Togo
- Por altra senci di la vorto "Togo", videz Togo (homonimo).
| Togo | ||
| République Togolaise | ||
.svg)
|
| |
| Standardo di Togo | Blazono di Togo | |
| Nacionala himno: | ||
| Salut à toi, pays de nos aïeux | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Lome | |
| · Habitanti: | 750 000 (2003) | |
| Precipua urbo: | Lome | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Franca | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Faure Essozimna Gnassingbé | |
| · Chefministro: | Victoire Tomegah Dogbé | |
Surfaco: (125ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 56 785 km² | |
| · Aquo: | 4,2 % | |
Habitanti: (101ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 8 703 961[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 125,9 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Franko CFA di Westal Afrika | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | TG
| |
TGO
| ||
768
| ||
| Reto-domeno: | .tg | |
Togo (France République Togolaise) esas lando en westal Afrika an la bayo di Benin. Ol havas kom vicini Benin este, Burkina Faso norde, e Ghana weste. Sude jacas Oceano Atlantiko.
La lando nomesis pro Lago Togo.
Bazala fakti pri Togo.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Togo |
La historio di Togo ante l'arivo dal Portugalani esas poke konocata. Diversa tribui (Ewe, Mina, Guin) arivis en la regiono de la 11ma til la 16ma yarcento, ed okupis precipue la litoro. Dum la sequanta du yarcenti, la regiono di Togo divenis importanta centro di inkurso por Europani serchante sklavi. Litoro di la regiono divenis konocata kom Rivo di la Sklavi.
Segun pakto signatita en l'urbeto Togoville dum la regno di Mlapa la 3ma, Germana imperio deklaris Togo sua protektorato. En 1905 Togo divenis Germana kolonio, sub nomo Togolando. Germani kreis ibe bona strukturo di ferovoyi, e balde ol divenis lua maxim importanta kolonio Afrikana. En 1916 dum l'unesma mondomilito, Unionita Rejio e Francia okupis Togolando. En 1922 li dividis lua teritorio, sub la tutelo di la Ligo di la Nacioni.
En 1955 Franca Togolando divenis autonoma republiko unionita a Francia. Ta yaro kreesis legifal asemblitaro elektita per universala votado, e l'ofico di chefministro, qua divenis chefo di la guvernerio. Ta modifiki enkorpigesis en la konstituco aprobita per plebicito en 1956, malgre ke la teritorio duris tutelita dal Unionita Nacioni. En 1957, la civitani de Britaniana Togolando votis por unionar sun kun Ora Rivo, la nuna Ghana.
Franca Togolando nedependanteskis ye la 27ma di aprilo 1960, ed adoptis la nomo Togo. Sylvanus Olympio, lua unesma prezidanto, asasinesis dal militisti ye la 13ma di januaro 1963. Emmanuel Bodjollé asumis la povo, e du dii pose ilu transferis povo a Nicolas Grunitzky. Grunitzky guvernis til la 13ma di januaro 1967, kande stato-stroko sensanga, komandita da Gnassingbé Eyadéma, revokis lu.
La diktatoreso di Gnassingbé Eyadéma, la maxim longa de Afrika, duris dum 38 yari, til lua morto ye la 5ma di februaro 2005. Pos lua morto, lua filiulo ed ex-ministro por publika verki, mineyi e telekomuniki Faure Gnassingbé indikesis dal militisti por la prezidanteso. Poka nacioni agnoskis la guvernerio, e Faure Gnassingbé renuncis ye la 25ma di februaro, pos aceptar elekti qui eventis en aprilo sam yaro. Segun l'oficala rezulti, Gnassingbé vinkis l'elekti kun plu kam 60% de omna voti, ma lua opozanto Emmanuel Bob-Akitani deklaris su gananto kun 70% de omna voti, e denuncis fraudo. L'agitesi pos l'elekto produktis til 400 morti, segun l'Unionita Nacioni. Cirkume 40.000 Togoana civitani fugis vers la vicina landi pro la konflikti. Faure Gnassingbé rielektesis en 2010 e 2015.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto].jpg)
Togo esas prezidantala republiko. La chefo di stato e chefo di guvernerio esas la prezidanto. Pos 2005 esas Faure Essozimna Gnassingbé, qua rielektesis en 2010. La chefa ministro nur esas la chefo dil ministraro, e nun esas Komi Sélom Klassou.
La parlamento havas unika chambro, la Nacional Asemblitaro (Assemblée Nationale), kun 81 membri, qui elektesas dal populo por 5-yara mandato. L'unika partiso esas la Uniono por la Republiko (Union pour la République, UNIR), qua sucedis l'anke unika partiso "Asemblajo dil Populo di Togo" (Rassemblement du Peuple Togolais, RPT) en 2012.
La judiciala povo influesis da Franca sistemo: la maxim alta korti esas la supra korto e la rekursala korto.
La nuna konstituco adoptesis ye la 27ma di septembro 1992 e revizesis en 2002.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Centre de la lando predominacas kolini. Sude, existas platajo e plana sulo kun laguni e marshi. La maxim alta monto di la lando eas Monto Agou, kun 986 metri di altitudo.
Norde de la lando, la dominacanta vejetantaro esas savano. Sud-weste existas tropikala foresti. La rapida kresko dil habitantaro efektigas la destruktado di foresti. La kultivebla tereni reprezentas cirkume 32% de omna surfaco di la lando.
La klimato dominacanta esas tropikala, kun karakteri di savano norde de la lando, e kun du pluvoza sezoni sude: l'unesma eventas de aprilo til julio, e la duesma de oktobro til novembro. La mezavalora yarala pluvo-quanti ne esas granda.
La precipua fluvio de la lando esas Mono, longa de 450 km, qua debushas an la Gulfo di Benin, e havas kom precipua enfluanti la riveri Anié ed Amou. Norde de la lando, la maxim importanta rivero esas Oti (e lua enfluanti Koumagou e Kara), qua debushas an la lago Volta.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]
.jpg)
| Precipua artiklo: Ekonomio di Togo |
Preske 65% de la habitantaro praktikas agrokultivo nur por vivo-moyeni, e la lando bezonas importacar multa nutrivi. La precipua nultrivala kultivi esas maizo, manioko e milyeto. Exterlanda komerco eventas precipue en Lome, tra lua portuo. La precipua klienti por l'exportaci di Togo en 2006 esis India, Burkina Faso e la Popul-Republiko Chinia.
Togo exportacas precipue fosfato (esante la 4ma maxim granda produktero mondala di fosfato), kakao e kafeo. Ol esas un ek la maxim povra landi del mondo.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Togo havis 8 703 961 habitanti.[1] La maxim multa (99%) esas Afrikani - entote 37 tribui, di qui la maxim granda esas Ewe/Mina (42,4%), Kabre/Tem (25,9%), e Para-Gourma/Akan (17,1%). Europani e Siriani-Libanani ed altri esas 5,2%.[1] En 2023, 44,5% de la habitantaro rezidis en urbi.[1] La mezavalora viv-esperajo esis 71,71 yari la sam yaro.[1]
L'eduko puerala esas obligema dum 6 yari.[2] En 2019, 66,5% de la habitantaro savis lektar ed skribar, esanta 80% ek la viri, e 55,1% ek la mulieri.[1]
L'oficala linguo di la lando esas Franca. La lingui Ewe e Mina esas la maxim parolata sude, kontre ke Kabye (o Kabiye) e Dagomba esas la du lingui maxim parolata norde.[1]
Segun religio, 42,3% esas kristani, 36,9% praktikas tradicionala religii, Mohamedani esas 14%, ed existas minoritati di Hindui, Buddhisti, judi ed altra religii. En 2020, 6,2% praktikis nula religio[1].
La maxim populoza urbo esas Lome. Altra importanta urbi esas Sokodé e Kara.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La kulturo di Togo influesas da lua etniala grupi, nome l'Ewe, Mina, Tem, Tchamba e Kabre, exemple la famoza statueti dil populo Ewe pri lia ibeji (adorata dei), e la "mariajita skulturi" de la habitanti di Kloto, en qua du ligna imaji unionesas per ligna ringo, omni skultita en la sama ligna trancho.
Sude de la lando, la folklorala muziko di peskisti ordinare akompanesas per tradicionala kloshi, agogo e frikiwa. Ambe Kristani e Mohamedani uzas diversa tipi di tamburi por akompanar lia muziki e dansi. Pri populara muziko, King Mensah fameskis internacione ante translojar su a Franca Guyana e pose a Paris. Peter Solo kreis tale nomizita "Afro Funk", per uniono di la tradiciono voodoo kun blues, rhythm and blues e funk. Bella Bellow esis la maxim famoza Togoana kantistino, ed enrejistris multa kansoni ante elua morto en 1973. Altra artisti, exemple Akofah Akussah, Afia Mala, Itadi Bonney, Wellborn, King Mensah e Jimi Hope anke sucesis internacione. Fifi Rafiatou esas kantistino di salsa ed afro-zouk. Dum recenta yari, hip hop populareskis, ed en 2003 eventis l'unesma festivalo pri hip hop en la lando.
Yen kelka Togoana skriptisti: Atsutsè Kokouvi Agbobli, Jean-Jacques Dabla, Gnimdéwa Atakpama, Tété-Michel Kpomassie, Sénouvo Agbota Zinsou, e Sami Tchak.
Futbalo esas la maxim populara sporto en Togo. En 2006, la lando unesmafoye partoprenis la Mondala Kupo di Futbalo. Emmanuel Adebayor esas la maxim famoza futbalisto Togoana, e ludis, inter altri, por Angla futbalo-klubi Arsenal e Manchester City. Pri Olimpiala sporti, en 2008 Benjamin Boukpeti unesmafoye ganis medalio por la lando, bronza, pri kayako-slalomo K1.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]
| Nedependanta stati en Afrika |
| Aljeria | Angola | Benin | Botswana | Burkina Faso | Burundi | Centrafrika | Chad | Demokratial Republiko Kongo | Djibuti | Egiptia | Equatorala Guinea | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabon | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea Bisau | Ivora Rivo | Kabo Verda | Kamerun | Kenia | Komori | Kongo | Lesotho | Liberia | Libia | Madagaskar | Malawi | Mali | Maroko | Maurico | Mauritania | Mozambik | Namibia | Nigeria | Nijer | Ruanda | San-Tome e Principe | Senegal | Sierra Leone | Seycheli | Somalia | Sudafrika | Sudan | Sud-Sudan | Tanzania | Tunizia | Togo | Uganda | Zambia | Zimbabwe |
| Nesuverena teritorii |
| Ceuta | Kanarii | Madeira | Melilla | Ocidental Sahara | Mayotte | Reunion | Sokotra |
| Nedependo ne agnoskata |
| Somalilando | Puntlando |