Organismo

Iti biolohia, ti maysa nga organismo ket ti aniaman nga agkakasigkay a sibibiag a sistema (a kas ti ayup, fungus, mikro-organismo, wenno mula). Iti saan a basbassit a sumagmamano a porma, amin a kita dagiti organismo a makabael iti panagsungbat iti panagtignay, reproduksion, idadakkel ken panagrang-ay, ken ti panagtaripato iti homeostasis a kas maysa a natalinaay a sibubukel.

Ti maysa nga organismo ket mabalin nga uniselular (maymaysa a selula) wenno, iti kaso a kas dagiti tao, buklen dagiti trilion kadagiti selula a naigrupo kadagiti naipangpangruna a kulapot ken dagiti organo. Ti termino a multiselular (adu a selula) ket mangipalawag ti aniaman nga organismo a buklen dagiti ad-adu ngem maysa a selula.

Amin dagiti sibibiag nga organismo iti Daga ket nabingbingayda kadagiti eukariote ken dagiti prokariote a naibatay ti kaadda wenno kaawan kadagiti husto a pagtengngaan kadagiti selulada. Dagiti prokariote ket mangirepresenta kadagiti dua a nagsisina a dominio, ti Bakteria ken Archaea. Dagiti eukariotiko nga organismo, nga adda dagiti nabedbedan iti kulanit a tengnga ti selula, ket aglaon pay kadagiti organulo, a nainganan kadagiti mitochondria ken (iti mulmula) kadagiti plastid, sapasap dagitoy a naipanpanunotan a nagtaud manipud iti endosimbiotiko a bakteria.^[1] Dagiti [fungus]], dagiti ayup ken dagiti mula ket kas pagarigan dagiti sebbangan a eukariote.

Idi 2002 ni Thomas Cavalier-Smith ket nangisingasing ti maysa a klado, Neomura, a naigrupo dagitoy ti Archaea ken Eukaria. Ti neomura ket naipanpanunotan a nagggapu manipud iti Bakteria, a kaaduan a naisangsangayan manipud iti Aktinobakteria.^[2] Kitaen ti Pannakaisanga nga urnos ti maipapan ti bakteria a pila.

Etimolohia

Ti termino nga "organismo" (Griego ὀργανισμός – organismos, manipud iti Taga-ugma a Griego ὄργανον – organon, "instrumento, implemento, ramit, organo iti kaipanunotan wenno aprehension"^[3]) ket immuna a nagparang iti pagsasao nga Ingles idi 1701 ken nakaala daytoy ti agdama a pannakaipalpalawagna babaen idi 1834 (Inggles a Diksionario ti Oxford). Daytoy ket dagus a maikabagian iti termino nga "organisasion". Adda ti maysa a napaut a tradision iti panangipalpalawag kadagiti organismo a kas dagiti agbukbukod nga agur-urnos a parsua.^[4]

Adda metten dagiti adu nga agdama a kontrobersia a maipanggep ti kasayaatan a panangilawlawag ti organismo^[5] kenno agpayso a daytoy wenno ti kastoy a panangipalplawag ket nasken.^[6] Nadumaduma a parparawad^[7] ket dagiti sungbat kadagiti singasing a ti kategoria iti "organismo" ket mabalin a makaanay iti biolohia.^[8]

Semantika

Ti balikas nga organismo ket mabalin a nalawa a maipalawag a kas maysa nga asemblia dagiti molekula nga agtigtignay a kas ad-adu wenno basbassit a natalinaay a sibubukel a mangipakpakita kaditi tagikua iti biag. Nupay kasta, adu kadagiti taudan ket nagisingsingasing kadagiti panangipalplawag a mangikkat kadagiti birus ken dagiti teoretiko a mabalin mga inaramid ti tao a porma dagiti saan nga organiko a biag.^[9] Dagiti birus ket agkamkammatalekda iti biokimiko a makina iti maysa nga agsangsangaili a selula para iti reproduksion.

Ti Reperensia nga Online ti Chambers ket mangitited ti nalawa a panangilawlawag: "ti aniaman a sibibiag nga estruktura, a kas ti maysa a mula, ayup, fungus wenno bakteria, a makabael iti panagdakkel ken reproduksion".^[10]

Kadagiti adu a selula a termino, ti "organismo" ket kadawyan a mangilawlawag ti sibubukel a pagsasarunuan a pannakaaramid kadagiti sitema (kas pagarigan sirkulatorio, panaglupma, wenno reproduktibo) a dagitoy ket urnong ti organo; dagitoy ket, dagiti urnong ti kulanit, a dagitoy ket naaramid met kadagiti [selula (biolohia)|selula]]. Kadagiti daduma a mula ken ti nematodo Caenorhabditis elegans, dagiti agmaymaysa a selula ket dagiti totipotente.

Ti nalatak nga organismo ket ti maysa nga organismo a mangbukel kadagiti adu nga agmaymaysa nga agkakadua nga agtigtignay a kas maysa nga agtigtignay wenno sosial a paset.

Saan a maipapan ti selula a biag

Dagiti birus ket kadawyan a saan a naipanpanunotan a dagitoy ket organismo gaputa saanda a makabael iti autonomo a reproduksion, idadakkel wenno metabolismo. Daytoy a kontrobersia ket problematiko gaputa adda dagiti dadduma maipapan ti selula nga organismo a saanda met a makabael iti nnawaya a panagbiag (ngem saan nga iti nawaya a metabolismo ken panagpaadu) ken agbiag a kas dagiti obligatorio nga intrasekular a parasitiko. Urayno dagiti birus ket addaanda laeng kadagiti bassit a ensima ken dagiti molekula nakailaslasinan dagiti sibibiag nga organismo, awan dagitoy ti bukodda a metabolismo ken saanda a makasintesar ken makaurnos kadagiti organiko a kompuesto a mangporma kaniada. Isun a daytoy ket mangisina ti autonomo a reproduksion ket mabalinda laeng a pasibo a matuladan babaen ti makina iti agsangsangaili a selula. Iti daytoy a kapanunotan dagitoy ket kapadpadada ti inanimado a banag. Bayat a dagiti birus ket saanda nga agsarsaranay ti nawaya a metabolismo, ken isunga kadawyanda a saan a naibilbilang a kas dagiti organismo, addaanda met kadagiti bukodda a puonan ken isuda ket agbaliw babaen kadagiti kapadpada a mekanismo a pangibalbaliwan dagiti organismo.

Ti kadawyan a suppiat iti panagsuporta kadagiti birus a kas dagiti sibibiag ng aorganismo ket ti abilidadda a mapan it iebolusion ken agpaadu babaen ti kabukbukodan a panangaramid. Adda dagiti dadduma a sientista a sumupsuppiat a dagiti birus ket saanda nga agbalbaliw, wenno bukbukodda a makapaaduno. Iti kinapudno, dagiti birus ket agbaliwda babaen dagiti mangsangsangaili kaniada a selula,a ti kaibuksilanna ket adda iti ti kimmadduan nga ebolusion dagiti birus ken dagiti agsangsangaili a selula. No awan dagiti agsangsangaili a selula, ti maipapan ti birus nga ebolusion ket imposible. Daytoy ket saan nga husto kadagiti selula. No awan dagiti birus, ti turong ti ebolusion ket mabalin a sabali; nupay kasta, ti abilidad nga agbaliw ket saan a mabanagan. Iti met reproduksion, dagiti birus ket dagupda nga agkamkammatalek iti makina ti agsangsangaili tapno makapaaduda.^[11] Ti pannakaduktal ti maipapan kadagiti birus a megagenom nga adda dagiti puonan a panagkodigo para iti enerhia ametabolismo ken sintesis ti protina ket nangsungrod ti suppiat a maipanggep no dagiti birus ket tagikua iti puon ti biag. Ti kaadda dagitoy a puonan ket mangisingsingasing a dagiti birus ket makabaelda kadagiti napalabas nga agmetabolisado. Daytoy ket nabirukan iti kalpasanna a dagiti puonan a panagkodigo para iti enerhia ken protina a metabolismo ket adda ti maipapan ti selula a taudan. Mabalin a dagitoy ket nakaaldad babaen ti horisontal a pannkaiyakar ti puonan manipud kadagiti maipapan ti birus a nagsangsangaili.^[12]

Ti sabali pay a nasayaat a suppiat iti panangilaksid kadagiti birus iti puon ti biag ket ti polipiletiko a taudan.^[13] Dagiti birus ket saanda a makibinningay ti homologo a pannakailasinan kadagti maipapan ti selula nga organismo, wenno dagiti dadduma pay a birus. Gaputa daytoy ket imposible nga agsubli a suroten ti maipapan ti birus nga ebolusion iti kinaudi nga unibersal a kaputotan, daytoy pay ket imposible a maikabilda iti puon ti biag, wa daytoy ket naibatay iti puonan ti homologo

Dagiti Nota

^ T.Cavalier-Smith (1987) Ti taudan dagiti eukariote ken arkaebakterial a selula, Dagiti Salaysay ti Akademia dagiti Siensia iti New York 503, 17–54
^ T. Cavalier-Smith (2002) Ti neomura ataudan iti arkaeobakteria, ti negibakterial a ramut iti unibersal a kayo ken maipapan ti bakteria a megaklasipikasion^{[permanente a natay a silpo]}. Ti Internasional a Warkan iti Sistematiko ken Ebolusionario a Mikrobiolohia 52, 7–76 PMID 11837318.
^ ὄργανον, Henry George Liddell, Robert Scott, Ti Griego-Inggles a Leksikon, iti Perseus
^ Kant I., Panagdillaw iti Panagukom: § 64.
^ Dupré, J. (2010). "Ti polihenomiko nga organismo". Sosiolohiko a Panagrepaso. 58 (s1): 19–31. Folse 3rd, H. J.; J. Roughgarden (2010). "Ania kadi ti agmaymaysa nga organismo? Ti adu nga agpang a perspektibo ti panagpili". Ti Mamitlo a panagrepaso ti biolohia. 85 (4): 447. ISSN 0033-5770. Pradeu, T. (2010). "Ania kadi ti organismo? Ti maysa nga immunolohiko a sungbat". Pakasaritaan ken Pilosopia dagiti Siensia ti Biag. 32: 247–268. Gardner, A.; A. Grafen (2009). "Panagtiliw ti superorganismo: ti pormal a teoria iti grupo a panagampon". Warnakan iti Ebolusionario a Biolohia. 22 (4): 659–671. Michod, R E (1999). Dagiti Darwiniano a dinamiko: dagiti ebolusionario a panagdaliasat iti kababalin ken panagmaymaysa. Unibersidad ti Princeton a Pagmalditan. ISBN 978-0-691-05011-9. Queller, D. C; J. E Strassmann (2009). "Labes ti kagimongan: ti ebolusion iti organismalidad". Dagiti Pilosopiko a Panagisinnukat iti Naarian aKagimongan B: Dagiti Biolohiko a Siensia. 364 (1533): 3143. doi:10.1098/rstb.2009.0095. Santelices, B. (1999). "Mano kadi dagiti kita dagiti agmaymaysa?". Dagiti pagduyosan iti Ekolohia ken Ebolusion. 14 (4): 152–155. Wilson, R (2007). "Ti bilolohiko apagarup iti agmaymaysa". Stanford nga Ensiklopidia iti Pilosopia.
^ Pepper, J. W; M. D Herron (2008). "Ti kadi bilolohia ket makasapul ti maysa a konsepto ti organismo?". Dagiti Biolohiko a Panagrepaso. 83 (4): 621–627. doi:10.1111/j.1469-185X.2008.00057.x. PMID 18947335. Wilson, J (2000). "Ontolohiko a panagparti: dagiti konsepto nga organismo ken bilolohik a panagisapasap". Pilosopia ti Siensia: 301–311. JSTOR 188676.
^ Bateson, P. (2005). "Ti panagsubli ti sibubukel nga organismo". Warnakan iti Biosiensia. 30: 31–39.
^ Dawkins R. (1982) Ti Naipaatiddog a Penotipo. Oxford: Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan.
^ "organismo". Inggles a Diksionario ti Oxford (online nga ed.). 2004.
^ "organismo". Maika-21 a Siglo a Diksionario ti Chambers (online nga ed.). 1999.
^ Moreira, D.; López-garcía (2009). "Dagiti sangapulo a rason tapno ilaksid dagiti birus manipud iti kpuon ti biag". Dagiti Panagrepaso ti Katutubo. Mikrobiolohia. 7 (4).
^ Moreira, D.; López-garcía (2009). "Dagiti sangapulo a rason tapno ilaksid dagiti birus manipud iti puon ti biag". Dagiti Pangrepaso ti Katutubo. Microbiology. 7 (4).
^ Moreira, D.; Lopez-Garcia (2009). "Dagiti sangapulo a rason tapno ilaksid dagiti birus manipud iti puon ti biag". Dagiti Panagrepaso ti Katutubo. Mikrobiolohia. 7 (4).

Dagiti akinruar a silpo

BBCNews: 27 Septiembre 2000, No ti kella ket saan unay a napuskol Citat: "Ti kaibuksilanna ket adda dagiti kababaan a parsua dagiti pagarian ti mula ken ayup, a kas ti kella ke and amiba, ken mabalin a naduduog ngem ti naipagpagarup"
- SpaceRef.com, Hulio 29, 1997: Dagiti Sientista ket Nakduktalda kadagiti Yelo a Metano nga Igges idiay datar ti Golpo ti Mehiko Naiyarkibo 2020-04-03 iti Wayback Machine
  - Ti Eberly a Kolehio iti Siensia: Nakduktalan kadagiti Yelo a Metano nga Igges idiay datar ti Golpo ti Mehiko Naiyarkibo 2009-06-01 iti Wayback Machine maala a maipablaak a kababalin ti ladladawan

[cavaliersmith1987-1] T.Cavalier-Smith (1987) Ti taudan dagiti eukariote ken arkaebakterial a selula, Dagiti Salaysay ti Akademia dagiti Siensia iti New York 503, 17–54

[cavaliersmith2002-2] T. Cavalier-Smith (2002) Ti neomura ataudan iti arkaeobakteria, ti negibakterial a ramut iti unibersal a kayo ken maipapan ti bakteria a megaklasipikasion^{[permanente a natay a silpo]}. Ti Internasional a Warkan iti Sistematiko ken Ebolusionario a Mikrobiolohia 52, 7–76 PMID 11837318.

[3] ὄργανον, Henry George Liddell, Robert Scott, Ti Griego-Inggles a Leksikon, iti Perseus

[4] Kant I., Panagdillaw iti Panagukom: § 64.

[5] Dupré, J. (2010). "Ti polihenomiko nga organismo". Sosiolohiko a Panagrepaso. 58 (s1): 19–31. Folse 3rd, H. J.; J. Roughgarden (2010). "Ania kadi ti agmaymaysa nga organismo? Ti adu nga agpang a perspektibo ti panagpili". Ti Mamitlo a panagrepaso ti biolohia. 85 (4): 447. ISSN 0033-5770. Pradeu, T. (2010). "Ania kadi ti organismo? Ti maysa nga immunolohiko a sungbat". Pakasaritaan ken Pilosopia dagiti Siensia ti Biag. 32: 247–268. Gardner, A.; A. Grafen (2009). "Panagtiliw ti superorganismo: ti pormal a teoria iti grupo a panagampon". Warnakan iti Ebolusionario a Biolohia. 22 (4): 659–671. Michod, R E (1999). Dagiti Darwiniano a dinamiko: dagiti ebolusionario a panagdaliasat iti kababalin ken panagmaymaysa. Unibersidad ti Princeton a Pagmalditan. ISBN 978-0-691-05011-9. Queller, D. C; J. E Strassmann (2009). "Labes ti kagimongan: ti ebolusion iti organismalidad". Dagiti Pilosopiko a Panagisinnukat iti Naarian aKagimongan B: Dagiti Biolohiko a Siensia. 364 (1533): 3143. doi:10.1098/rstb.2009.0095. Santelices, B. (1999). "Mano kadi dagiti kita dagiti agmaymaysa?". Dagiti pagduyosan iti Ekolohia ken Ebolusion. 14 (4): 152–155. Wilson, R (2007). "Ti bilolohiko apagarup iti agmaymaysa". Stanford nga Ensiklopidia iti Pilosopia.

[6] Pepper, J. W; M. D Herron (2008). "Ti kadi bilolohia ket makasapul ti maysa a konsepto ti organismo?". Dagiti Biolohiko a Panagrepaso. 83 (4): 621–627. doi:10.1111/j.1469-185X.2008.00057.x. PMID 18947335. Wilson, J (2000). "Ontolohiko a panagparti: dagiti konsepto nga organismo ken bilolohik a panagisapasap". Pilosopia ti Siensia: 301–311. JSTOR 188676.

[7] Bateson, P. (2005). "Ti panagsubli ti sibubukel nga organismo". Warnakan iti Biosiensia. 30: 31–39.

[8] Dawkins R. (1982) Ti Naipaatiddog a Penotipo. Oxford: Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan.

[OED-9] "organismo". Inggles a Diksionario ti Oxford (online nga ed.). 2004.

[Chambers-10] "organismo". Maika-21 a Siglo a Diksionario ti Chambers (online nga ed.). 1999.

[11] Moreira, D.; López-garcía (2009). "Dagiti sangapulo a rason tapno ilaksid dagiti birus manipud iti kpuon ti biag". Dagiti Panagrepaso ti Katutubo. Mikrobiolohia. 7 (4).

[12] Moreira, D.; López-garcía (2009). "Dagiti sangapulo a rason tapno ilaksid dagiti birus manipud iti puon ti biag". Dagiti Pangrepaso ti Katutubo. Microbiology. 7 (4).

[13] Moreira, D.; Lopez-Garcia (2009). "Dagiti sangapulo a rason tapno ilaksid dagiti birus manipud iti puon ti biag". Dagiti Panagrepaso ti Katutubo. Mikrobiolohia. 7 (4).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]