբագրել XelgenBot (Քննարկում \| ներդրում) Բոտեր 167 013 edits չ →‎Ազոտական թթվի արտադրությունը: կետադրություն և բացատներ, փոխարինվեց: ը ՝շ → ը՝ շ oգտվելով ԱՎԲ ← Նախորդ տարբ		Ընթացիկ տարբերակը 16:25, 2 Մարտի 2024-ի դրությամբ խմբագրել հետ շրջել ԱշբոտՏՆՂ (Քննարկում \| ներդրում) Բոտեր, IP block exemptions, Ադմիններ 1 802 970 edits չ -dead-url=yes , +url-status=dead Պիտակ՝ paws [2.2]
(33 intermediate revisions by 17 users not shown)
Տող 1. {{Տեղեկաքարտ Նյութ ~~\| պատկեր =Nitric-acid-2D-dimensions.png~~ \| պատկեր 3D =Nitric-acid-3D-balls-B.png \| պատկեր 2 = Nitric-acid-3D-vdW-A.png \| վիճակ = հեղուկ ~~<!-- Ընդհանուր հատկություններ -->~~ ~~\| քիմիական անվանում = Ազոտական թթու~~ ~~\| ավանդական անվանում =~~ ~~\| քիմիական բանաձև = HNO<sub>3</sub>~~ ~~\| կրճատ անվանում =~~ ~~\| ռացիոնալ բանաձև =~~ ~~<!-- Ֆիզիկական հատկություններ -->~~ ~~\| վիճակ = Հեղուկ~~ ~~\| խառնուրդներ =~~ ~~\| մոլային զանգված = 63.012~~ \| մոլյար կոնցենտրացիա = 63.012 ~~\| խտություն =1,513~~ ~~\| ամրության սահման =~~ ~~\| կարծրություն =~~ ~~\| մակերեսային լարվածություն =~~ ~~\| դինամիկ մածուցիկություն =~~ ~~\| կինեմատիկ մածուցիկություն =~~ ~~\| իոնիզացման էներգիա =~~ ~~\| հաղորդականություն =~~ ~~\| էլեկտրական դիմադրություն =~~ ~~\| էլ. դիմ գործակից =~~ ~~\| ձայնի արագություն =~~ ~~\| հալման ջերմ. = -41,59~~ ~~\| եռման ջերմ. = 82,6~~ ~~\| բռնկման ջերմ. =~~ \| ձևավորման էնթալպիա = -174,1 \| լուծելիություն = խառնուրդ ~~<!-- Ջերմային հատկություններ -->~~ ~~\| փափկեցման ջերմ. =~~ ~~\| սուբլիմացման ջերմ. =~~ ~~\| եռման ջերմ. բն. =~~ ~~\| տրոհման ջերմ. =~~ ~~\| ֆազային անցումներ =~~ ~~\| այրման ջերմ. =~~ ~~\| բյուրեղացման ջերմ. =~~ ~~\| ինքնաայրման ջերմ. =~~ \| գազի ճնշում = 56 գՊա ~~\| պայթուցիկության աստիճան =~~ ~~\| Վան դեր Վալսի հաստ. =~~ ~~\| տրանսֆորմացիայի միջակայք =~~ ~~\| հալման տեսակ. ջերմուն. =~~ ~~\| սուբլիմացիայի էնթալպիա =~~ ~~\| գազառաջացման տեսակ. ջերմուն. =~~ ~~\| ջերմային լայնացում =~~ ~~\| լուծման էնթալպիա =~~ ~~\| եռման էնթալպիա =~~ ~~\| հալման էնթալպիա =~~ ~~\| ջերմահաղորդականություն =~~ ~~\| կրիտիկական խտություն =~~ ~~\| ջերմատարողություն =~~ ~~\| կրիտիկական ճնշում =~~ ~~\| եռակի կետ =~~ ~~<!-- Քիմիական հատկություններ -->~~ ~~\| թթվի չեզոք. հաստ. =~~ ~~\| լուծելիություն1 =~~ ~~\| նյութ1 = ջուր~~ ~~\| լուծելիություն2 =~~ ~~\| նյութ2 =~~ ~~\| լուծելիություն3 =~~ ~~\| նյութ3 =~~ ~~\| լուծելիություն4 =~~ ~~\| նյութ4 =~~ ~~\| պտույտ =~~ ~~\| իզոէլեկտրական կետ =~~ ~~\| դիէլեկտր. թափանց. =~~ ~~<!-- Օպտիկական հատկություններ -->~~ ~~\| թափանցիկություն =~~ ~~\| բեկման ցուցիչ = 1.397~~ ~~\| Բրյուստերի անկյուն =~~ ~~<!-- Կառուցվածք -->~~ ~~\| հիբրիդիզացիա =~~ ~~\| կոորդինացիոն երկրաչափություն =~~ ~~\| բյուրեղային կառուցվածք =~~ ~~\| դիպոլ մոմենտ = 2.17 ± 0.02~~ ~~<!-- Դասակարգում -->~~ ~~\| CAS = 7697-37-2~~ ~~\| PubChem =~~ ~~\| EINECS = 231-714-2~~ ~~\| SMILES = O[N+](=O)[O-]~~ ~~\| EC = 231-714-2~~ ~~\| RTECS = QU5775000~~ ~~\| ChEBI =~~ ~~\| OOH =~~ ~~<!-- Թունավորություն -->~~ ~~\| ՍԹԿ =~~ \| ՄԲ = 430 \| թունավորություն = {{NFPA 704 \|առողջության վտանգ = 4 \|հրավտանգ = 0 \|ռեակցիոնունակություն = 0 \|այլ = OX }} [[Պատկեր:Hazard O.svg\|80px]][[Պատկեր:Hazard C.svg\|80px]] }} '''Ազոտական թթու''', [[քիմիական բանաձև]]ն է (HNO<sub>3</sub>), ~~խիստ~~խոնավ ~~անկայուն~~օդում ~~և պայթունավտանգ~~ծխացող նյութ է, ուժեղ միահիմն [[թթու]]: ~~Պինդ~~և շատ ուժեղ օքսիդիչ, մանավանդ խիտ լուծույթներում հանդես է գալիս գլխավորապես որպես օքսիդիչ։ Խիտ ազոտական թթուն ունի երկու ~~տարաձևություն`~~տարաձևություն՝ մոնոկլինային և ռոմբիկ բյուրեղացանցով։ Ջրի հետ խառնվում է ցանկացած հարաբերությամբ։ Ջրային միջավայրում համարյա ամբողջությամբ դիսոցվում է [[իոններ]]ի:ի։ Ջրի հետ փոխազդում է 68,4% և [[120]] °C ջերմաստիճանային պայմաններում և [[մթնոլորտ]]ային ճնշման տակ։ Հայտնի են երկու ~~բյուրեղահիդրատներ`~~բյուրեղահիդրատներ՝ ''մոնոհիդրատ'' (HNO<sub>3</sub>·H<sub>2</sub>O) և ''եռհիդրատ'' (HNO<sub>3</sub>·3H<sub>2</sub>O):։ == Ֆիզիկական և ֆիզիկա-քիմիական հատկությունները == [[Պատկեր:Salpetersaeure.jpg\|մինի\|200px\|ձախից\|'''Ազոտական թթու''']] ~~Ազոտական~~Մաքուր ազոտական թթուն գրգռող հոտով, հեղձուցիչ, սուր հոտով, անգույն, [[օդ]]ում ծխացող [[հեղուկ]] է։է, ազոտի երկօքսիդն այն ներկում է դեղնանարնջագույն, կախված թթվի խտությունից և մաքրության աստիճանից ։ Ուժեղ թթու է և օժտված թթուներին բնորոշ հատկություններով։ Փոխազդում է [[հիմնային օքսիդներ]]ի, [[հիմքեր]]ի, [[աղեր]]ի, [[ամոնիակ]]ի հետ։ Ազոտական թթուն ուժեղ օքսիդիչ է. փոխազդում է զանազան վերականգնիչների հետ։ Ընդ որում՝ օքսիդիչ ուժը կախված է թթվի լուծույթի [[կոնցենտրացիա]]յից, օգտագործում են «նոսր» և «խիտ» թթուները։ Վերօքս ռեակցիաներում [[ազոտ]]ը քառավալենտ է <ref>[{{Cite web \|url=http://him.1september.ru/2008/01/31.htm \|title=Азотная кислота: свойства и реакции, лежащие в основе производства] \|accessdate=2014 թ․ հուլիսի 31 \|archive-date=2011 թ․ հոկտեմբերի 27 \|archive-url=https://web.archive.org/web/20111027074758/http://him.1september.ru/2008/01/31.htm \|url-status=dead }}</ref> և +5-ից կարող է վերականգնվել մինչև +4 և ավելի ցածր [[օքսիդացման աստիճան]]ներ, մինչև անգամ -3, որը կախված է ~~ինչպե~~ինչպես թթվի կոնցենտրացիայից, այնպես էլ վերականգնիչի ուժգնությունից։ Ազոտական թթվում ջրային լուծույթները վերածվում են [[բյուրեղահիդրատներ]]ի. * մոնոհիդրատներ HNO<sub>3</sub>·H<sub>2</sub>O, T<sub>հլ</sub> = −37, 62 °C ~~Ազոտական թթվում ջրային լուծույթները վերածվում են [[բյուրեղահիդրատներ]]ի.~~ ~~մոնոհիդրատներ~~ եռհիդրատներ HNO<sub>3</sub>·H3H<sub>2</sub>O, T<sub>հլ</sub> = ~~−37~~−18,62 47 °C եռհիդրատներ HNO<sub>3</sub>·3H<sub>2</sub>O, T<sub>հլ</sub> = −18,47 °C Ուժեղ ազոտական թթուն ձևավորում է [[2]] բյուրեղավանդակներ. * բազմանկյան տարածական ~~ձև`~~ձև՝ ''P'' 2<sub>1</sub>/a, ''a'' = 1, 623 նմ, ''b'' = 0, 857 նմ, ''c'' = 0, 631, βべーた = 90°, Z = 16; * շեղանկյան տարածական ձև Ազոտական թթվում [[ազոտ]]ը քառավալենտ է`է՝ +5 օքսիդացման աստիճանով։ Ազոտական թթուն անգույն, [[օդ]]ում ծխացող հեղուկ է։ Պնդանում է −41, 59 °C, եռում `+82,6 6 °C: * [[հիմնային օքսիդներ]]ի հետ` : <math>~\mathsf{MgO + 2HNO_3 \longrightarrow (MgNO_3)_2 + 2H_2O}</math> * [[հիմքեր]]ի ~~հետ`~~հետ՝ : <math>~\mathsf{Fe(OH)_3 + 3HNO_3 \longrightarrow Fe(NO_3)_3 + 3H_2O}</math> * [[աղեր]]ի ~~հետ`~~հետ՝ : <math>~\mathsf{CH_3COOK + HNO_3 \longrightarrow KNO_3 + CH_3COOH}</math> * [[ամոնիակ]]ի հետ՝ : <math>~\mathsf{NH_3 + HNO_3 \longrightarrow NH_4NO_3}</math> <br /> '''Աղյուսակում բերված են ազոտական թթվի ֆիզիկական հատկությունները ''' Տող 134 ⟶ 53՝ ! Կոնցենտրացիան HNO<sub>3</sub> (մոլ/լ) \| align="center"\|0 \| align="center"\|1, 7 \| align="center"\|3, 6 \| align="center"\|5, 6 \| align="center"\|7, 9 \| align="center"\|10, 4 \| align="center"\|13, 0 \| align="center"\|15, 8 \| align="center"\|18, 5 \| align="center"\|21 \| align="center"\|24, 01 \|- ! Խտությունը (գ/սմ<sup>3</sup>) \| align="center"\|1, 00 \| align="center"\|1, 05 \| align="center"\|1, 12 \| align="center"\|1, 18 \| align="center"\|1, 25 \| align="center"\|1, 31 \| align="center"\|1, 37 \| align="center"\|1, 42 \| align="center"\|1, 46 \| align="center"\|1, 48 \| align="center"\|1, 513 \|- ! Մածուցիկություն (մՊա) \| align="center"\|1, 00 \| align="center"\|1, 04 \| align="center"\|1, 14 \| align="center"\|1, 32 \| align="center"\|1, 55 \| align="center"\|1, 82 \| align="center"\|2, 02 \| align="center"\|2, 02 \| align="center"\|1, 84 \| align="center"\|1, 47 \| align="center"\|0, 88 \|- ! Հալման ջերմաստիճան (°C) Տող 185 ⟶ 104՝ \|- ! Եռման ջերմաստիճան (°C) \| align="center"\|100, 0 \| align="center"\|101, 2 \| align="center"\|103, 4 \| align="center"\|107, 0 \| align="center"\|112, 0 \| align="center"\|116, 4 \| align="center"\|120, 4 \| align="center"\|121, 6 \| align="center"\|116, 6 \| align="center"\|102, 0 \| align="center"\|86, 0 \|- ! Մասնակի ճնշում-ը HNO<sub>3</sub> -ում \| align="center"\|0, 0 \| align="center"\|0, 0 \| align="center"\|0, 0 \| align="center"\|0, 0 \| align="center"\|0, 0 \| align="center"\|0, 3 \| align="center"\|1, 2 \| align="center"\|3, 9 \| align="center"\|14, 0 \| align="center"\|36, 0 \| align="center"\|60, 0 \|- ! Մասնակի ճնշում-ը H<sub>2</sub>O -ում \| align="center"\|23, 3 \| align="center"\|22, 6 \| align="center"\|20, 2 \| align="center"\|17, 6 \| align="center"\|14, 4 \| align="center"\|10, 5 \| align="center"\|6, 5 \| align="center"\|3, 5 \| align="center"\|1, 2 \| align="center"\|0, 3 \| align="center"\|0, 0 \|} == Քիմիական հատկություններ == Խիտ և նոսր ազոտական թթուները միմյանցից տարբերվում են քիմիական հատկություններով։ Տաքացնելիս քայքայվում են։ [[Պատկեր:Nitric-acid-resonance-B.png\|կենտրոն\|300px\|'''Երկու խոշոր ռեզոնանսային ներկայացուցչություններում HNO<sub>3</sub>-ը''']] [[Ոսկի]]ն և [[պլատին]]ային շարքի [[մետաղներ]]ը չեն փոխազդում ազոտական թթվի հետ ոչ մի խտության դեպքում։ Որպես ուժեղ թթու ազոտական թթուն փոխազդում է՝ # Հիմնային և ամֆոտեր [[օքսիդ]]ների հետ # [[Հիմքեր]]ի ~~հետ`~~հետ՝ # դուրս է մղում թույլ թթուները իրենց [[աղեր]]ից # [[մետաղներ]]ի հետ փոխազդում է տարբեր կերպ. ::ա. [[մետաղներ]]ի, որոնք լարվածության շարքում գտնվում են ջրածնից ~~աջ:~~աջ։ ::բ. [[մետաղներ]]ի, որոնք լարվածության շարքում գտնվում են ջրածնից ~~ձախ:~~ձախ։ Ազոտական թթուն մետաղների հետ փոխազդելով առաջացնում է [[մետաղ]]ի [[աղ]], [[ջուր]] և թթվի վերականգնման արգասիք։ Տող 241 ⟶ 161՝ !colspan=2\|Նոսր HNO<sub>3</sub>\|\|colspan=3\|Խիտ HNO<sub>3</sub> \|- \| Ակտիվ մետաղների, <br /> ինչպես նաև Zn-ի, Fe-ի հետ\|\| Ոչ ակտիվ մետաղների հետ\|\| Fe, Al, Cr, Au, Pt, և այլն\|\|Ոչ ակտիվ մետաղների հետ \|\| Ակտիվ մետաղների հետ \|- \| NH<sub>4</sub>NO<sub>3</sub>(NH<sub>3</sub>) \|\| NO \|\| Չի փոխազդում\|\| NO<sub>2</sub> \|\| N<sub>2</sub>O \|- \|} [[Պատկեր:Fuming nitric acid 40ml.jpg\|մինի~~\|աջից~~\|'''Ազոտական թթու''']] Ազոտական թթուն որպես ուժեղ թթու՝<br /> ա) փոխազդում է հիմնային և ամֆոտեր [[օքսիդ]]ների հետ. Տող 260 ⟶ 180՝ : <math>\mathsf{4HNO_3 \longrightarrow 4NO_2\uparrow + O_2\uparrow + 2H_2O}</math> Փոխազդում է նաև [[մետաղներ]]ի հետ. : <math>\mathsf{Zn + 4HNO_3 (60\%) \longrightarrow Zn(NO_3)_2 + 2NO_2\uparrow + 2H_2O}</math> : <math>\mathsf{3Zn + 8HNO_3 (30\%)\longrightarrow 3Zn(NO_3)_2 + 2NO\uparrow + 4H_2O}</math> : <math>\mathsf{4Zn + 10HNO_3 (20\%)\longrightarrow 4Zn(NO_3)_2 + N_2O\uparrow + 5H_2O}</math> : <math>\mathsf{5Zn + 12HNO_3 (10\%) \longrightarrow 5Zn(NO_3)_2 + N_2\uparrow + 6H_2O}</math> : <math>~\mathsf{4Zn + 10HNO_3 (3\%) \longrightarrow 4Zn(NO_3)_2 + NH_4NO_3 + 3H_2O}</math> Ազոտական թթուն փոխազդում է նաև [[արոմատիկ ածխաջրածիններ]]ի հետ։ Որպես օրինակ է՝ 2, 6-երկբրոմ, 4-նիտրոֆենոլի ստացումը՝ [[Պատկեր:Nitration 2, 6-Dibromophenol A.svg\|350px\|կենտրոն\|link=Special:FilePath/Nitration_2,_6-Dibromophenol_A.svg]] Հետևյալ շարքում մեծանում է թթվային հատկությունները <math>\mathsf{\Leftarrow NO_2, NO, N_2O, N_2, NH_4NO_3 \Rightarrow}</math> թուլանում է մետաղական հատկությունները։ Ազոտական թթվի և HCl-ի խառնուրդը կոչվում է արքայաջուր։ Այդ խառնուրդն ունի այնպիսի ուժեղ օքսիդիչ հատկություններ, որ լուծում է նույնիսկ ոսկին և պլատինը. Տող 278 ⟶ 198՝ == Ազոտական թթվի ստացումը == Ազոտական թթուն ~~լանբարատորիայում~~լաբորատորիայում ստանում են [[~~նատրիումի~~կալիումի նիտրատ]]ի (չոր աղ) և խիտ ծծմբական թթվի փոխազդեցությամբ՝ գոլորշու ձևով, որն այնուհետև անցկացնելով սառնարանի միջով՝ վերածում են [[հեղուկ]]ի. : <math>\mathsf{KNO_3 + H_2SO_4 \xrightarrow[^ot]{} KHSO_4 + HNO_3\uparrow}</math> Ազոտական թթվի արդյունաբերական ստացումը բաղկացած է երեք փուլից.[[Պատկեր:Nitric acid fuming.jpg\|մինի\|աջից\|'''Ծխացող ազոտական թթուն''']] * [[Ամոնիակ]]ը խառնում են թթվածնի հետ և մղում պողպատե իրանով հպումային ապարատ, որտեղ տեղադրված են որպես [[կատալիզատոր]] ծառայող պլատինառոդիումային [[մետաղ]]ական ցանցեր։ Տեղի է ունենում ամոնիակի կատալիզային օքսիդացման ռեակցիան. : <math>\mathsf{4NH_3 + 5O_2 \xrightarrow[]{Pt} 4NO + 6H_2O}</math> Ռեակցիայի հետևանքով անջատվող [[ջերմություն]]ը բավարար է, որ ապարատում պահպանվի ռեակցիայի ընթացքի համար անհրաժեշտ [[800]]°C [[ջերմաստիճան]]ը:ը։ Այսինքն՝ ապարատը տաքացվում է միայն գործընթացից առաջ, որից հետո դրա անհրաժեշտությունը վերանում է։ * Այնուհետև գոյացած [[ազոտ]]ի(II) օքսիդը վերածում են ազոտի (IV) օքսիդի։ Փոխարկումն իրականացնում են օքսիդացման աշտարակում, սենյակային ջերմաստիճանում. :<math>\mathsf{2NO + O_2 \rightarrow 2NO_2}</math> * Վերջին փուլն իրագործում են կլանման աշտարակում։ Ներքևից տրվում է ազոտի երկօքսիդի և թթվածնի խառնուրդ, իսկ վերևից ցողվում [[ջուր]]ը:ը։ Լուծման գործընթացն ավելի լավ ընթանալու համար նախ՝ կիրառում են, ինչպես հակահոսանքի սկզբունքը ([[գազ]]երը և [[ջուր]]ը շարժվում են դեմ հանդիման), և երկրորդ՝ մեծ [[մակերես]] ապահովելովու նպատակով ապարատը լցնում են խեցե օղակներով. : <math>\mathsf{4NO_2 + O_2 + 2H_2O \rightarrow 4HNO_3}</math> Ազոտական թթուն գրգռող հոտով, անգույն, [[օդ]]ում ծխացող [[հեղուկ]] է։ Ուժեղ թթու է և օժտված է թթուներին բնորոշ հատկություններով։ Փոխազդում է հիմնային օքսիդների, [[հիմքեր]]ի, [[աղեր]]ի, [[ամոնիակ]]ի հետ։ Ազոտական թթուն նաև ուժեղ օքսիդիչ է։ [[Մետաղներ]]ի հետ փոխազդելիս անջատվում է ոչ թէ ջրային, այլ ազոտական թթվի վերականգման տարբեր արգասիքներ։ Թթվի կոնցենտրացիայի և [[մետաղ]]ի վերականգնիչ հատկությունից կախված՝ կարող են առաջանալ [[ազոտի օքսիդներ]], [[ազոտ]] կամ, նույնիսկ, ամոնիակ։ Բնորոշ է ռեակցիան պղնձի հետ. : <math>\mathsf{3Cu + 8HNO_3 ( 30\%) \longrightarrow 3Cu(NO_3)_2 + 2NO\uparrow + 4H_2O}</math> Նույն ձևով ընթանում են ռեակցիաներն [[արծաթ]]ի և [[սնդիկ]]ի հետ։ [[Երկաթ]]ը և [[ալյումին]]ը խիտ ազոտական թթվի ազդեցությամբ պատվում են օքսիդային թաղանթով, պասիվանում են սենյակային ջերմաստիճանում չեն փոխազդում թթվի հետ։ Իսկ [[ոսկի]]ն ու [[պլատին]]ը չեն փոխազդում ազոտական թթվի հետ անգամ տաքացնելիս։ Ազոտական թթուն օքսիդացնում է նաև մի շարք ոչմետաղներ՝ C, P, S`S՝ դրանց վերածելով օքսիդների կամ թթուների։ Օրինակ՝ : <math>\mathsf{S + 6HNO_3(60\%) \longrightarrow H_2SO_4 + 6NO_2\uparrow + 2H_2O}</math> : <math>\mathsf{S + 2HNO_3(40\%) \longrightarrow H_2SO_4 + 2NO\uparrow}</math> : <math>\mathsf{P + 5HNO_3 (60\%) \longrightarrow H_3PO_4 + 5NO_2\uparrow + H_2O}</math> : <math>\mathsf{3P + 5HNO_3 (30\%) + 2H_2O \longrightarrow 3H_3PO_4 + 5NO\uparrow}</math> Ազոտական թթվի բնորոշ ռեակցիաներից մեկը [[սպիտակուցներ]]ի հետ փոխազդելն է, որի հետևանքով վերջիններս ստանում են դեղին գույն։ Այդ պատճառով թթուն [[մարդ]]ու [[մաշկ]]ի վրա ընկնելիս առաջացնում է դեղին բծեր։ Խիտ ազոտական թթվի մեծ մասն օգտագործվում է [[ամոնիումի նիտրատ]] ստանալու համար։ Օգտագործվում է [[մանրաթելեր]]ի , օրինակ՝ նայլոն, ինչպես նաև պայթուցիկ նյութեր, օրինակ՝ [[տոլ]] և [[դինամիտ]] ստանալու համար։ [[Երկաթ]]ի և [[ալյումին]]ի հետ խիտ ազոտական թթուն սովորական պայմաններում չի փոխազդում։ == Ազոտական թթվի աղերը == Ազոտական թթվի [[աղեր]]ը կոչվում են ''նիտրատներ'':։ Բոլոր նիտրատներն անկայուն են և շիկացնելիս քայքայվում են։ Նիտրատի քայքայման արգասիքները կախված են էլեկտրաքիմիական շարքում [[մետաղ]]ի գրաված դիրքից։ : <math>\mathsf{MeNO_3\longrightarrow MeNO_2 + O_2}</math> (եթե մետաղը գտնվում է Mg-ից ձախ) : <math>\mathsf{MeNO_3\longrightarrow MeO + NO_2 + O_2}</math> (եթե մետաղը գտնվում է Mg-ից մինչև Cu-ը ներառյալ) : <math>\mathsf{MeNO_3\longrightarrow Me + NO_2 + O_2}</math> (եթե մետաղը գտնվում է Cu-ից աջ) Նիտրատ իոնը՝ NO<sub>3</sub><sup>-</sup>, ասել է թե՝ նիտրատները հայտնաբերում են հետևյալ կերպ։ Ենթադրվող [[աղ]]ին խառնում են պղնձի փոշի և ազդում խիտ ծծմբական թթվով։ Տաքացման պայմաններում գոյացող գորշ գազի(NO<sub>2</sub>) առաջացումը կվկայի նիտրատի առկայության մասին։ Ընթացող ռեակցիաները [[կալիումի նիտրատ]]ի պարագայում ունեն հետևյալ տեսքը. : <math>\mathsf{2KNO_3 + H_2SO_4\longrightarrow K_2SO_4 + 2HNO_3}</math> == Պատմական տեղեկություններ == Ազոտական թթվի ստացման ուղին՝ դա թթվի նոսրացումն է և ամոնիումի նիտրատի չոր թորումը, ըստ երևույթին առաջին անգամ նկարագրվել է ~~[[8]]-րդ~~VIII դարում Ջաբիրի աշխատություններում։ Այս [[մեթոդ]]ը որոշ փոփոխություններով, առավել կարևոր էր, որը փոխվեց եվրոպացի և արաբ ալքիմիկոսների կողմից XVII դարում։ XVII դարում Գլաուբերը առաջարկեց ցնդող թթուներից նրանց [[17աղեր]]~~-րդ~~ի, ~~դարում։~~[[ծծմբական թթու]], ինչպես նաև ազոտական թթուն կալիումի նիտրատից ստանալու եղանակները, որը թույլ տվեց քիմիական պրակտիկայում բացահայտել ազոտական թթվի կոնցենտրացիան և ուսումնասիրել նրա հատկությունները։ Գլաուբեիր եղանակը կիրառվել է XX դարում, որն էլ միակ գոյություն ունեցող բացահայտումն էր, որի շնորհիվ հնարավոր եղավ [[կալիումի նիտրատ]]ը փոխարինել ավելի էժան հումքով՝ նատրիումի նիտրատով։ Լոմոնոսովի ժամանակ ազոտական թթուն անվանում էին ուժեղ [[օղի]]։ [[17]]-րդ դարում Գլաուբերը առաջարկեց ցնդող թթուներից նրանց [[աղեր]]ի, [[ծծմբական թթու]], ինչպես նաև ազոտական թթուն կալիումի նիտրատից ստանալու եղանակները, որը թույլ տվեց քիմիական պրակտիկայում բացահայտել ազոտական թթվի կոնցենտրացիան և ուսումնասիրել նրա հատկությունները։ Գլաուբեիր եղանակը կիրառվել է [[20]]-րդ դարում, որն էլ միակ գոյություն ունեցող բացահայտումն էր, որի շնորհիվ հնարավոր եղավ [[կալիումի նիտրատ]]ը փոխարինել ավելի էժան հումքով՝ նատրիումի նիտրատով։ ~~Լոմոնոսովի ժամանակ ազոտական թթուն անվանում էին ուժեղ [[օղի]]:~~ == Արդյունաբերական արտադրությունը, օգտագործումը և ազդեցությունը օրգանիզմում == [[Պատկեր:Цистерна с азотной кислотой.JPG\|մինի\|'''Ազոտական թթվի ցիստեռ''']] ~~Ազոտական թթուն միակն է այն [[թթուներ]]ից, որի արտադրանքը, ամենմեծն է քիմիական արդյունաբերությունում։~~ Ազոտական թթուն միակն է այն [[թթուներ]]ից, որի արտադրանքը, ամենամեծն է քիմիական արդյունաբերությունում։ ~~[[Պատկեր:Цистерна с азотной кислотой.JPG\|մինի\|աջից\|'''Ազոտական թթվի ցիստեռ''']]~~ ~~===== Ազոտական թթվի արտադրությունը =====~~ ===== Ազոտական թթվի արտադրությունը ===== [[Պատկեր:2° degree burn with nitric acid - quemadura de segundo grado con ácido nítrico.jpg\|մինի\|'''Ազոտական թթվի ազդեցությունը մաշկի վրա''']] Նրա արտադրության ժամանակակից եղանակը [[ամոնիակ]]ի կատալիտիկ [[սինթեզ]]ն է, [[պլատին]] և [[ռոդիում]] [[կատալիզատորներ]]ի առկայությամբ, որը ուղեկցվում է ջրի կլանմամբ։ : <math>\mathsf{4NH_3 + 5O_2 \xrightarrow[]{Pt} 4NO + 6H_2O}</math> : <math>\mathsf{2NO + O_2 \rightarrow 2NO_2}</math> : <math>\mathsf{4NO_2 + O_2 + 2H_2O \rightarrow 4HNO_3}</math> Բոլոր [[3]] ռեակցիաները էկզոթերմ ռեակցիաներ են, առաջին՝ անշրջելի է, մյուսները՝ շրջելի։{{Sfn\|Ходаков\|1976\|pp=43, 60-61}}: Ազոտական թթվի կոնցենտրացիան ստանալու համար կա՛մ փոխում են 3-րդ ռեակցիայի ուղղությունը, բարձրացնելով ջերմությունը մինչև 50 °C, կա՛մ ազոտական թթվին ավելացնում են ծծմբական թթու և եռացնում են։{{Sfn\|Ходаков\|1976\|p=61}}Առաջին անգամ ազոտական թթու ստացել են ալքիմիկոսները, տաքացնելով ամոնիումի խառնուրդը և երկաթի սուլֆատը. : <math>\mathsf{4KNO_3 + 2FeSO_4\cdot7H_2O \xrightarrow[^ot]{} Fe_2O_3 + 2K_2SO_4 + 2HNO_3\uparrow + 2NO_2\uparrow + 6H_2O}</math> Ազոտական թթվի կոնցենտրացիան ստանալու համար կա՛մ փոխում են 3-րդ ռեակցիայի ուղղությունը, բարձրացնելով ջերմությունը մինչև 50 °C, կա՛մ ազոտական թթվին ավելացնում են ծծմբական թթու և եռացնում են։{{Sfn\|Ходаков\|1976\|p=61}}Առաջին անգամ ազոտական թթու ստացել են ալքիմիկոսները, տաքացնելով ամոնիումի խառնուրդը և երկաթի սուլֆատը. ~~: <math>\mathsf{4KNO_3 + 2FeSO_4\cdot7H_2O \xrightarrow[^ot]{} Fe_2O_3 + 2K_2SO_4 + 2HNO_3\uparrow + 2NO_2\uparrow + 6H_2O}</math>~~ Մաքուր ազոտական թթու առաջինը ստացել է Յոհան Ռուդոլֆ Գլաուբերը, կալիումի նիտրատի և ծծմբական թթվի փոխազդեցությունից. : <math>\mathsf{KNO_3 + H_2SO_4 \xrightarrow[^ot]{} KHSO_4 + HNO_3\uparrow}</math> ~~[[Պատկեր:2° degree burn with nitric acid - quemadura de segundo grado con ácido nítrico.jpg\|մինի\|աջից\|'''Ազոտական թթվի ազդեցությունը մաշկի վրա''']]~~ == Ազոտական թթվի կիրառությունը == Ազոտական թթվի աղերը լուծելի են և ունեն մեծ կիրառություն։ [[Ալկալիական մետաղներ]]ի, ինչպես նաև [[ամոնիումի նիտրատ]]ները օգտագործվում են որպես [[ազոտական պարարտանյութեր]]:։ Դրանք կոչվում են սելիտրաներ։ Պայթեցման աշխատանքներում լայնորեն օգտագործում են [[դինամիտ]]ը (եռնիտրոգլիցերինը) և [[տրոտիլ]]ը (եռնիտրոտոլուոլը), որոնք ստացվում են ազոտական թթվի հետ [[գլիցերին]]ի և [[տոլուոլ]]ի ռեակցիաների միջոցով։ Մեծ քանակությամբ ազոտական թթու ծախսվում է ներկանյութերի արտադրությունում։ Օգտագործում են նաև տարբեր տոնիկներում (թարմացնող լուծույթներում):։ Ազոտական թթուն կախված [[օրգանիզմ]]ում ազդեցությունից պատկանում է [[3]]-րդ դասի վտանգավորության շարքին։ Նրա գոլորշիներ շատ վնասակար են, շնչուղիներում առաջացնում են դող, իսկ հենց թթուն [[մաշկ]]ի վրա թողնում է դժվար բուժվող [[խոց]]եր։ Մաշկի վրա առաջացնում է դեղին բծեր։ Տաքացնելիս կամ լույսի տակ մնալուց թթուն դառնում է ավելի վտանգավոր։ Ազոտական թթվի շրջանառու գոտին [[օդ]]ում կազմում է ըստ NO<sub>2</sub>-ի 2մգ/մ <sup>3</sup><ref>Межгосударственный стандарт ГОСТ 12.1.005-88, Приложение 2, стр. 1</ref>. Ազոտական թթուն կախված [[օրգանիզմ]]ում ազդեցությունից պատկանում է [[3]]-րդ դասի վտանգավորության շարքին։ Նրա գոլորշիներ շատ վնասակար են, շնչուղիներում առաջացնում են դող, իսկ հենց թթուն [[մաշկ]]ի վրա թողնում է դժվար բուժվող [[խոց]]եր: Մաշկի վրա առաջացնում է դեղին բծեր։ Տաքացնելիս կամ լույսի տակ մնալուց թթուն դառնում է ավելի վտանգավոր։ Ազոտական թթվի շրջանառու գոտին [[օդ]]ում կազմում է ըստ NO<sub>2</sub>-ի 2մգ/մ <sup>3</sup><ref>Межгосударственный стандарт ГОСТ 12.1.005-88, Приложение 2, стр. 1</ref>. == Գրականություն == * Ходаков Ю. В., Эпштейн Д. А., Глориозов П. А. Неорганическая химия. Учебник для 9 класса. - 7-е изд. - М.: Просвещение, 1976. - 2 350 000 экз. * Энциклопедический словарь юного химика, Сост. В. А. Крицман, В. В. Станцо. - 2-е издание, М., 1990. * Ахметов Н. С. «Общая и неорганическая химия» М.: Высшая школа, 2001 10-րդ դասարանի դասագիրք == Արտաքին հղումներ == [http://www.xumuk.ru/encyklopedia/74.html Ազոտական թթու - Հոդվածը Քիմիական հանրագիտարանից] * [http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0447.html NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards] * [http://www.npi.gov.au/substances/nitric-acid/index.html National Pollutant Inventory – Nitric Acid Fact Sheet] * Calculators: [http://www.aim.env.uea.ac.uk/aim/surftens/surftens.php surface tensions], and [http://www.aim.env.uea.ac.uk/aim/density/density_electrolyte.php densities, molarities and molalities] of aqueous nitric acid == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} {{Նիտրատներ}} {{Արտաքին հղումներ}} {{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}} {{ՀՍՀ\|հատոր=1\|էջ=124}} [[Կատեգորիա:Անօրգանական թթվածնային թթուներ]] [[Կատեգորիա:Ազոտային միացություններ]] [[Կատեգորիա:Օքսիդիչներ]] [[Կատեգորիա:Լուսանկարչական ռեակտիվներ]] [[Կատեգորիա:Հրթիռային վառելիք]] [[Կատեգորիա:Անօրգանական թթուներ]] [[Կատեգորիա:Ջրածնային միացություններ]]