(Translated by https://www.hiragana.jp/)
კანონის უზენაესობა - ვიკიპედია შინაარსზე გადასვლა

კანონის უზენაესობა

სტატიის შეუმოწმებელი ვერსია
მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
სტატია სერიიდან
ლიბერალიზმი
ისტორია
იდეები
განშტოებები
პიროვნებები
ორგანიზაციები
რეგიონების მიხედვით
საქართველოში
ნახატი წარმოაჩენს, როგორც სასამართლო, ასევე საკანონმდებლო ასპექტს სამართლისა. ტახტზე მოთავსებულ ქალს უჭირავს ხმალი, რათა დასაჯოს დამნაშავე, და პალმის ტოტი, რათა დააჯილდოვოს ღირსეული. მის თავზე მოთავსებულია შარავანდედი. მინერვას ეგიდა გამოხატავს ჭეშარიტებისა და სიბრძნის ჯავშანს.[1]

კანონის უზენაესობა — ოქსფორდის ინგლისური ენის ლექსიკონში განსაზღვრულია, როგორც „კანონის ძალაუფლება და გავლენა საზოგადოებაში, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ის განიხილება ინდივიდუალურ ან ინსტიტუციონალური ქმედების შეზღუდვად; (შესაბამისად) ამ პრინციპის მიხედვით, საზოგადოების ყველა წევრი (ხელისუფლების ჩათვლით) განიხილება სამართლებრივი კოდექსისა და პროცესების თანასწორ სუბიექტად“.[2] ტერმინი კანონის უზენაესობა მჭიდროდ არის დაკავშირებული, როგორც კონსტიტუციონალიზმთან, ასევე სამართლებრივ სახელმწიფოსთან და ის მიემართება პოლიტიკურ მდგომარეობას და არა რომელიმე კონკრეტულ სამართლებრივ კანონს.[3][4][5]

ეს ტერმინი უკვე გამოიყენებოდა XVI საუკუნის ბრიტანეთში და ამავე საუკუნეში შოტლანდიელი თეოლოგი სამუელ რეზერფორდი იყენებს მას მეფეების საღვთო უფლებების წინააღმდეგ კამათში.[6] ჯონ ლოკი წერდა, რომ თავისუფლება საზოგადოებაში ნიშნავს მორჩლებას მხოლოდ იმ კანონებისადმი, რომლებსაც ქმნის კანონმდებლი და, რომლებსაც ემორჩილება ყველა. სხვა მხრივ, პიროვნება თავისუფალია, როგორც სახელმწიფოებრივი, ასევე კერძო შეზღუდვებისგან. შედგომ „კანონის უზენაესობა“ გავრცელდა XIX საუკუნეში ბრიტანელი იურისტის ალბერტ ვენ დაისის მიერ. თუმცა, ეს პრინციპი განსხავებული ფორმულირებით უკვე გამოიყენებოდა ანტიკური მოაზროვნეების მიერ. არისტოტელე წერდა: „უფრო მართებულია, რომ კანონი მართავდეს ყველა მოქალაქეს“.[7]

კანონის უზენაესობის მიხედვით, ყველა ადამიანი კანონის სუბიექტია, მათ შორის კანონმდებლები სამართალდამცავები და მოსამართლეები.[8] ამ გაგებით, ის უპირისპირდება ტირანიას ან ოლიგარქიას, სადაც მმართველები დგანან კანონზე მაღლა. კანონის უზენაესობის არარსებობა შეიძლება შეგვხვდეს, როგორც დემოკრატიებში, ასევე მონარქიებში, სადაც არ ხდება კანონების გათვალისწინება. კანონის უზენაესობა საფრთხის ქვეშაა იქ, სადაც ხელისუფლებას არ გააჩნია შესაბამისი მაკორექტირებელი მექანიზმი მის აღსადგენად.

ისტორია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მართალია თანამედროვეობაში ამ ტერმინის „კანონის უზენაესობა“ გამავრცელებლად ითვლება ა. ვ. დაისი,[9][10] თუმცა ეს სამართლებრივი ცნება ისტორიის მანძილზე ვითარდებოდა ბევრ ანტიკურ ცივილიზაციებში, მათ შორისაა: ანტიკური საბერძნეთი, მესოპოტამია, ინდოეთი, და რომი.[11]

ანტიკურობა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

დასავლეთში, ანტიკური ბერძნები საუკეთესო მმართველობის ფორმად მიიჩნევდნენ ყველაზე გამორჩეული პირის მმართველობას.[12] პლატონი ემხრობოდა კეთილგანწყობილ დიქტატურას, რომელსაც მართავდა იდეალური ფილოსოფოსი მეფე და ის იდგა კანონზე მაღლა.[12] თუცა პლატონი თვლიდა, რომ იდეალური მმართველი შეძლებდა დაწესებული კანონების პატივისცემას, ის ხსნიდა: „იქ, სადაც კანონი ექვემდებარება ხელისუფლებას, და თავად არ გააჩნია ძალაუფლება, სახელმწიფოს დაცემა, ჩემი აზრით, არ არის შორს, მაგრამ თუ კანონი არის ხელისუფლების ოსტატი და ხელისიფლება არის მისი შეგირდი, მაშინ მდგომარეობა დამაიმედებელია და ადამიანებს შეუძლიათ ისარგებლონ ყველა იმ სიქველით, რაც ღმერთმა სახელმწიფოს არგუნა.“[13] არისტოტელე პლატონზე მეტად ცდილობდა წინააღმდეგობა გაეწია უმაღლესი მმართველებისთვის და არ მიეცა მათთვის ნება ხელში ჩაეგდოთ ძალაუფლება კანონის მორჩილებასა და დაცვის მიღმა.[12] სხვა სიტყვებით, არისტოტელე ემხრობოდა კანონის უზენაესობას:

უფრო მართებულია, რომ კანონი მართავდეს ყველა მოქალაქეს: იმავე პრინციპის დაცვით, თუ სასარგებლოა, მეტი ძალაუფლება გადაეცეს კონკრეტულ პირებს, თუმცა მათ უნდა მიენიჭოთ მხოლოდ კანონის მცველისა და მორჩილის როლი“.[7]

ხშირად ციტირებენ რომაელი პოლიტიკოსი ციცერონის სიტყვებს, დაახლოებით: „ჩვენ ყველა ვემსახურებით კანონების, რათა ვიყოთ თავისუფლები“[14] რომის რესპუბლიკაში საეჭვო მაგისტრი მოსამართლეები შესაძლებელია, რომ გასამართლებულიყვნენ მათი მსახურების დასრულების შემდეგ, მაშინ როცა რომის იმპერიაში სუვერენებს გააჩნდათ იმუნიტეტი (legibus solutus), მაგრამ მომჩივარს შეეძლო სარჩელის შეტანა ხაზინის წინააღმდეგ.[9]

ჩინეთში ლეგალიზმის სკოლის წარმომადგენლები ძვ. წ. III საუკუნეში მიიჩნევდნენ, რომ კანონი უნდა გამოიყენებოდეს, როგორც მმართველობის ინსტრუმენტი, თუმცა მათთვის იყო „წესი კანონიდან“ და არა „წესი კანონისა“, რაც ნიშნავს იმას, რომ მათთვის არისტოკრატები და იმპერატორები იდგნენ კანონზე მაღლა.[15] საწინააღმდეგოდ, ხუანგ ლაოს დაოიზმის სკოლა უარყოფდა სამართლებრივ პოზიტივიზმს და მხარს უჭერდა ბუნებით სამართალს, რომელსაც მმართველებიც კი ექვემდებარებოდნენ.[16]

ბოლო ხანებში იყო მცდელობაც ბიბლიის გავლენის გადაფასებისა დასავლურ საკონსტიტუციო სამართალში. ძველ აღთქმაში, წიგნი მეორე რჯულისა კონკრეტულ შეზღდვებს უწესებს მეფეს, ისეთ საკითხებთან მიმართებით, როგორიცაა ცოლების რაოდენობა ან ცხენების ფლობის შეზღუდვა (საკუთარი გამოყენებისთვის). პროფესორი ბერნარდ ლევისნოსნის მიხედვით, „კანონმდებლობა იმ პერიოდში იყო ისეთი უტოპიური, რომ ის ფაქტობრივად არც არსებობდა...“[17] მოცემულ კანონიკურ წიგნში ასახულ სოციალურ ხედვას შეიძლება გავლენა მოეხდინა მეფეების საღვთო კანონების მხარდამჭერებზე, მათ შორისაა ეპისკოპოსი ჯონ პონეტი XVI საუკუნის ინგლისში.[18]

შუა საუკუნეები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ისლამურ სამართლაში კანონის უზენაესობა ფორმირდა VII საუკუნეში, რომლის მიხედვით არავის ძალუძს საკუთარი თავი დააყენოს კანონზე მაღლა, თვით ხალიფასაც კი.[19]

ალფრედ დიდმა, ანგლოსაქსონი მეფე IX საუკუნეში, მოახდინა სამეფოს სამართლის რეფორმა და შექმნა ახალი კოდექსი (მეფე ალფრედ დიდის კანონები), რომელიც მან დააფუძვნა ბიბლიის მოძღვრებებს. ის მიიჩნევდა, რომ ყველა ადამიანი, ღარიბი თუ მდიდარი, მეგობარი თუ მტერი, თანაბრად უნდა მიემართებოდეს იდენტურ სამართალს. სავარაუდოდ მასზე გავლენა იქონია ბიბლიის კანონიკურმა წიგნმა „წიგნი ლევიტელთა“ 19:15: „არა ჰქმნეთ ცრუ სარჩელსა შინა, არცა თუალ-ახუნე გლახაკსა, არცა თუალ-ახუნე პირსა ძლიერისასა სიმართლით განსაჯო მოყუასი შენი.“[20]

1215 წელს, მთავარეპისკოპოსმა სტეფან ლანგტონმა ინგლისში შემოიკრიბა ბარონები და აიძულა ჯონ უმიწაწყლოს და მომავალ სუვერენებს, მაგისტრებს დამორჩილებოდნენ კანონის უზენაესობას, რათა დაეცვა მაგნა კარტას მიერ განსაზღვრულ ანტიკური თავისუფლებები, გადასახადების ამოღების სანაცვლოდ.[21][22] კონსტიტუციის ეს საფუძველი შემდგომ შეიტანეს ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუციაში.

1481 წელს, ფერდინანდ II არაგონელის მმართველობის პერიოდში, კატალონიის საბჭომ დაამტკიცა Constitució de l'Observança, რომლის მიხედვითაც სამეფო ძალაუფლება დაექვემდებარებოდა კატალონიის სამთავროს კანონებს.[23]

ადრეული მოდერნული პერიოდი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
იხილეთ აგრეთვე: სამართლებრივი სახელმწიფო

თარგი:Republicanism sidebar ამ ინგლისური ტერნიმის გამოყენება დაიყო დაახლოებით 1500 წელს.[24] სხვა ადრეული მაგალითი ამ ტერმინისა „კანონის უზენაესობა“ გვხვდება ჯეიმზ I სტიუარტისთვის დაწერილ პეტიციაში თემთა პალატის მიერ 1610 წელს:

„იმ ბედნირებებსა და თავისუფლებებს შორის, რაც ამ სამეფოში თქვენი უდიდებულესობის მსახურებს ერგოთ თქვენი სამეფო წინაპრების, ამჟამინდელი მეფეებისა და დედოფლებისგან, არაფერს არ მიიჩნევენ ისინი იმაზე უფრო ძვირფასად და სასურველად, ვიდრე იმას, რომ მათ მართავენ „კანონის უზენაესობის“ დაცვით, რაც ანიჭებს ხელმძღანელსაც და წევრსაც განსაზღვრულ უფლებებს, და მათ არ მართავენ გაურკვეველი და თვითნებური ხელისუფლების ქვეშ.“ ...[25]

1607 წელს ინგლისის სასამართლოს თავმჯდომარემ ედვარდ კოკმა აკრძალვების საქმეში (მისი ჩანაწერის მიხედვით) თქვა: „სამართალი არის ოქროს სახაზავი და საზომი საგნების მიზეზობრიობისა; და ის იცავს მეფეს უსაფრთხოებასა და სიმშვიდეში: ამან მეფე გაანაწყენა და თქვა, რომ ის არ უნდა ექვემდებარებოდეს კანონს, რომლის ძალაში შეყვანა იქნებოდა ღალატი; რაზეც მე ვუპასუხე, ბრაქტონმა თქვა, quod Rex non debet esse sub homine, sed sub Deo et lege (რომ მეფე არ უნდა ექვემდებარებოდეს რომელიმე პირს, არამედ მხოლოდ ღმერთს და კანონს.).“

ერთ-ერთი პირველ თანამედროვე ავტორი, რომელმაც გამოიყენა ეს ტერმინი და მისცა ამ პრიცნიპს თეორიული საფუძველი, იყო სამუელ რეზერფორდი თავის ნაშრომში კანონი, მეფე (1644).[6] ლათინურმა სათაურმა „კანონი არის მეფე“ ჩაანაცვლა ტრადიციული ფორმულირება rex lex („მეფე არის კანონი“).[26] ჯეიმზ ჰარინგტონი არისტოტელეს პოლიტიკოს გავლენის ქვეშ, თავის ნაშრომშიოკეანე (1656) წერს, რომ მმართველობის ფორმებს შორის „კანონების და არა ცალკეული პირების მმართველობა“, იყო უკეთესი ვიდრე „პიროვნებების მმართველობა, და არა კანონების“.[27]

ჯონ ლოკი ასევე ეხება ამ საკითხს თავის ნაშრომში მეორე ტრაქტატი მმართველობაზე (1690):

ადამიანის ბუნებითი თავისუფლებაა, რომ იყოს თავისუფალი ნებისმიერი აღმატებული ძალისგან დედამიწაზე, და არ ექვემდებარებოდეს სხვა ადამიანის ნებას ან საკანონმდებლო ძალაუფლებას, არამედ ფლობდეს მხოლოდ ბუნებით კანონებს საკუთარი თავის სამართავად. ადამიანის თავისუფლება საზოგადოებაში ნიშნავს, რომ არ ექვემდებარებოდე რომელიმე საკანონმდებლო ძალას, გარდა იმისა, რაც დადგენილია საერთო თანხმობით; არ ემორჩლებოდე სხვა ნების დომინაციას, ან კანონის რაიმე შეზღუდვას, გარდა კანონმდებლის მიერ დაწესებულისა, რომელსაც იგი ქმნის ნდობით აღჭურვილი. მაშინ თავისუფლება არ არის ის, რასაც რობერტ ფირმერი გვიამბობს ჩვენ, დაკვირვებები, A. 55, რომლის მიხედვითაც, თავისუფლებაა ყველამ აკეთოს, რაც სურს, იცხოვროს, როგორც ესიამოვნება და არ იყოს შეზღუდული რაიმე კანონის მიერ. არამედ თავისუფლება ხელისუფლების ქვეშ არის ის, რომ ფლობდე კანონებს, რომლის მიხედვითაც ცხოვრობ და, რომელიც საერთოა საზოგადოების თითოეული წევრისთვის და, რომელსაც ქმნის საკანონმდებლო ძალა; თავისუფლება, რომ მივყვე ჩემს ნებას ყველგან, სადაც კანონი არ მიკრძალავს; არ ვიყო სუბიექტი სხვა ადამიანის ცვლადი, გაურკვეველი, უცნობი და თვითნებური ნებისა: რადგან ბუნებითი თავისუფლებაა არ ექვემდებარებოდე რაიმე შეზღუვას, გარდა ბუნების კანონებისა.[28]

ამ პრინციპს ასევე განიხილავს მონტესკიე თავის ნაშრომში კანონის სული (1748).[29] ცნება „კანონის უზენაესობა“ ასევე ჩნდება სამუელ ჯონსონის ლექსიკონში (1755).[30]

1776 წელს, ნააზრევი, რომ არავინ დგას კანონზე მაღლა ფართოდ გავრცელდა ამერიკის შეერთებული შტატების შექმნის პერიოდში. მაგალითად, ტომას პეინი წერდა თავის ნაშრომში საღი აზრი, რომ „ამერიკაში, კანონი არის მეფე. რადგან აბსოლუტიზმში მეფე არის კანონი, ხოლო თავისუფალ ქვეყნებში კანონი უნდა იყოს მეფე; და არავინ სხვა.“[31] 1780 წელს, ჯონ ადამსმა შეიტანა ეს პრინციპი მასაჩუსეტსის კონსტიტუციის უფლებათა დეკლარაციის მე-6 მუხლში:

არცერთ ადამიანს, კორპორაციას, პირთა ასოციაციას არ გააჩნია შესაძლებლობა, რომ მოიპოვოს უპირატესობა, ან რაიმე კონკრეტული ან ექსკლუზიური პრივილეგია, საზოგადოებისგან განსხვავენული გზით, გარდა იმისა, რაც საზოგადოების წინაშე გაწეული სამსახურისგან აღმოცენდება და ეს სტატუსი შემდგომ არ გადაეცემა მემკვდირეობით არც შვილებს, შთამომავლებს ან სისხლით ნათესავებს. იდეა, რომ ადამიანი იბადება მაგისტრად, კანონმდებლად, ან მოსამართლედ არის აბსურდი და სიცრუე.[32]

ბრიტანეთის, საფრანგეთის და ამერიკის შეერთებული შტატების გავლენით კანონის უზენაესობის პრინციპი მსოფლიოს გარშემო გავრცელდა სხვა ქვეყნებშიც.[33][34]

განსაზღვრება და ინტერპრეტაციების კატეგორიზაცია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ოქსფორდის ინგლისური ენის ლექსიკონმა კანონის უზენაესობა გასაზღვრულია ამ გზით:[2]

კანონის ძალაუფლება და გავლენა საზოგადოებაში, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ის განიხილება ინდივიდუალურ ან ინსტიტუციონალური ქმედების შეზღუდვად; (შესაბამისად) ამ პრინციპის მიხედვით, საზოგადოების ყველა წევრი(ხელისუფლების ჩათვლით) ითვლება სამართლებრივი კოდექსისა და პროცესების თანასწორ სუბიექტად.

კანონის უზენაესობის მიხედვით, ყველა მოქალაქე არის კანონის სუბიექტი. ის ეწინააღმდეგება აზრს, რომ მმართველი დგას კანონზე მაღლა, როგორიცაა მაგალითად საღვთო უფლებები.

მიუხედავად მისი ფართო გამოყენებისა პოლიტიკოსების, მოსამართლეების და აკადემიკოსების მიერ, „კანონის უზენაესობას“ აღწერენ, როგორც „ბუნდოვან ცნებას“.[35] თანამედროვე სამართლის თეორიტიკოსებს შორის, აღმოვაჩენთ, რომ სულ მცირე კანონის უზენაესობის ორგვარი განსაზღვრება არსებობს: ფორმალისტური ან „თხელი“ განმარტება და მატერიალური ან „სქელი“ განმარტება; შეიძლება გადავაწყდეთ მესამე „მოქმედ“ ფორმულირებასაც.[36] ფორმალისტებისთვის კანონის უზენაესობა არ მოიცავს განსჯას თავისთავად სამართლის „სამართლიანობასთან“ დაკავშირებით, არამედ ის აზუსტებს იმ პროცედურულ ატრიბუტებს, რომლებსაც უნდა მოიცავდეს სამართლებრივი ჩარჩო, რათა შეესაბამებოდეს კანონის უზენაესობას. კანონის უზენაესობის მატერიალური განსაზღვრებები მიდიან მოცემული განმარტების მიღმა და მოიცავენ იმ არსებით უფლებებსაც, რომელიც დაფუძნებულია და ნაწარმოები კანონის უზენაესობისგან.[37]

უმრავლესობა სამართლის თეორიტიკოსებისა, თვლის, რომ სამართალს გააჩნია ფორმალური ხასიათი. მაგალითად, მსგავსი თეორიების მიხედვით, სამართალი მოითხოვს ზოგადობას (ზოგადი კანონები, რომელიც მიამართება ადამიანის კლასებს და ქცევებს, განსხვავებით ინდივიდებისა) საჯაროობას (საიდუმლო კანონების არარსებობა), მუდმივობას (კანონი არ უნდა იყოს რეტროსპექტული), შესაბამისობას (კანონები არ უნდა მოდიოდეს წინააღდეგობაში ერთმანეთთან),[38] თანასწორობას (საზოგადოების თითოეულ წევრს თანაბრად უნდა მიემართებოდეს), და სიზუსტეს (კანონი არ უნდა ტოვებდეს ბევრნაირი ინტერპრეტაციის საშუალებას), თუმცა ფორმალისტებისთვის არ არსებობს რაიმე მოთხოვნა კანონის შინაარსთან დაკავშირებით. დანარჩენები, რამდენიმე სამართლის თეორეტიკოსის ჩათვლით, მიიჩნევენ, რომ კანონის უზენაესობა იცავს ინდივიდუალურ უფლებებს. სამართლის თეორიაში, ეს ორი მიდგომა კანონის უზენაესობის მიმართ ითვლება ორ მთავარ ალტერნატივად, რასაც უწოდებენ ფორმალურ და მატერიალურ მოდგომას. თუმცა, არსებობს სხვა მიდგომებიც. ზოგი თვლის, რომ დემოკრატია არის კანონის უზენაესობის ნაწილი.[39]

„ფორმალური“ ინტერპრეტაცია არის უფრო გავრცელებული, ვიდრე „მატერიალური“. ფორმალისტები თვლიან, რომ კანონი უნდა იყოს მუდმივი, საჯარო და ასევე მას უნდა გააჩნდეს ზოგადობა, თანასწორობა და სიზუსტე. გარდა ამისა, ფორმალისტური თვალსაზრისით, არ არსებობს მოთხოვნა კანონის შინაარსთან დაკავშირებით.[36] ეს მიდგომა უზრუნველყოფს დემოკრატიისა და ინდივიდუალური უფლებების დაცვას კანონის მიერ, მაგრამ ასევე აღიარებს „კანონის უზესაესობის“ არსებობას ისეთ ქვეყნებშიც, რომელთაც არ გააჩნიათ კანონის დამცველი დემოკრატია ან ინდივიდუალური უფლებები. ყველაზე ცნობილი არგუმენტები ფორმალისტურ ინტერპრეტაციის სასარგებლოდ ეკუთვნის ა. ვ. დაისის, ფ. ა. ჰაიეკს. ჯოზებ რაზს, ჯოზეფ უნგერს.

მატერიალურ ინტერპრეტაცია, რომელსაც ემხრობა დვორკინი და ალანი, ამტკიცებს, რომ კანონის უზენაესობა თავის თავშივე მოიცავს ინდივიდუალური უფლებების დაცვას.

„კანონის უზენაესობის“ ფუნქციონალური განმარტება შეესაბამება ტრადიციულ ინგლისურ განმარტებას, რომელიც „კანონის უზენაესობას“ უპირირისპირებს „ადამიანის მმართველობას“.[39] ფუნქციონალური თვალსაზრისით, საზოგადოებას, სადაც ხელისუფლების წარმომადგენლებს გააჩნიათ ფართო უფლებამოსილება, გააჩნია „კანონის უზენაესობის“ დაბალი ხარისხი, მაშინ როცა საზოგადოება, რომელშიც ხელისუფლების წარომადგენლებს გააჩნიათ შეზღუდული უფლებამოსილება, ხასიათდება „კანონის უზენაესობის“ მაღალი ხარისხით.[39] კანონის უზენასესობის დაცვა ხანდახან მოითხოვს ისეთი ქმედებების დასჯას, რომელიც შესაძლოა გამართლებილი იყოს ბუნებითი სამართალის მიხედვით, თუმცა არა ნორმატიურლის.[40] შესაბამისად, კანონის უზენაესობა შეიძლება გარკვეულ მოცემულობაში წინააღმდეგობაში მოდიოდეს პრაქტიკულობასთან, მაშინაც კი როცა ის კონკრეტულ სიტუაციაში უფრო სასურველი იქნებოდა.[39]

ანტიკური ცნება „წესი კანონისა“ შეგვიძლია განვასხვაოთ ცნებისგან „წესი კანონისგან“. პოლიტიკური მეცნიერების პროფესორის, ლი შუგუანგის მიხედვით: „განსხვავება ... არის ის, რომ კანონის უზენაესობის ქვეშ, კანონი არის წინამორბედი და ის შეიძლება გამოიყენოს, როგორც საზომი ძალაუფლების ხელში ჩაგდების წინააღდმეგ. ხოლო „კანონის წესის“ ქვეშ, კანონი არის იარაღი ხელისუფლების ხელში, რომელიც სამართლებრივი გზით უქმდება.“[41]

სტატუსი სხვადასხვა იურისდიქციებში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
თარგი:Legend-table

კანონის უზენაესობა განიხილება, როგორც მნიშვნელოვანი განზომილება ქვეყნის ხარისხის და ხელისუფლების შესაფასებლად.[42] ისეთი კვლევა, როგორიცაა გლობალური მმართველობის ინდიკატორი, კანონის უზენაესობას განსაზღრავს შემდეგნაირად: „რამდენად ენდობიან სუბიექტები და ემორჩილებიან საზოგადოებრივ წესებს, და კონკრეტულად რა გზით ხდება წესების გატარება, პოლიცია და სასამართლო, ასევე დანაშაულის ან ძალადობრივი ქმედების სიხშირე.“[42] ამ განსაზღვრებაზე დაყრდნობით, გლობალური მმართველობის ინდიკატორის პროექტმა შექმნა საერთო საზომი კანონის უზენაესობის შესაფასებლად 200-ზე მეტ ქვეყანაში, რაც გამოსახულია მარჯვნივ აღნიშნულ რუკაზე.[43]

ევროპა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

პრეამბულა ევროპულ კონვენციაში ადამიანის უფლებებსა და ფუნდამენტურ თავისუფლებებზე აღნიშნავს: „ევროპული ქვეყნების ხელისუფლებები, რომლებიც არიან თანამოაზრენი და იზიარებენ პოლიტიკური ტრადიციების, იდეალების, თავისუფლებებისა და კანონის უზენაესობის საერთო მემკვიდრეობას“.

საფრანგეთსა და გერმანიაში, კანონის უზენაესობის ცნება (Etat de droit და Rechtsstaat) ექვივალენტურია კონსტიტუციური უზენაესობის პრინციპისა და საჯარო ხელისუფლების მიერ ფუნდამენტალური უფლებების დაცვის. (მოიძიე საჯარო სამართალი), კონკრეტულად კანონმდებლობა.[44][45] საფრანგეთი იყო კანონის უზენაესობის იდეის ერთ-ერთი პირველი პიონერი.[46] გერმანული ვერსია არის უფრო „მკაცრი“, თუმცა ის ემსგავსება ფრანგულ და გაერთიანებული სამეფოს ინტერპრეტაციას.[47][48]

ფინეთის კონსტიტუცია მოითხოვს კანონის უზენაესობის ზუსტ განსაზღვრებას, რადგან: „საჯარო ძალაუფლების გამოყენება უნდა ეფუძვნებოდეს კანონს. ნებისმიერ საჯარო ქმედებაში, კანონი მკაცრად უნდა იკითხებოდეს“.

გაერთიანებული სამეფო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მთავარი სტატია: Rule of law in the United Kingdom.

გაერთიანებულ სამეფოში კანონის უზენაესობა ხანგრძლივი პრინციპია, რომლის მიხედვითაც იმართებოდა სახელმწიფო 1215 წელს მაგნა კარტადან მოყოლებული და ასევე აღსანიშნავია უფლებათა ბილი 1689.[26][49][50] XIX საკუნეში, ა.ვ დაისი, მოსამართლე და კონსტიტუციის მკვლევარი, თავის კლასიკურ ნაშრომში შესავალი სამართლის და კონსტიტუციის სწავლებაში (1885) ქმნის ბრიტანეთოს კონსტიტუციის ორ მთავარ საყრდენს. ეს ორი საყრდენია კანონის უზენაესობა და პარლამენტარიზმი.[51]

ამერიკა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

შეერთებული შტატები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

თარგი:United States constitutional law შეერთებული შტატეხის ხელისუფლების თითოეული წარმომადგენელი; აშშ-ის პრეზიდენტი, აშშ-ის უმაღლესი სასამართლო, კანონმდებლები, სახელმწიფო მოსამართლეები და კონგრესის ყველა წევრი, პირველ რიგში ცდილობს დაიცვას კონსტიტუცია. მათი ფიცი ადასტურებს, რომ კანონის უზენაესობა დგას ადამიანის მმართველობაზე მაღლა.[52] ამავდროულად, ფედერალურ ხელისუფლებას გააჩნია მნიშვნელოვანი უფლებამოსილება: საკანონმდებლო ორგანოს შეუძლია კანონის შექმნა, თავისი ფედერალური ძალაუფლების ჩარჩოში, ინდივიდუალური უფლებების დაცვით. ასევე, სასამართლო ორგანოსაც გააჩნია გარკვეული ხარისხის სამართლებრივი დისკრეცია,[53] რაც შეეხება აღმასრულებელ ორგანოს, ისიც ხასიათდება ფართო უფლებამოსილებით, მათ შორისაა შერჩევითი აღსრულების უფლებამოსილება.

მკვლევრები კამათობენ, აქვს თუ არა აშშ-ს კონსტიტუციაში „კანონის უზენაესობას“ განსხვავებული ინტერპრეტაცია და თუ გააჩნია, მაშინ როგორი. მაგალითად, ჯონ ჰარისონი ამბობს, რომ სიტყვა „კანონი“ კონსტიტუციაში განსაზღვრულია, როგორც რაიმე, რაც არის სამართლებრივად სავალდებულო, ვიდრე ის, რაც „განსაზღვრულია ფორმალური ან მატერიალური კრიტერიუმებით“, შესაბამისად, მოსამართლეებს არ გააჩნიათ უფლებამოსილება გააკრიტიკონ რაიმე კანონი, იმ მიზეზით, რომ ის ვერ აკმაყოფილებს მსგავს დაუწერელ და ბუნდობვან კრიტერიუმს.[54] ამ აზრს ეწინააღდეგებოდა სამართლის პროფესორი ფრედერიკ მარკ გედიკსი, ის წერდა, რომ ციცერონს, ავგუსტინეს, თომა აკვინელს და აშშ-ის კონსტიტუციის მამებს სჯეროდათ, რომ უსამართლო კანონი ვერ იქნება კანონი.[55]

ზოგიერთი თანამედროვე მკვლევარი თვლის, რომ წინა საუკუნის განმავლობაში კანონის უზესაესობის შემცირების მიზეზი გახდა სამართლის ინსტრუმენტალური გაგება, რასაც საფუძველი ჩაუდეს რეალისტებმა, მათ შორის ოლივერ ვენდელ ჰოლმსი და როსკო პაუნდი. მაგალითად, ბრაიან ტამანაჰა წერს: „კანონის უზენაესობა არის საუკუნოვანი იდეალი, თუმცა აზრი, რომ კანონი არის მიზნის მისაღწევი საშუალება, შეიქმნა XIX-XX საუკუნეებში“.[56]

დანარჩენები დაობენ, რომ კანონის უზენაესობა კვლავ არსებობს, თუმცა შეცვლილი ფორმით, სადაც ადმინისტრატორებს მეტი უფლებამოსილება ენიჭებათ. ამერიკის ისტორიის განმავლობაში, მთავარი იდეა კანონის უზენაესობასთან დაკავშირებით, ეკუთვნის ა. ვ. დაისის, რომელიც წერს: „არცერთი ადამიანი არ შეიძლება, რომ დაისაჯოს, ან სამართლებრივად მიადგეს ფიზიკური ტანჯვა, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც სასამართლოს წინაშეა სამართლებრივი გზით დაწესებული კანონის დარღვევა“, შესაბამისად, ინდივიდებს შუეძლიათ გაასაჩივრონ ადმინისტრაციული ბრძანება, სასამართლოში სარჩელის შეტანით. თუმცა, როდესაც განვითარდა მუშათა საკომპენსაციო კომისიები, საჯარო სერვისების კომისიები და სხვა მსგავსი სააგენტოები, ნათელი გახდა, რომ იმ შემთხვევაში, თუ სასამართლოს მოუწევდა ყველანაირი სარჩელის განხილვა (როგორიცაა, მაგალითად მუშის კომპენსაციის საკითხი), მოცემული სისტემა გადაიტვირთებოდა და დაიკარგებოდა ის ბენეფიტები, რომლებიც შექმნა სპეციალიზაციამ, პირველ რიგში კი ადმინისტრაციული სააგენტოების გახსნამ. შეერთებული შტატების უმაღლესი სასამართლოს თავმჯდომარე, ჩარლზ ევანზ ჰიუზიც ამკიცებდა შემდეგს: „შენ უნდა გაგაჩნდეს ადმინისტრაცია, და ასევე ადმინისტრაცია ადმინისტრაციული ოფიცრების მიერ“. 1941 წლისათვის შედგა კომპრომისი. თუ ადმინისტრატორები შეიმუშავებდნენ ისეთ პროცედურას, რომელიც მეტნაკლებად მისდევდა სასამართლოების კანონიერ ჩარჩოს, მაშინ დამატებითი გადახედვა სასამართლოს მხრიდან აღარ იქნებოდა საჭირო რაც ნიშნავს იმას, რომ თუ გაატარებდი „დღეს კომისიაში“, კანონის უზენაესობა აღარ მოგიწოდებდა დამატებით „დღეს სასამართლოში“. შესაბამისად, დაისის კანონის უზენაესობამ მიიღო წმინდად პროცედურული ფორმა.[57]

ჯეიმზ ვილსონმა 1787 წელს ფილადელფიის კონცენციაზე თქვა: „კანონები შეიძლება იყოს არასამართლიანი, ბრიყვული, საშიში, გამანადგურებელი, და მაინც არ იყოს ისეთი არაკონსტიტუციური, რომ გამართლებული იყოს მოსამართლეების წინააღმდეგობა ამ კანონების ძალაში შეყვანისა“ ჯორჯ მეისონი ეთანხმებოდა იმ პოზიციას, რომ მოსამართლეებს „შეეძლოთ არაკონსტიტუციური კანონის გაბათილება. მაგრამ ისეთ კანონებს, რომელიც არ არის უსამართლო, მჩაგვრელი და საზიანო, მოსამართლეები ვალდებულები არიან, მისცენ თავისუფალი მოქმედების საშუალება.“[58] სასამართლოს თავმჯდომარემ ჯონ მარშალმა (შეუერთდა ჯოზეფ სთორი) 1827 წელს დაიკავა იგივე პოზიცია: „როდესაც მისი კანონად ყოფნა არის უარყოფილი, მისი არსებობის მტკიცება, კანონის თვისებრიობებზე მითითებით, არის შეუძლებელი.“[59]

აზია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

აღმოსავლეთ აზიურ კულტურები არიან ორი სკოლის გავლენის ქვეში, კონფუციანიზმი, რომელიც ემხრობოდა ისეთ ხელისუფლებას, რომელსაც მართავს კეთილშობილი ხელმძღვანელი, და ლეგალიზმი, რომელიც ემხრობოდა კანონისადმი მკაცრ მორჩილებას. ამ სკოლების ერთმანეთზე გავლენა საუკუნეების განმავლობაში იცვლებოდა. ერთი კვლევა აღნიშნავს, რომ აღმოსავლეთ აზიიდან მხოლოდ სამხრეთ კორეს, სინგაპურს, იაპონიას, ტაივანს და ჰონგ კონგს გააჩნია ისეთი საზოგადოება, რომელიც ერთგული რჩება კანონით შემოსაზღვრული სახელმწიფოსი.[60] აზიის ადამიანის უფლებების კომისიის წევრის, ავზარ სი (Awzar Thi)-ს მიხედვით, კანონის უზენაესობა კამბოჯის სამეფოსა, და უმრავლესობა აზიის სახელმწიფოებში არის სუსტი ან საერთოდ არ არსებობს.

გარდა რამდენიმე სახელმწიფოსა და ტერიტორიისა, კონტინენტის გარშემო არის მნიშვნელოვანი უფსკრული კანონის უზენაესობის რიტორიკასა და რეალობას შორის. ტაილანდში პოლიცია უპირატესობას ანიჭებს მდიდრებსა და კორუმპირებულებს. . კამპოჯოს სამეფოში, მოსამართლეები ექვემდებარებიან მმართველ პარტიას... აზიაში ბრალდებულისთვის ყველაზე ნაკლები პრობლემა ისაა, როდესაც მოსამართლეები მოქმედებენ პოლიტიკური დირექტივებით, ან კანონებს არათანასწორად მიუსადაგებენ. უფრო ხშირია კითხვა: მოახდენს თუ არა პოლიცია დანაშაულის ფაბრიკაციას? ჩაეძინება თუ არა მოსამართლეს? შეიძლება, რომ მომწამლონ საკანში? ჩემი საქმე ოდესმე დასრულდება?[61]

ისეთ ქვეყებში, როგორიცაა ჩინეთი და ვიეტნამი, საბაზრო ეკონომიკის ჩამოყალიბება გახდა მნიშვნელოვანი ფაქტორი კანონის უზენაესობის გაძლიერებისთვის, რადგან კანონის უზენაესობა მნიშვნელოვანია უცხოელი ინვესტორებისთვის და ეკონომიკური განვითარებისთვის. თუმცა ჯერ გაურკვეველია, ჩინეთისა და ვიეტნამის მსგავს ქვეყნებში კანონის კანონის უზენაესობა დარჩება შეზღუდული მხოლოდ კომერციული საქმიანობისთვის, თუ შემდგომ გავრცელდება სხვა სფეროებშიც. და გავრცელების შემთხვევაში, გააძლიერებს თუ არა ის ისეთ ღირებულებებს, როგორიცაა დემოკრატია და ადამიანის უფლებები.[62] ჩინელი სამართლის მკვლევრები და პოლიტიკოსები ხშირად კამათობენ და განიხილავენ კანონის უზენასობას ჩინეთში

ტაილანდში, რომელსაც გააჩნია კონსტიტუცია 1931 წელს აბსოლუტური მონაქიის გადაგდებიდან მოყოლებული, კანონის უზენაესობა შენარჩუნდა, როგორც პრინციპი, ვიდრე რეალური პრაქტიკა. ანტიკური ცრურწმენები და პოლიტიკური გადაცდომები ხელისუფლების სამივე ორგანოში დღემდეა მოცემული. მართალია ფორმალურად სამართალის აღსრულება ხდენა კანონების შესაბამისად, თუმცა რეალურად ის ხორციელდება სამეფო პრიცნიპეზე დაყრდნობით, რომელსაც XXI საუკუნეშიც უჭერენ მხარს. 2013 წლის ნოემბერს, ტაილანდის წინაშე მნიშვნელოვანი საფრთხე იდგა კანონის უზენაესობის მიმართ, როდესაც აღმასრულებელმა ორგანომ უმაღლესი საბჭოს გადაწყვეტილება დაბლოკა, სენატორების არჩევასთან დაკავშირებით.

ინდოეთში, 1950 წლიდან მოყოლებული ხელისუფლება იმართება მსოფლიოშო ყველაზე გრძელი კონსტიტუციის ტექსტით. მართალია ინდოეთის კონსტიტუცია მიზნად ისახავს დეტალური აღწერის შექმნას, რათა შეზღუდოს სასამართლო დისკრეცია, თუმცა რაც მეტი ტექსტია მოცემული კონსტიტუციაში, მით მეტი სამართლებრივი განხილვის შესაძლებლობა უჩნდებათ მოსამართლეებს.[63] ინდოელი ჟურნალისტის ჰარის კარეს მიხედვით, „არსებობს საფრთხე, რომ მოსამართლეების მმართველობამ ჩაანაცვლოს კანონის უზენაესობა ან კონსტიტუცია“.[64]

იაპონელებს მეორე მსოფლიო ომამდე გააჩნდათ საუკუნოვანი ტრადიცია, რომლის მიხედვითაც, არსებობდა კანონები, თუმცა ისინი არ ქმნიდნენ ცენტრალური მართვის პრინციპს საზოგადოებისთვის, და არ ზღუდავდნენ ხელისუფლების ძალას. (Boadi, 2001). XXI საუკუნის დასაწყისში, მოსამართლეების და იურისტების პროცენტულობა იაპონიაში იყო საკმაოდ დაბალი დასავლეთ ევროპასა და ამერიკასთან შედარებით. ამასთან ერთად, კანონმდებლობა იაპონიაში იყო ბუნდოვანი და ზოგადი, რაც ბიუროკრატების ხელში ტოვებდა ფართო უფლებამოსილებას.[65][66]

ორგანიზაციები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მრავალი ორგანიზაციაა ჩართული კანონის უზენაესობის გავრცელებაში.

ევროპის საბჭო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ევროპის საბჭოს წესდება კანონის უზენაესობას აღწერს, როგორც მთავარ პრინციპს, რომელსაც დაეფუძვნა მთლიანი ორგანიზაცია. ევროპის საბჭოს წესდებაში პრეამბულის მესამე თავი აღნიშავს: „ადასტურებენ მათ ერთგულებას სულიერი და მორალური ღირებულებისადმი, რომელიც ადამიანების საერთო მემკვიდრეობაა და წარმოადგენს კანონის უზენაესობის, ინდივიდუალური და პოლიტიკური თავისუფლებების მთავარი წყაროს. სწორედ ეს პრინციპები ქმნიან დემოკრატიის საფუძველს“. მოცემული წესდების მიხედვით, ევროპული ქვეყნები კანონის უზენაესობასთან შესაბამისობის პირობით ხდებიან ორგანიზაციის სრულფასოვანი წევრები.[67]

საერთაშორისო იურისტთა კომისია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

1959 წელს, ნიუ დელში ჩატარებულ ღონისძიებაზე, საერთაშორისო იურისტთა კომისიის წარმომადგენლებმა გააკეთეს განცხადება კანონის უზენაესობის ფუნდამენტალურ პრინციპთან დაკავშირებით. ღონისძიება შედგებოდა 185 მოსამართლისგან, იურისტისგან და სამართლის პროფესორისგან 53 ქვეყნიდან. მოგვიანებით ეს ღონისძიება გახდა ცნობილი, როგორც დელის დეკლარაცია. ღონისძიების განმავლობაში, მათ ისაუბრეს თუ, რას გულისხმობდა კანონის უზენაესობა. მათ განიხილეს უფლებები და თავისუფლებები, დამოუკიდებელი სასამართლო და სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული მოცემულობები, რომლებიც ხელს უწყობენ ადამიანური ღირსებების გაძლიერებას. ერთ-ერთი ასპექტი, რომელიც არ განიხილეს დელის კონფერენციაზე, იყო ის, რომ კანონის უზენაესობა მოითხოვს საკანონმდებლო ძალას, იმისათვის, რომ გახდეს სამართლებრივი განხილვის სუბიექტი.[68]

გაერო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

გაეროს გენერალური მდივანი კანონის უზენაესობას განმარტავს შემდეგნაირად:[69]

მართვის პრინციპი, სადაც თითოეული პირი, ინსტიტუცია და იურიდიული პირი, კერძო თუ საჯარო, მათ შორის სახელმწიფოც ექვემდებარება კანონებს, რომლებიც არის საჯაროდ ცნობილი, თანასწორად გამოყენებული, ინდივიდუალურად განსჯილი, და, რომლებიც შეესაბამება საერთაშორისო ადამიანის უფლებების ნორმებს და სტანდარტებს. იგი ასევე მოითხოვს დამატებით ზომებს, რათა დაცული იყოს კანონის აღმატებულობა, თანასწორობა კანონის წინაშე, კანონმორჩილება, კანონის სამართლიანი გამოყენება, ძალაუფლების დანაწილება, გადაწყვეტილების მიღებაში მონაწილეობა, სიზუსტე, თვითნებურობის აღკვეთა და პროცედურული და სამართლებრივი გამჭვირვალობა.

გენერალური ასამბლეა 1992 წლიდან მოყოლებული განიხილავს კანონის უზენაესობას დღის წესრიგში. 2006 წლიდან კი გაჩნდა ახლებური ინტერესი ამ საკითხის მიმართ და გასულ სამ სესიაში მიღებულ იქნა რეზოლუციები.[70] უსაფრთხოების საბჭოს გაუმართავს რამდენიმე თემატური დებატი კანონის უზენაესობასთან დაკავშირებით,[71] და მიუღია რეზოლუციები, რომლებიც ყურადღებას ამახვილებენ ამ საკითხების მნიშვნელობაზე ისეთ კონტექსტში, როგორიცაა ქალთა უფლებები, მშვიდობიანობა და უსაფრთხოება,[72] ბავშვები სამხედრო კონფლიქტში,[73] მოქალაქეების დაცვა სამხედრო კონფლიქტში.[74] მშვიდობისმყოფელთა კომისია თავის დღის წესრიგში მუდმივად ეხება კანონის უზენაესობას სხვადასხვა ქვეყნების მიმართებით.[75] ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო პროგრამა ასევე მოითხოვს, რომ კანონის უზენაესობა შეტანილი იყოს ადამიანის უფლებების სწავლებაში.[76] ამასთან ერთად, მდგრადი განვითარების მიზანი 16, რომელიც წარმოადგენს 2030 წლის მდგრადი განვითარების გეგმის კომპონენტს, მიმართულია, რომ ხელი შეუწყოს კანონის უზენაესობას ეროვნულ და საერთაშორისო დონეზე.[77]

ადვოკატთა საერთაშორისო ორგანიზაცია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ადვოკატთა საერთაშორისო ორგანიზაციის საბჭომ 2009 წელს გამოსცა რეზოლუცია, სადაც კანონის უზენაესობის მატერიალურ ან „სქელ“ განმარტებას ემხრობა:[78]

დამოუკიდებელი, მიუკერძოებელი სასამართლო; უდანაშაულობის პრეზუმცია; სამართლიანი და საჯარო სასამართლო პროცესის უფლება; რაციონალური და პროპორცილი მიდგომა სასჯელის მიმართ; ძლიერი და დამოუკიდებელი იურიდიული პროფესია; მკაცრი კონფიდენციალურობის დაცვა მოსამართლესა და კლიენტს შორის; ყველას თანასწორობა კანონის წინაშე; ეს არის კანონის უზანაესობის ფუნდამენტალური პრინციპები. ამის მიხედვით, თვითნებური დაპატიმრება, საიდუმლო პროცესები, არადამაჯერებელი დაკავება პროცესის გარეშე, ბოროტი მოპყრობა ან დასჯა, დაშინება ან კორუფცია საარჩევნო პროცესში, ყველაფერი არის მიუღებელი. ის საფუძველს უდებს გამჭირვალე პროცესს, რომელიც ყველასთვის თანაბრად არის ხელმისაწვდომი და განამტკიცებს ისეთი პრინციპების ერთგულებას, რომლებიც ანთავისუფლებენ და იცავენ. დვოკატთა საერთაშორისო ორგანიზაცია მოუწოდებს ყველა ქვეყანას, რომ პატივი სცენ ამ ფუნდამენტალურ პრინციპებს. ის ასევე მოუწოდებს ყველა წევრს, რომ გაავრცელონ კანონის უზენაესობის მხარდაჭერა თავიანთი საზოგადოების შიგნით.

მსოფლიო სამართლის პროექტი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მსოფლიო სამართლის პროექტი, რომელიც არის არაკომერციული ორგანიზაცია მიმართული კანონის უზენაესობის გავრცელებისაკენ მსოფლიოში, კანონის უზენაესობას განმარტავს, როგორც წესებზე დაფუძნებულ სისტემას, რომელშიც ოთხი უნივერსალური პრინციპი არის დაცული:[79]

  1. ხელისუფლება და მისი წარმომადგენლები და სუბიექტები ექვემდებარებიან კანონს;
  2. კანონები არის გასაგები, საჯარო, მუდმივი, სამართლიანი და იცავს ფუნამენტალურ უფლებებს, როგორიცაა ადამიანების უსაფრთხოება და კერძო საკუთრება;
  3. კანონები მიღების, მართვის და გატარების გზა არის სამართლიანი, ეფექტური და ყველასთვის ხემლისაწვდომი;
  4. სამართალთან წვდომა გააჩნია კომპეტენტურ, დამოუკიდებელ, ეთიკურ მოსამართლეებს, ადვოკატებს ან წარმომადგენლებს, იურისტებს, რომელებიც წარმოდგენილნი არიან საკმარისი რაოდენობით, გააჩნიათ საკმარისი რესურსები და კარგად იცნობენ იმ საზოგადოებას, რომელსაც ემსახურებიან.

მსოფლიო სამართლის პროექტმა განავითარა ინდექსი, რათა შეაფასოს რამდენად იყენებენ ქვეყნები კანონის უზენაესობას. WJP კანონის უზენაესობის ინდექსი შედგება 9 ფაქტორისგან, 52 სუბ-ფაქტორისგან და მოიცავს კანონის უზენაესობის სხვადასხვა განზომილებებს – როგორიცაა ხელისუფლების წარმომადგენლების მიმართება კანონებისადმი, ასევე რამდენად დაცულია ფუნდამენტალური უფლებები კანონიერი ინსტიტუციების მიერ და აქვთ თუ არა მოქალაქეებს სამართლზე წვდომა.[80]

განვითარების სამართლის საერთაშორისო ორგანიზაცია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

განვითარების სამართლის საერთაშორისო ორგანიზაცია (IDLO) არის მთავრობათაშორისი ორგანიზაცია, რომლის მიზანია კანონის უზენაესობის გავრცელება და განვითარება. მისი მიზანია საზოგადოების გაძლიერება, რათა უკეთ დაიცვან თავიანთი უფლებები და ასევე ის ეხმარება ხელისუფლებას კანონის უზენაესობის რეალიზაციაში.[81] მოცემული ორგანიზაცია მხარს უჭერს განვითარებად ეკონომიკებს, საშუალო შემოსავლების მქონე ქვეყნებს, რათა გააძლიერონ სამართლებრივი შესაძლებლობები და კანონის უზენაესობის ჩარჩო მდგრადი განვითარებისა და ეკონომიკური შესაძლებლობებისთვის.[82] ის არის ერთადერთი მთავრობათაშორისო ორგანიზაცია ექსკლუზიური მანდატით, რომელიც გულისხმობს კანონის უზენაესობის გავრცელებას და ასევე გააჩნია მსოფლიოში 170-ზე მეტ ქვეყანასთან მუშაობის გამოცდილება.[83]

განვითარების სამართლის საერთაშორისო ორგანიზაცია იყენებს კანონის უზენაესობის ჰოლისტიკურ განსაზღვრებას:

კანონის უზენაესობა მეტია ვიდრე შესაფერისი პროცედურების უზრუნველყოფა, არამედ ის ხელს უწყობს სამართალიანობასა და განვითარებას. მოცემული სამი ცნება დამოუკიდებელია, თუმცა ერთნაირად მნიშვნელოვანი. განვითარების სამართლის საერთაშორისო ორგანიზაციისთვის, რამდენადაც კანონის უზენაესობა ეხება კანონებს და პროცედურულ საკითხებს, ის წარმოადგენს კულტურას და დღიურ პრაქტიკასაც. კანონის უზენაესობა განუყოფელია თანასწორობისგან, სამართლიანობისა და განათლების წვდომისგან, გაჭირვებულთათვის ჯანმთელობის და უსაფრთხოების უზრუნველყოფისგან. ის არის მნიშვნელოვანი საზოგადოებებისა და ერების სიცოცხლისუნარიანობისთვის და იმ გარემოსთვის, რომელიც ქმნის მათ.[84]

განვითარების სამართლის საერთაშორისო ორგანიზაცია მდებარეობს რომში, მისი ფილიალი კი ჰააგაში და ასევე გააჩნია მუდმივი დამკვირვებლის სტატუსი გაეროს გენერალური ასამბლეაში ნიუ იორკში.

კანონის უზენაესობის ხელშემწყობი საერთაშორისო ქსელი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

კანონის უზენაესობის ხელშემწყობი საერთაშორისო ქსელი (INPROL) აერთიანებს 120 ქვეყნიდან და 300 ორგანიზაციიდან 3000-ზე მეტ სამართლის პრაქტიკოსს, რომლებიც შეისწავლიან კანონის უზენაესობის საკითხს პოსტ-კონფლიქტურ და განვითარებად ქვეყნებში პოლიტიკის, პრაქტიკის და კვლევის პერსპექტივიდან. კანონის უზენაესობის ხელშემწყობი საერთაშორისო ქსელი (INPROL) მდებარეობს შეერთებული შტატების მშვიდობის ინსტიტუტში (USIP) და თანამშრომლობს შემდეგ სუბიექტებთან: აშშ-ს ნარკოტიკების წინააღმდეგ ბრძოლისა და სამართალდამცავ ორგანოებთან თანამშრომლობის საერთაშორისო ბიურო, ევროპის უშიშროებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაცია (OSCE), სტრატეგიული პოლიციის განყოფილება, საპოლიციო შენაერთების სტაბილურობის ცენტრი, და შეერთებულ შტატებში უილიამსის და მერის სამართლის სკოლა.[85] მისი შვილობილი ორგანიზაციები მოიცავს შემდეგს: გაეროს ოფისი ნარკოტიკებისა და დანაშაულის წინააღმდეგ, ფოლკ ბერნადოტის აკადემია, ადვოკართა საერთაშორისო ორგანიზაცია, პოლიციის უფროსთა საერთაშორისო ასოციაცია, ქალი პოლიციელების საერთაშორისო ასოციაცია, სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის საერთაშორისო ასოციაცია (ICPA), სასამართლოს ადმინისტრაციის საერთაშორისო ასოციაცია, ჟენევას ცენტრში უსაფრთხოების სექტორის საერთაშორისო მრჩეველთა ჯგუფი შეიარაღებული ძალების დემოკრატიული კონტროლისთვის, ექსპერთ ქალთა საერთაშორისო ასოციაცია (WAWFE) და სამართლის და ადამიანის უფლებების საერთაშორისო ინსტიტუცია.

კანონის უზენაესობის ხელშემწყობი საერთაშორისო ქსელი ქმნის ონლაინ ფორუმს წარმატებული პრაქტიკების შესახებ ინფორმაციის გასაცვლელად. წევრებს შეუძლიათ დასვან კითხვები, და მიიღონ პასუხი მსოფლიოს გარშემო სხვა კანონის უზენაესობის პრაქტიკოსებისგან არსებული გამოწვევევბის მოგვარებასთან დაკავშირებით მათი გამოცდილების შესახებ.

ეკონომიკასთან მიმართებით

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

კანონის უზენაესობის ინციატივების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი არის ეკონომიკურ განვითარებაზე მისი გავლენის შესწავლა. კანონის უზენაესობის მოძრაობა ვერ იქნება სრულად წარმატებული გარდამავალ და განვითარებად ქვეყნებში სანამ არ ვუპასუხებთ მოცემულ კითხვას: კანონის უზენაესობა მნიშვნელოვანია თუ არა ეკონომიკური განვითარებისთვის?[86] კონსტიტუციური ეკონომიკა შეისწავლის ეკონომიკისა და ფინანსური გადაწყვეტილებების თავსებადობას კონსტიტუციური სამართლის ჩარჩოში, რომელიც მოიცავს ხელისუფლების დანახარჯებს სასამართლოს სისტემაზე, რასაც ბევრ გარდამავალ და განვითარებად ქვეყნებში სრულად აკონტროლებს აღმასრულებელი ორგანო. მნიშვნელოვანია, რომ განვასხვაოთ სასამართლო სისტემის კორუფციის ორი მეთოდი: კორუფცია აღმასრულებელი ორგანოს მიერ და კორუფცია კერძო აქტორების მიერ.

კონსტიტუციური ეკონომიკის სტანდარტების გამოყენება ხდება ყოველწლიურად საბიუჯეტო პროცესისას, და თუ ბიუჯეტის დაგეგმვარება არის გამჭირვალე, მაშინ კანონის უზენაესობას სარგებელი მიადგება. ისეთ შეთხვევებში, როდესაც სახეზეა ხელისუფლების მხრიდან უსამართლოდ ხარჯვა ან პირიქით, როდესაც აღმსარულებელი ორგანო არ იყენებს დადგენილ თანხებს, მაშინ სამოქალაქო საზოგადოების მიერ სასამართლო სისტემის ეფექტური გამოყენების საშუალენა არის მთავარი ელემენტი კანონის უზენაესობის წარმატებისთვის.[87]

კანონის უზენაესობა განსაკუთრევით მნიშვნელოვანია, როდესაც ვსაუბრობთ მის გავლენაზე გარდამავალ და განვითარებად ქვეყნების ეკონომიკებზე. ტერმინი „კანონის უზენაესობა“ ძირითადად გამოიყენებოდა ინგლისურენოვან სამყაროში და მისი არსი ბოლომე არ არის განსაზღრული ისეთ ჩამოყალიბებულ დემოკრატიებშიც, როგორიცაა შვედეთი, დანია, საფრანგეთი, გერმნაია, იაპონია. მნიშვნელოვანია საერთო ენის გამონახვა საერთო სამართლის და სამოქალაქო სამართლის ქვეყნების მოსამართლეებს, ასევე განვითარებადი და განვითარებული ქვეყნების მოსახლეობებს შორის, რათა დადგინდეს კავშირი კანონის უზენაესობასა და ეკონომიკას შორის.[88]

„კანონის უზენაესობა“ ძირითადად ნიშნავს „კერძო საკუთრების უფლებების დაცვას“.[89] ეკონომისტმა ფრიდრიხ ჰაიეკმა გაანალიზა თუ, როგორ შეიძლება კანონის უზენაესობა იყოს სასარგებლო თავისუფალი ბაზრისთვის. ჰაიეკმა აღნიშნა, რომ კანონის უზენაესობის ქვეშ, ინდივიდები შეძლებენ გონივრული ინვესტიციების გაკეთებას იმ იმედით, რომ ინვესტიციისგან დადებით მოგებას ნახავენ, ეს ჩანს შემდეგ სიტყვებში: „კანონის უზენაესობის ქვეშ ხელისუფლებას არ შეუძლია ინდივიდუალური მცდელობების შეჩერება ad hoc ქმედებით. როდესაც თამაშის წესები ცნობილია, ინდივიდი თავისუფალია, რომ თავის სურვილებს და მიზნებს ესწრაფვოს დარწმუნებულმა, რომ ხელისუფლების ძალა არ იქნება გამოყენებული მის წინააღმდეგ.“[90]

კვლევებმა აჩვენა, რომ სუსტი კანონის უზენაესობა (მაგალითად, საჯარო წარმომადგენლობის ფართო უფლებამოსილება) ამცირებს ინვესტიციებს. ეკონომისტებმა აღმოაჩინებს, რომ საჯარო წარმომადგენელბისთვის უფლებამოსილების გაზრდის შემდგომ შეერთებული შტატების ფირმებმა შეწყვიტეს საერთოშირისო ინვესტიციები.[91]

კულტურასთან მიმართებით

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ხელოვნების და მეცნიერების ინსტიტუტების და ისტორიული ძეგლების დაცვის ხელშეკრულება ან რერიხის პაქტი არის ამერიკული ხელშეკრულება. რერიხის პაქტის მთავარი იდეა არის სამართლებრივი აღიარება იმისა, რომ კულტურული ობიექტების დაცვა არის უფრო მნიშვნელოვანი ვიდრე ამ კულტურის გამოყენება და განადგურება სამხედრო მიზნებისთვის, და კულტურის დაცვას ყოველთვის გააჩნია უპირატესობა სამხედრო საჭიროებასთან მიმართებით.[92] რერიხის პაქტს 21 ამერიკულმა შტატმა ხელი მოაწერა 1935 წლის 15 აპრილს თეთრი სახლის ოვალურ კაბინეტში (ვაშინგტონი). ეს იყო პირველი საერთაშორისო ხელშეკრულება, რომელსაც ხელი მოეწერა ოვალურ კაბინეტში.[93] ჰააგას კონვენცია კულტურული საკუთრების პროტექციაზე სამხედრო კონფლიქტისას იყო პირველი საერთაშროისო ხელშეკრულება, რომელიც აქცენტს აკეთებს სამხედრო კონფლიქტში კულტურული საკუთრების დაცვაზე. მას ხელი მოეწერა ჰააგაში, ნიდერლანდებში 1954 წლის 14 მაისს და ძალაში შევიდა 1956 წლის 7 აგვისტოს. 2017 წელს ის იქნა რატიფიცრებული 128 ქვეყნის მიერ.[94]

კანონის უზენაესობას ზიანი ადგება, როდესაც არსებობს შეუთავსებლობა სამართლებრივ და საზოგადოებრივ გადაწყვეტილებას შორის. ამის მაგალითია ინტელექტუალური საკუთრება. ინტელექტუალური საკუთრების საერთაშორისო ორგანიზაციის ეგიდით, მსოფლიოს მასშტაბით გატარდა მკაცრი საავტორო უფლებების დამცველი კანონები, თუმცა უმრავლესობა მოსახლეობისა არ ეთანხმება ამ კანონებს, რის გამოც საკუთრების უფლებების საპირისპიროდ მიმართავენ პირატულ ქმედებებს, მათ შორის აღინიშნება P2P ფაილების გაზიარების მაღალი მაჩვენებელი.[95] მსგავსად, რუსეთში ხშირია გადასახადებისგან თავის არიდების შემთხევები და თუ პირი აღიარებს, რომ ის არ იხდის გადასახადებს, მას არც კოლეგები და არც მეგობრები არ აკრიტიკებენ ან განსჯიან, რადგან საგადასახადო სისტემას თვლიან არაგონივრულად.[96] მექრთამეობას ასევე გააჩნია სხვადასხვა ნორმატიული დატვირთვა კულტურებს შორის.[89]

განათლებასთან მიმართებით

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

განათლებას გააჩნია მნიშვნელოვანი როლი კანონის უზენაესობის (RoL) გავრცელებასა და სამართლიანობის კულტურის ჩამოყალიბებაში. არსებითად, მოსწავლეების შესაძლებლობების გაძლიერებით, თავი გაართვან რთულ ცხოვრებისეულ გამოწვევებს, ის ქმნის მნიშვნელოვან დამცველობით ფუნქციას. ახალგაზრდები მნიშვნელოვანი სუბიექტები არიან სამართლიანობის კულტურის ჩამოყალიბებაში, შესაბამისად ხელისუფლებამ ხელი უნდა შეუწყოს მოსახლეობის განათლებას, რათა შეიქმნას დადებითი ღირებულებები და დამოკიდებულებები მომავალ თაობაში.[97]

განათლების საშუალებით, მოსწავლეებმა უნდა შეიძინონ და განავითარონ კოგნიცია, სოციალურ-ემოციური და ქცევითი გამოცდილებები და უნარები, რაც მათ სჭირდებათ საზოგადოების პროდუქტიულ და პასუხისმგებლიან წევრებად ქცევისთვის. განათლება ასევე მნიშვნელოვან როლს თამაშობს სოციო-კულტურული ნორმების შენარჩუნებასა და გავრცელებაში და უზრუნველყოფს მის მუდმივ ევოლუციას.[98] ფორმალური განათლების საშუალებით, ბავშვები და ახალგაზრდები სოციალიზაციის შედეგად იძენენ გარკვეულ ღირებულებებს, ქცევებს, დამოკიდებულებებს და როლებს, რომლებიც ქმნიან მათ პიროვნულ და სოციალურ იდენტობას, რაც შემდომ წარუძღვება მათ ყოვედღიური გადაწყვეტილებების მიღებაში.[97]

რაც უფრო ვითარდებიან ბავშვები და ახალგაზრდები სწავლობენ, როგორ მოერგონ ნორმებს და შექმნან ახალი ნორმები, რომლებიც ირეკლავენ თანამედროვე პირობებს. მსგავსად, განათლება სამართლისთვის განამტკიცებს და ავრცელებს კანონის უზენაესობის პრინციპს შემდეგი საშუალებებით:[97]

  • შეასწავლის მოსახლეობას კანონის უზენაესობის დაფასებასა და გამოყენებას ყოველდღიურო ცხოვრებაში;
  • მოსწავლეებს გადასცემს სათანადო განათლებას, ღირებულებებს, დამოკიდებულებებს და ქცევებს, რომლებიც მათ სჭირდებათ კანონის უზენაესობის დასახვეწად და საზოგადოებაში გასავრცელებლად. ეს შეიძლება გამოიხატოს შემსწავლელეთა მოთხოვნით, რომ არსებობდეს უფრო მეტი გამჭვირვალობა, ანგარიშვალდებულება, საჯარო ინსტიტუციები, ან მათი ყოველდღიური გადაწყვეტილებებით, რომლებსაც ისინი იღებენ, როგორც საზოგადოებაში ჩართული ეთიკური მოქალაქეები, ოჯახის წევრები, დასაქმებუულები, დამსაქმებლები, მეგობრები, მომხმარებლები და სხვა.[97]

გლობალური სამოქალაქო განათლება (GCE) ქმნის ხანგრძლივ განათლების პერსპექტივას. ეს არ არის მხოლოდ ბავშვებისთვის და ახალგაზრდებისთვის, არამედ უფროსებისთვისაც და ის მიიღება, როგორც ფორმალური ასევე არაფორმალური გზებით. ამ მიზნით, გლობალური სამოქალაქო განათლება არის განათლენასთან დაკავშირებული მდგრადი განვითარების მიზნის ნაწილი (SDG4, Target 4.7). კომპეტენციის ჩარჩო, რომელიც დაფუძნებულია სწავლების ხედვაზე, მოიცავს სამ ძირითად კომპონენტს სრულფასოვანი სასწავლო გამოცდილების შესაქმენლად: შემეცნებითი, სოციო-ეკონომიკური და ქვეცითი.[97]

საგანმანათლო რეფორმები და პროგრამები ხელს შეუწყობს პიროვნულ და სოციალურ ტრანსფორმაციებს, რაც მნიშვნელოვანია კანონის უზენაესოვის დასაცავად და გასავრცელებლად შემდეგი გზების დახმარებით:

  • მნიშვნელოვანი ცოდნის, ღირებულებების, დამოკიდებულებებისა და ქცევების განვითარების უზრუნველყოფა.
  • ახალგაზრდების საგანმანათლებლო საჭიროებებისა და დილემების მოგვარება
  • დადებითი ქცევების მხარდაჭერა.
  • ყველა საგანმანათლებლო ინსტიტუციებსა და გარემოში კანონის უზენაესობის პრინციპის არსებობის უზრუნველყოფა.[97]

იხილეთ აგრეთვე

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

იურისდიქციის თანახმად

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სამართლის მკვლევარები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლიტერატურა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

რესურსები ინტერნეტში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  1. ↑ Cole, John et al. (1997). The Library of Congress, W. W. Norton & Company. p. 113
  2. ↑ 2.0 2.1 Oxford English Dictionary online (accessed September 13, 2018; spelling Americanized). The phrase "the rule of law" is also sometimes used in other senses. See Garner, Bryan A. (Editor in Chief). Black's Law Dictionary, 9th Edition, p. 1448. (Thomson Reuters, 2009). ISBN 978-0-314-26578-4. Black's provides five definitions of "rule of law": the lead definition is "A substantive legal principle"; the second is the "supremacy of regular as opposed to arbitrary power".
  3. ↑ Ten, C. l (2017), "Constitutionalism and the Rule of Law", A Companion to Contemporary Political Philosophy (John Wiley & Sons, Ltd): pp. 493–502, , ISBN 9781405177245
  4. ↑ Reynolds, Noel B. (1986). „Constitutionalism and the Rule of Law“. All Faculty Publications (BYU ScholarsArchive).
  5. ↑ Constitutionalism, Rule of Law, PS201H-2B3. ციტირების თარიღი: 2019-11-12
  6. ↑ 6.0 6.1 Rutherford, Samuel. Lex, rex: the law and the prince, a dispute for the just prerogative of king and people, containing the reasons and causes of the defensive wars of the kingdom of Scotland, and of their expedition for the ayd and help of their brethren of England, p. 237 (1644): "The prince remaineth, even being a prince, a social creature, a man, as well as a king; one who must buy, sell, promise, contract, dispose: ergo, he is not regula regulans, but under rule of law ..."
  7. ↑ 7.0 7.1 Aristotle, Politics 3.16
  8. ↑ Hobson, Charles. The Great Chief Justice: John Marshall and the Rule of Law, p. 57 (University Press of Kansas, 1996):according to John Marshall, "the framers of the Constitution contemplated that instrument as a rule for the government of courts, as well as of the legislature."
  9. ↑ 9.0 9.1 Wormuth, Francis. The Origins of Modern Constitutionalism, p. 28 (1949).
  10. ↑ Bingham, Thomas. The Rule of Law, p. 3 (Penguin 2010).
  11. ↑ Black, Anthony. A World History of Ancient Political Thought (Oxford University Press 2009). ISBN 0-19-928169-6
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 David Clarke, "The many meanings of the rule of law დაარქივებული 2016-04-08 საიტზე Wayback Machine. " in Kanishka Jayasuriya, ed., Law, Capitalism and Power in Asia (New York: Routledge, 1998).
  13. ↑ Cooper, John et al. Complete Works By Plato, p. 1402 (Hackett Publishing, 1997).
  14. ↑ სრულად: The magistrates who administer the law, the judges who act as its spokesmen, all the rest of us who live as its servants, grant it our allegiance as a guarantee of our freedom."თარგი:MdashCicero (1975). Murder Trials, Penguin Classics. Harmondsworth: Penguin, გვ. 217.  Original Latin: "Legum ministri magistratus, legum interpretes iudices, legum denique idcirco omnes servi sumus ut liberi esse possimus."თარგი:MdashPro Cluentio. ციტირების თარიღი: 5 March 2018.
  15. ↑ Xiangming, Zhang. On Two Ancient Chinese Administrative Ideas: Rule of Virtue and Rule by Law დაარქივებული 2017-06-17 საიტზე Wayback Machine. , The Culture Mandala: Bulletin of the Centre for East-West Cultural and Economic Studies (2002): "Although Han Fei recommended that the government should rule by law, which seems impartial, he advocated that the law be enacted by the lords solely. The lords place themselves above the law. The law is thereby a monarchical means to control the people, not the people's means to restrain the lords. The lords are by no means on an equal footing with the people. Hence we cannot mention the rule by law proposed by Han Fei in the same breath as democracy and the rule of law advocated today."
    Bevir, Mark. The Encyclopedia of Political Theory, page 162.
    Munro, Donald. The Concept of Man in Early China. p. 4.
    Guo, Xuezhi. The Ideal Chinese Political Leader: A Historical and Cultural Perspective. p. 152.
  16. ↑ Peerenboom, Randall (1993). Law and morality in ancient China: the silk manuscripts of Huang-Lao. SUNY Press, გვ. 171. ISBN 978-0-7914-1237-4. 
  17. ↑ Levinson, Bernard. "The First Constitution: Rethinking the Origins of Rule of Law and Separation of Powers in Light of Deuteronomy", Cardozo Law Review, Vol. 27, No. 4, pp. 1853–1888 (2006).
  18. ↑ Brett, Mark G. “National Identity as Commentary and as Metacommentary”, in Historiography and Identity (Re)formulation in Second Temple Historiographical Literature, p. 32 (Jonker, ed.) (Continuum 2010).
  19. ↑ Weeramantry, Christopher (1997). Justice without Frontiers, p. 132 Martinus Nijhoff Publishers.
  20. ↑ Alter, Robert (2004) The Five Books of Moses: A Translation with Commentary. W.W. Norton & Company, გვ. 627. ISBN 978-0-393-01955-1. 
  21. ↑ Magna Carta (1215) translation, British Library. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2014-09-22. ციტირების თარიღი: 2020-11-16.
  22. ↑ Magna Carta (1297) U.S. National Archives.
  23. ↑ Ferro, Víctor: El Dret Públic Català. Les Institucions a Catalunya fins al Decret de Nova Planta; Eumo Editorial; ISBN 84-7602-203-4
  24. ↑ Oxford English Dictionary (OED), "Rule of Law, n.[მკვდარი ბმული]", accessed April 27, 2013. According to the OED, this sentence from about 1500 was written by John Blount: "Lawes And constitutcions be ordeyned be cause the noysome Appetit of man maye be kepte vnder the Rewle of lawe by the wiche mankinde ys dewly enformed to lyue honestly." And this sentence from 1559 is attributed to William Bavand: "A Magistrate should..kepe rekenyng of all mennes behauiours, and to be carefull, least thei despisyng the rule of lawe, growe to a wilfulnes."
  25. ↑ Hallam, Henry. The Constitutional History of England, vol. 1, p. 441 (1827).
  26. ↑ 26.0 26.1 The Rule of Law. The Constitution Society. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 October 2014. ციტირების თარიღი: 3 October 2014.
  27. ↑ Harrington, James (1747). The Oceana and other works, 3, London: Millar, გვ. 37 (Internet Archive: copy possessed by John Adams). 
  28. ↑ Locke, John. Second Treatise of Civil Government, Ch. IV, sec. 22 (1690).
  29. ↑ Tamanaha, Brian. On the Rule of Law, p. 47 (Cambridge University Press, 2004).
  30. ↑ Peacock, Anthony Arthur, Freedom and the rule of law, p. 24. 2010.
  31. ↑ Lieberman, Jethro. A Practical Companion to the Constitution, p. 436 (University of California Press 2005).
  32. ↑ Constitution of the Commonwealth of Massachusetts (1780), Part the First, Art. VI.
  33. ↑ Winks, Robin W. (1993) World civilization: a brief history, 2nd, San Diego, CA: Collegiate Press, გვ. 406. ISBN 978-0-939693-28-3. 
  34. ↑ Billias, George Athan (2011) American constitutionalism heard round the world, 1776–1989: a global perspective. New York: New York University Press, გვ. 53–56. ISBN 978-0-8147-2517-7. 
  35. ↑ Tamanaha, Brian Z. (2004). On the Rule of Law. Cambridge University Press, გვ. 3. 
  36. ↑ 36.0 36.1 Tamanaha, Brian. “The Rule of Law for Everyone?”, Current Legal Problems, vol. 55, via SSRN (2002).
  37. ↑ Craig, Paul P. (1997). „Formal and Substantive Conceptions of the Rule of Law: An Analytical Framework“. Public Law: 467.
  38. ↑ Donelson, Raff (2019). „Legal Inconsistencies“. Tulsa Law Review. 55 (1): 15–44. SSRN 3365259.
  39. ↑ 39.0 39.1 39.2 39.3 Stephenson, Matthew. "Rule of Law as a Goal of Development Policy" დაარქივებული 2020-08-02 საიტზე Wayback Machine. , World Bank Research (2008).
  40. ↑ Heidi M. Hurd (Aug 1992). „Justifiably Punishing the Justified“. Michigan Law Review. 90 (8): 2203–2324. doi:10.2307/1289573. JSTOR 1289573.
  41. ↑ Tamanaha, Brian 2004). On the Rule of Law. Cambridge University Press. p. 3
  42. ↑ 42.0 42.1 Kaufman, Daniel et al. "Governance Matters VI: Governance Indicators for 1996–2006, World Bank Policy Research Working Paper No. 4280" (July 2007).
  43. ↑ "Governance Matters 2008" დაარქივებული 2009-03-28 საიტზე Wayback Machine. , World Bank.
  44. ↑ Pech, Laurent (2006-09-10). „Rule of Law in France“. Middlesex University – School of Law. SSRN 929099.
  45. ↑ Letourneur, M.; Drago, R. (1958). „The Rule of Law as Understood in France“. The American Journal of Comparative Law. 7 (2): 147–177. doi:10.2307/837562. JSTOR 837562.
  46. ↑ Peerenboom, Randall (2004) „Rule of Law in France“, Asian discourses of rule of law : theories and implementation of rule of law in twelve Asian countries, France and the U.S., Digital printing., RoutledgeCurzon, გვ. 81. ISBN 978-0-415-32612-4. 
  47. ↑ (2014) Rule of Law in China: A Comparative Approach. Springer, გვ. 77–78. ISBN 978-3-662-44622-5. 
  48. ↑ (2012) Rule of Law Dynamics: In an Era of International and Transnational Governance. Cambridge University Press, გვ. 116–117. ISBN 978-1-139-51097-4. 
  49. ↑ Rule of Law. The British Library. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 ოქტომბერი 2014. ციტირების თარიღი: 3 October 2014.
  50. ↑ See also The rule of law and the prosecutor. Attorney General's Office (9 September 2013). ციტირების თარიღი: 20 November 2014.
  51. ↑ Hostettler, John (2011) Champions of the rule of law. Waterside Press, გვ. 23. ISBN 978-1-904380-68-9. 
  52. ↑ Vile, Josh (2006). A Companion to the United States Constitution and its Amendments. Greenwood Publishing Group. p. 80
  53. ↑ Osborn v. Bank of the United States, 22 U.S. 738 (1824): "When [courts] are said to exercise a discretion, it is a mere legal discretion, a discretion to be exercised in discerning the course prescribed by law; and, when that is discerned, it is the duty of the court to follow it."
  54. ↑ Harrison, John. "Substantive Due Process and the Constitutional Text," Virginia Law Review, vol. 83, p. 493 (1997).
  55. ↑ Gedicks, Frederick. "An Originalist Defense of Substantive Due Process: Magna Carta, Higher-Law Constitutionalism, and the Fifth Amendment", Emory Law Journal, vol. 58, pp. 585–673 (2009). See also Edlin, Douglas, "Judicial Review without a Constitution", Polity, vol. 38, pp. 345–368 (2006).
  56. ↑ Tamanaha, Brian. How an Instrumental View of Law Corrodes the Rule of Law, twelfth annual Clifford Symposium on Tort Law and Social Policy.
  57. ↑ Ernst, Daniel R. (2014). Tocqueville's Nightmare: The Administrative State Emerges in America, 1900–1940. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-992086-0
  58. ↑ Snowiss, Sylvia. Judicial Review and the Law of the Constitution, pp. 41–42 (Yale University Press 1990).
  59. ↑ Ogden v. Saunders, თარგი:Ussc. This was Marshall's only dissent in a constitutional case. The individualist anarchist Lysander Spooner later denounced Marshall for this part of his Ogden dissent. See Spooner, Lysander (2008). Let's Abolish Government. Ludwig Von Mises Institute, გვ. 87.  These same issues were also discussed in an earlier U.S. Supreme Court case, Calder v. Bull, თარგი:Ussc, with Justices James Iredell and Samuel Chase taking opposite positions. See Presser, Stephen. "Symposium: Samuel Chase: In Defense of the Rule of Law and Against the Jeffersonians", Vanderbilt Law Review, vol. 62, p. 349 (March 2009).
  60. ↑ Chu, Yun-Han et al. How East Asians View Democracy, pp. 31–32.
  61. ↑ Thi, Awzar. "Asia needs a new rule-of-law debate" დაარქივებული 2013-05-07 საიტზე Wayback Machine. , United Press International, UPIAsia.com (2008-08-14).
  62. ↑ Peerenboom, Randall in Asian Discourses of Rule of Law, p. 39 (Routledge 2004).
  63. ↑ Baxi, Upendra in Asian Discourses of Rule of Law, pp. 336–337 (Routledge 2004).
  64. ↑ Robinson, Simon. "For Activist Judges, Try India" დაარქივებული 2013-08-23 საიტზე Wayback Machine. , Time Magazine (2006-11-08).
  65. ↑ Green, Carl. "Japan: 'The Rule of Law Without Lawyers' Reconsidered" დაარქივებული 2008-06-23 საიტზე Wayback Machine. , Speech to the Asia Society (2001-03-14).
  66. ↑ See also Goodman, Carl F. (2008) The rule of law in Japan : a comparative analysis, 2nd rev., Wolters Kluwer Law & Business. ISBN 978-90-411-2750-1. [მკვდარი ბმული]
  67. ↑ Statute of the Council of Europe.
  68. ↑ Goldsworthy, Jeffrey. “Legislative Sovereignty and the Rule of Law" in Tom Campbell, Keith D. Ewing and Adam Tomkins (eds), Sceptical Essays on Human Rights (Oxford: Oxford University Press, 2001), p. 69.
  69. ↑ What is the Rule of Law? დაარქივებული 2019-09-24 საიტზე Wayback Machine. , United Nations Rule of Law.
  70. ↑ See United Nations General Assembly Resolutions A/RES/61/39, A/RES/62/70, A/RES/63/128.
  71. ↑ See United Nations Security Council debates S/PRST/2003/15, S/PRST/2004/2, S/PRST/2004/32, S/PRST/2005/30, S/PRST/2006/28.
  72. ↑ See United Nations Security Council Resolutions 1325 and 1820.
  73. ↑ E.g. see United Nations Security Council Resolution 1612.
  74. ↑ E.g. see United Nations Security Council Resolution 1674.
  75. ↑ United Nations and the Rule of Law.
  76. ↑ Vienna Declaration and Programme of Action Part II, paragraph 79
  77. ↑ Doss, Eric. Sustainable Development Goal 16 en-US. ციტირების თარიღი: 2020-09-25
  78. ↑ Resolution of the Council of the International Bar Association of October 8, 2009, on the Commentary on Rule of Law Resolution (2005).
  79. ↑ About the WJP.
  80. ↑ Agrast, M., Botero, J., Ponce, A., WJP Rule of Law Index 2011. Washington, DC: The World Justice Project. (2011).
  81. ↑ IDLO – What We Do. ციტირების თარიღი: 7 February 2015.
  82. ↑ IDLO Strategic Plan დაარქივებული 2015-02-08 საიტზე Wayback Machine.
  83. ↑ IDLO Mission and History
  84. ↑ IDLO – Rule of Law
  85. ↑ INPROL | Home. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-02-02. ციტირების თარიღი: 2017-02-09
  86. ↑ Luis Flores Ballesteros. "Corruption and development. Does the 'rule of law' factor weigh more than we think?" 54 Pesos May. 2008:54 Pesos 15 Nov 2008. [1] დაარქივებული 2011-07-18 საიტზე Wayback Machine.
  87. ↑ Peter Barenboim, "Defining the rules", The European Lawyer, Issue 90, October 2009
  88. ↑ Peter Barenboim, Natalya Merkulova. "The 25th Anniversary of Constitutional Economics: The Russian Model and Legal Reform in Russia, in The World Rule of Law Movement and Russian Legal Reform" დაარქივებული 2020-09-12 საიტზე Wayback Machine. , edited by Francis Neate and Holly Nielsen, Justitsinform, Moscow (2007).
  89. ↑ 89.0 89.1 Licht, Amir N. (December 2007). „Culture rules: The foundations of the rule of law and other norms of governance“ (PDF). Journal of Comparative Economics. 35 (4): 659–688. doi:10.1016/j.jce.2007.09.001.
  90. ↑ Hayek, F.A. (1994). The Road to Serfdom. Chicago: The University of Chicago Press, გვ. 81. ISBN 978-0-226-32061-8. 
  91. ↑ Graham, Brad; Stroup, Caleb (2016). „Does Anti-bribery enforcement deter foreign investment?“ (PDF). Applied Economics Letters. 23: 63–67. doi:10.1080/13504851.2015.1049333. S2CID 218640318 – წარმოდგენილია Taylor and Francis-ის მიერ.
  92. ↑ Peter Barenboim, Naeem Sidiqi, Bruges, the Bridge between Civilizations: The 75 Anniversary of the Roerich Pact, Grid Belgium, 2010 დაარქივებული 2016-10-11 საიტზე Wayback Machine. . ISBN 978-5-98856-114-9
  93. ↑ Elisabeth Stoumatoff, FDR's Unfinished Portrait: A Memoir, University of Pittsburgh Press, 1990, ISBN 0-8229-3659-3
  94. ↑ Conventions.
  95. ↑ Bica-Huiu, Alina, White Paper: Building a Culture of Respect for the Rule of Law, American Bar Association
  96. ↑ Pope, Ronald R.. The Rule of Law and Russian Culture – Are They Compatible?. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-09-02. ციტირების თარიღი: 2020-11-16.
  97. ↑ 97.0 97.1 97.2 97.3 97.4 97.5 UNESCO and UNODC. (2019) Strengthening the rule of lawthrough education: A guide for policymakers.
  98. ↑ Durkheim, E (1956). Education and sociology. New York: The Free Press.. 
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/კანონის_უზენაესობა“-დან